С. А. Вологжанина, А. Ф. Иголкин материалтану оқУ ҚҰралы

 6 ТАРАУ 
ӨНЕРКӘСІПТІК БОЛАТТАР МЕН ҚОРЫТПАЛАР
 
6.1. Қоспаланған болаттар 
Қоспаланған элементтердің болаттарға айналу əсері жəне болаттардың қасиеттері. 
Қоспаланған элементтер деп арнайы болат үшін енгізілетін өзгерісі жəне құрылысы мен 
қасиеттерін айтады. Болаттарға қатысты құрамында қоспаланған элементтері бар 
элементтерді қоспаланған деп атайды. Бұл ретте, егер кремний 0,4 % немесе марганец — 0,8 
% асып кетсе, олар сондай-ақ қоспаланған элеменнтерге жатады. Кейбір қоспаланған 
элеменнтердің құрамы өте аз болуы мүмкін.
Ниобий жəне титан санын 0,1% - ға дейін енгізеді, ал бордың құрамы əдеттегіден 0,005 % 
аспайды. Егер элементтің концентрациясы шамамен 0,1 % - ға кем болса онда қоспаланған 
болатты микро қоспаланған деп атайды. 
Материалдардың үздіксіз өсуіне байланысты қойылатын талаптар қоспаланған 
болаттардың кеңінен таралуы мен пайда болуына негізделген. Механикалық қасиеттерді 
өзгерту мақсатымен қоспалау жүргізіледі (беріктігі, созылғыштығы, тұтқырлығы), физикалық 
(электр өткізгіштігі, магниттік сипаттамасы, радиациялық төзімділігі) жəне химиялық (түрлі 
орталарда коррозиялық тұрақтылық).
Темірдің қажетті кешенді қасиеттері, əдетте, қоспалау арқылы алуын ғана қамтамасыз 
етпейді жəне темірдің құрылымын термиялық өңдеумен алуына да мүмкіндік беретін ең 
оңтайлы жолы. Қоспаланған болаттар қымбат көміртекті, сондықтан оларды термиялық 
өңдеусіз қолдану тиімсіз.
Қоспаланған элементтердің қолданылуы болаттың өзінің бағасына едəуір əсер етеді.
Пайдалану кезінде, сол немесе өзге де қоспаланған элементтердің болаттың қолданылу 
құрамына ғана əсер етіп қоймай, олардың экономикалық маңыздылығы, атап айтқанда, 
өндіру құны, алуынуы жəне жеткіліксіздігіне əсер етеді. 
Негізгі қоспаланған элементтері болып Cr, Ni, Mn, Si, W, Mo, V, Al, Cu, Ti, Nb, Zr, В 
табылады. Болат бір ғана емес бірнеше элементтермен қоспаланады, мысалы Crи Ni, хромды-
никельді болатты ала отырып Crи Mn-хромомарганецті болатты, Cr, Ni, Mo, V — 
хромоникелмолибдено- 
ванадиевті болатты аламыз. 
Қоспаланған элеменнтер өзара темір жəне көміртегімен əр түрлі легірленген болатты 
фазалармен қатынасқа түсе алады: қоспаланған ферриттен — Fe
g
қоспаланған қатты ерітінді 
элемент ; 
202 

қоспаланған аустениттің — Fe
g
қоспаланған элементтің қатты ерітіндісі; 
қоспаланған цементиттің — қатты ерітіндісі қоспаланған элементтің цементитінде 
немесе ұлғайту кезінде күтіп-ұстау белгілі бір шектен тыс қоспаланған элементтің — арнайы 
карбидтері. 
Егер талдау көмегімен қос диаграмма күйінің темір жүйесін — қоспаланған элементі 
ретінде, қоспаланған элементтер əсерін аумағын кеңейту жүйесін темірдің қатты ерітіндісі - 
g(қоспаланған аустениттің) жəне, керісінше, тарылуы аумағы қатты ерітінді - g тиісінше 
кеңейту аумағы қатты ерітіндінің, алайда қоспаланған ферриттен барлық қоспаланған 
элементтердің əсері бойынша екі топқа бөлуге болады: g -қатты ерітіндісінің 

жүктеу/скачать 8,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: