Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| СИНТАКСИСПК ДЕРИВАЦИЯ
- қар. Деривация. СИНТЕТИЗМ (синтез) (грек, synthesis - қосу, құрастыру) - бір с ө з д ің ш е ң б е р ін д е бірнеш е морфемалардың (лексикалық, сөзж асам ды қ, сөз өзгертуш і) бірігуі. С. түсінігі ең алдымен м о р ф о л о ги я л ы қ т ұ л ға л а р ға қатысты қолданған. Синтетика- лы қ түлғалары басым келетін тілдер (флективті және агглю - тинативті) - синтетйкалық тілдер деп де аталады. Кейбір теория- ларда (Дж.Х. Гринберг) синтезді агглютинацияға қарсы қояды. С. теорияларында н е гізгі сө зд ің о р н ы н а м орф ем а алы ны п (111.Балли, Е .П ол и ва но в) - агглютинативті тілдерді аналити- ка л ы қ т іл д е р ге ж а тқы за д ы . Кейбір ғалымдар синтаксис пен с ө з ж а с а м д а С. қүб ы л ы сы кездеседі деген пікір айтуда. С и н т а к с и с т е гі С .-д і сө й л ё м м ү ш е с ін ің кө м е кш і с ө з д ің қа ты с у ы н с ы з ж үм са л уы н а н байқауға болады. Мыс.: синте- т и к а л ы қ (қа р а п а й ы м ) ж ә н е аналитикалық (күрделі) баян- дауыштарды - «Ол сөйледі»/ «Ол сөйлей бастады», анықтауышты - « кө к к ө й л е к » / « кө к т ү с т і көйлек», толықтауышты - «мен сізге жазамын»/ «Мен сізге арнап жазамын»—салыстыруға болады. С ө зж а с а м д а ғы С. к ө р ін іс ін аналитикалық құрылымда бір- неш е сөз а рқы л ы б е р іл е т ін үғымды, бір ғана сөзбен бере алудан көруге болады. М ыс.:, «жауырынды» және «кең жауы- рынды», «тамақтану» мен «тамақ ішу». XIX ғ. лингвистері синте- ти ка л ы қ (ф л ективті) тіл д е р д і ж о ға р ы б а ға л а ға н , ал XX ғ. басында керісінше, С. бүрында болған тілдерге тән қүбылыс, қ а з ір г і т іл д е р ге С .-н е н гө р і а н а л и ти зм тән д е ге н п ік ір айтылады (О.Есперсен). Бірақ С. мен аналитизм та за т ү р ін д е кездеспейді, тіл д ің дамуымен б ір ге бүл екеуі де ө з ге р іс к е үшырауы мүмкін. СИНХРОНИЯ (г р е к , sync- hronos - бір мезгілде болатын) - 1) өзара байланыста және бірі- біріне ықпал ететін, бір мезетте болаты н э л е м е н тте р ж ү й е с і ретіне қарастырылатын, белгілі б ір д а м у к е з е ң ін д е г і т іл д ің жағдайы ; «жалғыз ға н а ж әне шынайы нақтылық» болатын тіл ф актілерінің жиынтығы (Ф . де С о с с ю р ); тіл д а м у ы н д а ғы өзгеріссіз кезең; 2) белгілі-бір кезеңдегі тіл жағдайын зерттеу, яғни белгілі бір уақыттан және сип-соғ ө з ге р іс т е р д е н ты с жататы н қа ты н астар ж ү й е с і р етінд е зерттеу. Осыған байланысты «синхронды л и н гв и с ти ка » термині «статикалық» (өзгер- м ейтін) те р м и н ін е пара-пар болады. С. тү с ін ігін С оссю р үсынған. С. түсінігіне диахрония (динамика) түсінігі қарама-қарсы қойылады. Мұндай көзқарас, әрине қате, өйткенк тіл даму үстінде (қозғалыста) болатын объект (P.O. Якобсон). жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|