ЖОҢҒАР БАСҚЫНШЫЛЫҒЬША ҚАРСЫ БҮКІЛХЛЛЬІҚТЫҚ

бай, Ш акш ақЖ әнібек батырлар мен есімдері қазаққаасатанылмаған көпте- 

ген батырлар басқарды.

Аса көрнекті билер Қазыбек, Төле, Әйтекенің қызметі қазақ хандығының 

XVII ғасырдыңаяғы — XVIII ғасырдың басындағы жоңғар шапкыншылығына 

каре

ы

 күресінің күрделі тарихи кезеңімен байланысты.

Ж еке  басының  қасиеттері,  казак  коғамының  ішкі  өмірін терең сезінуі, 

адамдарды біріктіре білуі Әбілқайыр ханды ерекше тұлға етіп көрсетті. Ол өз 

кызметінің ең басынан бастап-ақ Кіші жүздің ғана емес, Орта жүздің де көпте- 

ген руларына арка сүйеуге ұмтылды. Өз кызметінде Әбілқайырдың алшындар- 

ға,  байұлына,  шекті  руы  мен  жетіруға  сүйенгені  мәлім.  20-жылдардың  бас 

кезінде Орта орда руларының ықпалды өкілдерімен байланыс орнатылады. 

Мәселен, Әбілқайырдың керей руына күшті ыкпал еткені белгілі. Ал бұл өте 

маңызды. Бөгенбай батыр былай дейді: «Тәукеханнан кейін Әбілкайырбасты 

хан  болды  ж әне ешкімнен  кедергі  көрмей,  өз ыктиярымен  көп іс тындыр- 

ды...».57

1723 жылғы жеңіліс казакхалкының еркі мен рухын жасыта алмады. Келесі 

жылдыңөзінде-ақжоңғарлармен жаңа қақтығыстар болды. Енді соғыс қимыл- 

дары казак жерінің орталык ж әне батыс даласына ауысты.

Соғыс кимылдарындағы кейбір толастарды Әбілкайыр жоңғар баскыншы- 

ларына қарсы неғұрлым күшті және орталыктандырылған карсылыкты ұйым- 

дастыру үшін пайдаланды. Бұл орайда жау косынындағы босаңсу, көршілермен 

қатынастар, казак сұлтандарының ішкі өзара және рулар арасындағы қаты- 

настар ескерілді

1724 жылдың өзінде-ақ казактар Әбілқайырдың басшылығымен алғашкы 

жеңістергежетті. Флорио Беневени былай деп жазады: «Шоно-Лоузан (Жай- 

сан. —

Ред

.) Әбілкайырмен соғыста қазактардың  12 ұлысын қол астына қара- 

тып, Түркістан қаласын басып алды. Әбілқайыр күій жинап, аз уакыттың ара- 

лығында-ақТүркістан каласын өзіне кайтарып алды».58

1725 жылы баскыншыларға алғаш ретелеулі тойтарыс берілді. Бұл туралы 

деректемелерде мағлұматтар бар — «қазақтар төрттопқа бөлініп, калмактар- 

ға, башқұрттарға, Бұхараға, контайшыға аттанды ж әнетөрттопты ңбәрінде 

де жеңіліс тапты».59 Екінші бір кұжат казақтардың баскьіншыларға карсылық 

көрсету әрекетін нактылай түседі. Сондай-ак Әбілкайырдың рөлі мен іс-кимы- 

лының маңызы, оның батылдығы және қиын жағдайдың өзіндегі ұйымдасты- 

руш ы лық  таланты  айкы н  керінеді:  «К аракалпақтар  мен  қазактар  ханы 

Әбілкайыр өзінің елу мыңәскерін жинап алып, қонтайшымен шайқасты, кон- 

тайшы болса,  олардың он  мың шаңырағын күйретті, ал  қалған  қырык мың 

ш аңырақ калмақ әскерін алу үшін осы жакка беттеп келеді ж әне казір олар 

Ж ем өзені бойында».60 Ірі жеңілістерден және жаппай кашудан кейін елу мың 

әскер жинау өте қиын шаруа еді. Сондықтан мұны азаттық күресі басталуы- 

ның көрсеткіші деп санауға болады.

Ж оңғарларды қазақж ерінің Отырар, Шымкент, Түркістан, Сайрам айма- 

ғынан қуып шығу кезінде қазақ әскерлері қаһармандыкжанқиярлық ерліктер 

көрсетті. К азак ауылдарында айуандык жасаған жау жойып жіберілді. Кара- 

таудағы Теректі алқабында, Боралдайдың саласы бойында, Садыр-Қамалбұ- 

лақ деген шағын өзенде қалмактардың қалың қолын Үлкентұз тауына куып 

тығып,  тас-талкан  етті.61  Сөйтіп  Қаратау  қазактардың жеңілістерінің ғана 

емес,  сонымен  бірге  өз  жерін  азат етудегі  жарқын табыстарының да  куәсі 

болды.

136

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: