Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал



бет20/20
Дата05.11.2016
өлшемі5,84 Mb.
#906
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   20

Пайдаланған әдебиеттер:

1.М.Сәрсенбаев «Елді мекендерді көркейтудегі жасыл желектердің маңызы» География және табиғат, 2005, 3 – 27 бет.

2.В.П. Фомин, Г.Г. Невзоров Туристік - өлкетану экспедициясы – оқушылардың экологиялық тәрбиесінің бір түрі.

3.М.Мәметқазиев, Қ.Сыбанбаев, «Табиғатты қорғау» Қайнар, Алматы 1990жыл

4.С.А.Арыстанғалиев, Е.Р.Рамазанов «Қазақстанның өсімдіктері», -Алматы 1997жыл

5.Гүлстан журналы 2008 – 2010 жылдар аралығындағы


Аннотация. Важный фактор сегодняшнего дня, это экологическая проблема. В связи экологической проблемой нашего края рассматривается решения этих проблем. В местных полях Казахстана озеленив кустарники и деревья, показывает при этом эстетический вид и свою экологическую эффективность для окружающей среды. А также умножать вид общих растении для многолетних цветков, тем самым приглашать всех учреждении на озеленение своих местонахождение. В теперешнее время на сформировавшейся сложное экологическое состояние направленно улучшение разных предложения и воспитание с грамотностью нынешнего поколение на экологические проблемы.

Аннотация. Important factor today, an environmental issue . Due to the environmental problem of our region is considered to address these problems. In the local fields of Kazakhstan landscaped shrubs and trees, while showing the aesthetic appearance of their environmental performance and to the environment. A general view as to multiply the plant for perennial flowers , thereby inviting all facility greening their whereabouts. In the current time , an elaborate directions for improving the ecological condition of different offers and literacy education for the current generation of environmental problems.

ӘОЖ 582

МЕКТЕП ЖЫЛЫЖАЙЫ МЕН ТӘЛІМБАҚТАРЫ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛАРҒА КЕҢЕС
С.Қ. Құсайынова

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Мектеп тәжірибе үлескісі (учаскесі) дегеніміз оқушылардың оқу-тәжірибе және олардың шамасына лайықты ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізетін мектеп қарауындағы жер үлескісі [1]. Мектеп тәжірибе үлескісін ұйымдастырудың негізгі мақсаты оқушылардың білімін арттыру, ауыл шаруашылығы және зерттеу жұмыстарына үйрету. Әрбір село мектебінің және кейбір қала мектебінің қасынан 0,5–2 га көлеміндегі жер осы уақытқа дейін еңбекшілер депутаттары Советі атқару комитеттерінің шешімі бойынша беріліп келген. Үлескіде арнайы жүйе бойынша бөлінген егіс, жеміс-жидек, декоративті өсімдіктер және жеміс-жидек питомнигі, коллекциялық, метеорологиялық алаң, ауыл шаруашылығы құрал-саймандар, оқушылардың тәжірибе-практикалық жұмысына арналған тыңайтқыштарды сақтайтын бөлімдер болады.

Мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар тәжірибе үлескісінде табиғаттану, география, химия, биология пәндері бойынша алған білімдерін кеңейтіп, өмір мен білімді ұштастыру жолдарын үйренеді. Мектеп тәжірибе үлескісінде биологияның арнайы бөлімдері бойынша факультативтік, практикалық сабақтар, жас табиғатсүюшілер үйірмесі мүшелерімен тәжірибе жұмыстары және оқушылармен қоғамдық пайдалы жұмыстар ұйымдастырылады. Тәжірибе үлескісі биология, география, табиғаттану пәндері бойынша коллекция, көрнекі құрал жинайтын негізгі база болып табылады. Оқушылардың тәжірибе жұмыстарының қорытындылары аудандық, облыстық, өлкелік көрмелерге, сондай-ақ Халықаралық ауыл шаруашылық жетістіктерінің көрмесіне қойылады.



Жылыжай жұмысының мақсаты: оқу-тәжірибелік үлескісін жоспарлау әдістемесін жасап, онда өтетін ботаникалық және зоологиялық жұмыстарды жіктеу, топтау және осы аталған шаруашылық жұмыстарын ұйымдастару мен орындау әдістемелерінің үлгілерін жасау; онда өтетін практикалық және экскурсиялық сабақтардың сабақ жоспарын жасау; оқу-тәжірибе үлескілерінің сызбанұсқаларын көрсету; оқу үлескілерінде жылыжайлар ашып, онда көкөністер мен көшеттер өсіру жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу әдістемесін жинақтап ұсыну; мектеп үлескілеріндегі тәжірибелердің теориялық және практикалық маңызын ашу болып табылады.

Даму тарихы: Сонау 1941 жылы СССР-ң Жоғары Советі Президиумының председателі қызметінде М.И.Калинин әдістемелік мамандардың жиналысында жер үлескісіндегі жұмыстарға жақсы ұсыныстар мен жобаларын айтты.

Ал 1947 жылы КСРО Министрлер кеңесінің шешімімен мектеп үлескісінің ауданы 0,5–2,0 га болу керек деген келісімге келді.

КСРО-ның 1952 жылғы 1-сәуірде шыққан қаулысында мектептің оқу-тәжірибе үлескісі оқу кабинеті сияқты қажетті орындардың бірі, яғни ашық биология лаборатория немесе кабинеті болуы керек делінді.

И.Д.Зверев редакциясымен «Проблемы методики обучения биологии в средней школе» [2] деген орыс тілінде мектеп мұғалімдеріне арналған әдістемелік құралда алғаш рет («История развития методики на пришкольном участке») мектептің оқу-тәжірибе үлескісінің тарихы қарастырылды.

Н.М.Верзилин, П.А.Завитаев, В.М.Корсунскаяның «Методика работы с учащимися на школьном учебно-опытном участке» [3] деген мектеп мұғалімдеріне арналған әдістемелік кітап орыс тілінде жарық көрді.

1966 жылы биология сабақтарының мазмұны жаңартылғаннан кейін оқу-тәжірибе үлескісіндегі атқарылатын жұмыстардың да барысы өзгеріске ұшырады. Оларды жүйелеп, оқулық басып шығарған болды.

Осы жоғарыдағы атқарылған еңбектердің барлығы оқушыларда жерге деген махаббатын, оларда ауыл шаруашылық мамандыктарға қызығушылығын ояту үшін жасалған.

Қазақ мектептерін басқарып отырған директор, оқу ісінің орынбасарлары және биология пәні мұғалімдері үшін олар түсінетін тілде жазылған методикалық кітаптар мен құралдар мүлде жоқ.

Осы олқылықты толтырабұл дегендей болып Қызылорда қаласының Т.Жүргенов атындағы № 136 қазақ орта мектебінің жоғары санатты биология пәні мұғалімі, педагогика ғылымдары кандидаты Мұхаметжанов Талғат Хасанұлы «Мектептің оқу-тәжірибелік үлескісіндегі ұйымдастыру жұмыстарының (Қызылорда, 2001)» әдістемелік-нұсқау ұсыныстары мен «Мектептің жылыжайында оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудегі іс-тәжірибесі (Қызылорда, 2001)», деген жұп-жұқа екі кітапшаларын қазақ тілінде шығарды [4-5].

Орыс тілінде шыққан салмақты да сапалы әдістемелік кітаптары қазақ тілінде тіпті нашар аударма ретінде де жарық көрмеді. Сондықтан да қазақ ұлт мектептері бұл проблемадан мүлде әдістемелік құралдарсыз жұмыс істеп келе жатыр. Осы себептен болуы керек көптеген мектеп ауласындағы жылыжай мен тәлімбақтардың есік-терезелеріне тақтай қағып шегеленіп тұрғандарын көріп жүрміз. Бұл жөнінен тек қана Назарбаев Зияткерлік Мектебінде ғана тәлімбақ 2-қабатында істеп тұр, ал теплицасы әлі жаңа мектеп болған соңба әлі іске қосылған жоқ. Осы көрсетілген олқылықтар біздің қарастырып отырған тақырыбымыздың зерттеуді қажет ететін тақырып екенін және осы істі мектептерде атқару қажет екендігін көрсетеді.

Сондай-ак оқу-тәжірибе үлескісіндегі жұмыстар биологияны оқыту мен өмірді байланыстырудың негізі болып табылады. Бұл жұмыстар оқушының өз бетімен ізденуіне, білімін жетілдіруге, әртүрлі танымдық кызығушылығын арттыруға септігін тигізеді.

Қазіргі кезде ең көкейкесті проблемалардың бірі оқу-тәжірибелік үлескілердің тапшылығы және методикалық құралдар мен нұсқаулардың жоқтығы. Бұрынғы КСРО кезінде әр мектепке оқу-тәжірибелік үлескі ретінде жоспарлап берген жерлер қазір спорт алаңына, күтімсіз қалған бақтарға айналып кеткен. Кейбір мектептер ауласына гүл отырғызса да, тек сәндік үшін. Ал сабақтар оқулықпен, плакат, видеофильмдермен шектелген. Оқушылар көзбен ғана көріп білім алады. Егер олар тірі объектілердің өмірін өсіп тұрған жерінен ұстап көріп, оған тәжірибе жасаса, «Мың естігенінен бір көрген артық», «Көзбен көргеннен қолмен ұстаған артық» демекші, бәрі басқаша болар еді.

Кітапханалардағы ғылыми кітаптар, ғылыми журналдар, әдіскер-мұғалімдердің іс-тәжірибелері мен мақалаларын жинақтау, ғылыми кітапханалар, мектептің оқу үлескісі мен онда орналасқан (парник, теплицалар) жылыжайлары мен тәлімбақтарын басын құрастырып, ұйымдастыруға болатын іс.

Оқу тәрбие үрдісін жақсарту үшін маңызды жұмыс. Оқушылар теорияны практикамен нақты байланыста, яғни табиғи көрнекіліктерді қолдарымен ұстап көздерімен көріп сабақ өтеді; бастапқы агротехникалық зооветеринарлық және зоотехникалық кәсіппен, жермен жұмыс істеу, жануарларды күтуге, зиянды өсімдіктер, жәндіктер мен кемірушілерге қарсы күресуге дағдыланады, ауыл шаруашылық еңбек құралдарымен пайдалануды үйренеді.

Біздің болжамымыз бойынша кезкелген мектеп ұжымы оқу-тәжірибе үлескісін ұйымдастырып, жүзеге асыра алады. Мектептердің, яғни қала және ауыл мектерінің барлығында, осындай жер үлескілері бар, егер оларға сол жерді пайдалану әдістемелерін ұсынатын болсақ, онда көптеген мектептер біздің осы жұмысымызды іске асыра алады. Біздің ойымызша айтылған жұмыстардың әдістемелік нұсқауларын жасап кең тарату қажет. Сонда елде ең білімді, тәрбиесі мен тәжірибесі мол жанды-жақты оқушылар болар еді.

Әрине қазір ондай оқушыларды жоққа шығара алмаймыз, бірақ олар теориялық біліммен шектелген.

Егер осы жұмысты ұйымдастырсақ: мектеп оқу үлескілерінің сызба-жобаларының үлгілерін ұсынуға; мектеп жылыжайындағы жұмыстарды жоспарлау, ұйымдастыру және жүргізу әдістемелерін ұсыну; оқу үлескісінде әсемдік әлемімен сыртқы дүниемен толық байланыста өтілетін теориялық сабақтар, практикалық сабақтар, экскурсия, тәжірибе сабақтарының әдістемелік үлгілерін өз іс тәжірибеміз бойынша жасауға болады.

Көкөніс бөлімі. Бұл бөлімде негізгі көкөніс дақылдары ашық немесе беті жабылған жерде өсіріледі. Биология және ауылшаруашылық еңбек сабағының бағдарламасына сәйкес VI-1Х сынып оқушылары тәжірибе жүргізеді. Бұл дақылдарды міндетті түрде сол жердегі шаруашылыққа тән ауыспалы егіс жүйесімен егу керек. Көкөніс дақылы егілген топырақ бір маусымның ішінде бірнеше рет қопсытылғандықтан топырақ құрамы өзгереді. Сондықтан, топырақтың құнарлығын қалпына келтіретін көп жылдық шөптің ауыспалы егіс жүйесі пайдаланылады. Көкөніс бөлімін екі бөлікке бөліп, оның біріне өсімдік жинақтамаларын, екіншісіне тәжірибе жүргізіледі. Жинақтамалық бөлімде 2-3 өндірістік дақылдар және сырттан келген маңызы бар сорттар өсіріледі. Бұл бөлімде VIІ сынып оқушылары өсімдіктану пәнінде қамтылатын гүлдер, бұршақ тұқымдастар, астық және лалагүл тұқымдастарының негізгі өкілдерімен, VІ сынып оқушылары түйнек, пияз, өркен және тамыр жеміс сияқты тамыр метоморфоздарымен таныса алады. XІ сынып оқушылары дивергенция белгілері, түрдің пайда болуы сияқты жалпы биологиялық заңдылықтардың көрінісін анықтай алады. Бұл жұмыстарды Х-ХІ сыныптардың жалпы биология пәніндегі «Тіршілік үшін күрес», «Фотопериодизм» тақырыптарына пайдалануға болады. Сондай-ақ X сынып және XI сынып оқушылары инбридинг және гетерозиске арналған арнайы тәжірибе жасап, қызанның, қиярдың, пияздың, т.б. дақылдардың бағалы гетерозисті тұқымдарын алып, басқа шаруашылықтарға бере алады.

Тәлімбақ-оранжерея (фрацуз сөзі orangerie, сөздің түбір – orange – апельсин), сүйіспеншілігін арттыру [9]. Жылыжай теплица әйнектелген қысқа қарай оңтүстік (ағаш-бұта өсімдіктерін, мәңгі жасыл өсімдіктер мен цитрус (лимон, апельсин). Жеміс – жидек, гүлді т.б. ашық ауада осы жердің климатын көтере алмайтын өсімдіктерді, ал жазды күні ерекше ауа жағдабұл қажет ететін өсімдіктерді сақтау және өсіру үшін арнайы жасалған орын.

Температуралық режим жағдабұла сай тәлімбақ-оранжереяны үлкен үш топқа бөледі: 1) салқын (1° бастап 8°С дейін), 2) жартылай жылы, бірқалыпты (8° бастап 15°С дейін), 3) жылы (15° бастап 26°С дейін). Соңғы оранжереяны (тепличные оранжерея) – жылыжай оранжереясы деп атап кеткен. Аяғында оранжерея деген сөз лексиконынан шығып, тек теплица деп аталып кеткен. Ал теплица қазақша жылыжай деп аударылған.

Құрылысына қарап төрт түрге бөлінген: 1) односкатные – бір бетті, яғни шатырдың беті 30-45° бұрышпен оңтүстікке қарап төселген; 2) шатыры іштен тірек бағандар орнатылып, бір жағына қарай төмендетіліп 24-28° бұрышпен шығыс пен батысқа бағытталған; 3) блокты – 2-5 одан да көп двускатные – қос бетті. Олар бір-бірімен сайша, жыралар мен қосылған. Аралары төменнен тіректермен бекітілген; 4) қосбетті оранжереяларға ұқсас, бірақ іштен бағандармен тіректер қойылмаған.

Өсімдіктердің оранжерея, немесе теплицада өсірілу тәсіліне қарап үшке бөледі: а) сөреде өсетіндер, б) жерде өсетіндер, в) сөре-жерде өсетіндер деп.

Пайдалану мерзіміне қарап оранжереяларды екіге бөледі: 1) қысқы-тұрақты, жыл бойы әйнектелген, 2) көктемгі қосымша ашылатын рамалары бар, бұл оранжереяның шатырының беті құрылысы жағынан түгелдей ашылуға ыңғайлы етіп жасалған.

Желдету үш түрлі жолмен : форточка, фрамуға, дем тартқыш, алуға болатын рамалар, кондиционер арқылы орындалады.

Суару: су құбырлары орнатылады, ал температурасы ол жылырақ сумен суару мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей етіп ойланып істеледі: 1) бүрку-душ арқылы жасанды жаңбыр жасау арқылы суару; 2) жерасты, немесе топырақ асты жолымен арық арқылы суару, 3) тамшылатып суару.

Оранжерея бірқатар талаптарға сай болуы керек: 1) әрбір 1 м.кв. жерге кететін жылу шығыны аз болуы керек; 2) табиғи және жасанды жарықты кең түсіретіні ескеріліп, барынша пайдаланатын мүмкіндігі болуы; 3) топырақтың ылғалануы, желдетілуі мен механизацияланған жұмыс жағдайларын қамтамасыз ету; 4) тұтыну шығыны мүмкіндігінше аз, беретін өндірістік өнім пайдасы барынша көп болу шартын ойластырып отыру керек.

Кәзіргі жағдайда, өсімдіктерге жылы орта жасап пайдаланып жүрген оранжереялардың барлығын теплица, немесе жылыжай деп атап кеткен.



Мектептің жылыжайы (теплица) мен тәлімбағынданда (парник) оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудің негізгі мақсаты – оқу-тәрбие жұмысын жақсарту, оқушыларды еңбекке бағыттап тәрбиелеу және олардың еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыру.

Теплица-жылыжай [6] дегеніміз қолдан жылытылып овощ гүл, жеміс - жидек және көшет өсірілетін, күн сәулесі түсетін құрылыс-үй. Орталық және солтүстік аймақтарда тропик, субтропик өсімдіктерін суықтан қорғау және көбейту, мәдени дақылдардың жаңа сорттарын, гибридтерін шығару процестерін жылдамдатуда селекциялық жұмыстар жүргізу үшін пайдаланылады. Ғылыми мекемелерде биология және физиологиялық зерттеулер жүрізу үшін арнайы теплицалар салынады. Өсімдік, көшет теплица еденіндегі құнарлы топырақта не сөреде қоректі заттар ертінділерінде (гидропоника) өсіріледі. Пайдалану мерзіміне қарай қыстық (қыс, жаз бойы) және көктемдік (көктем, жаз және күз бойы) теплица болады. Теплица іргесіне кірпіш, бетон қаланады, шыны және пленка ағашқа, металға бекітіледі. Шынының қалыңдығы 3-6 мм, жарық өткізгіштігі 80-90 процент болуы керек. Теплицада көшет өсірілетін ені 80-90 см бүйір және ені 160-170 см орталық сөрелер, желдеткіш, жылу өткізетін жүйе болады. Теплица көбіне су жылыту жүйесі ТГ-75, ТГ-150 жылу генераторлары арқылы жылынады. Кейбір жерлерде бұл үшін жер асты ыстық суларын және күн көзі қуатын пайдаланады. Теплицалардың ауданы 260, 600, 1000-6000 кв.м. дейін болуы мүмкін. Алматы іргесінде «Гүлдер» шаруашылық қожалығында полиэтилен пленкасымен жабылған вант-пневматикалы бірнеше 6000 кв.м., ауданы бар теплицалар салынған. Олар раушан, калла, гладиолиус т.б. гүлдерді қыста Неке сарабұлда, жаңа жыл, әйелдер күні, Ұлы Наурыз т.б. мерекелерде қала тұрғындарына сатып мерекелерін жайнатып үлкен қуанышқа бөлейді.

Тәлімбақ - парник [7] дегеніміз овощ және гүл көшеттерін, сондай-ақ ерте пісетін овощ өсіруге арналған жабық құрылыс. Парниктің жерді қазып шұңқырлап және жер бетіне жасалған, бір жерде тұрақты және жылжымалы түрлері болады. Жылу ретінде күн көзі, биологиялық (малдың жас қиы, қоқыр қопсық т.б.) және жылыту жүйесінен алынатын жылу пайдаланылады. Парникті пайдалану мақсатына қарай ерте, орташа және кеш (күзде) пайдаланылатын парник деп бөледі. Беті шынылы рама не пленкамен жабылады. Бізде көп тараған түрі парниктің беті бір жағына көлбеу, төбесі итарқалап жабылатын түрі көбірек таралған. 20 рамалы парниктің ұзындығы 21,2 м, биологиялық жылу қолданғандағы шұңқыр тереңдігі 30-80 см.

Парниктің ерте пайдаланылатын түрі тереңдігі 70-80 см. Рама көлбеулігі (оңтүстікке қарай) 9-12°, орта кезділігі 50-60 см, 6-8°, кеш пайдаланылатыны 30-40 см, 4-5°. Парник жасалатын жер бульдозермен тегістеледі, парник рамалары, траншеялары, жүретін жер белгіленеді. Әрбір кварталда стандартты 30 парник не 600 рама болады, бұнда 2 жұмысшы істейді. Парник кварталының ұзындығы (1,5 м траншея ені +0,9 м аралық жер) × 30 Парник = 72 м, ені 20 рамалы парникке тең. Парникте қияр, томат, салат, ас көк, шалғам көк пияз, кәді, патисон т.б. овощ дақылдары өсіріледі. Парник ақпаннан қарашаға дейін пайдаланылады. Маусым ішінде овощ өнімін алу, овощ дақылдарын егу тәсілдерінде де айырмашылық болады. Әртүрлі тыңайтқыштар қолданылады. Қияр көшетін өсіру үшін оның тұқымын бірнеше мерзімде егеді. 25-30 тәуліктік көшетті тұрақты өсіретін рама ішінде 8-12 түптен егеді. Парниктегі қиярдың өсуіне ең қолайлы температура ашық күндері 25-30°С. Температураның аз уақыт болсада 12°С-тан төмен болуы өсімдікке қауыпты, сондықтан парник байқап желдетіледі, салқын күндері жылу сақтау шаралары қаралады. Парниктегі ауа ылғалдылығы 80-90 %. болуы қажет, жаздың ыстық кезінде парник шынысына әк бүркіліп көлеңкеленеді.

Парниктегі томаттың өсуіне қолайлы температура ашық күндері 25-28°С, бұлтты күндері 17-20°С, ауа ылғалдылығы 65 %-тен аспауы қажет. Әйтпесе өсімдік ауруға шалдығуы мүмкін. Шалғам көктегенге дейінгі қолайлы температура 18-20°С, көктей бастағаннан алғашқы жапрақ салғанша 6-8°С, одан кейін 10-12°С. Сыртқы ауа температурасы 10°С және бұдан жоғары болса, парник рамалары алынып тасталынады. Көктеген шалғам аралығын 3-4 см етіп сиретеді, әр рама астында 450-550 өсімдік қалдырылады. Ерте көктемде егілген шалғам 45-50 күнде піседі. Шалғамды күзде пайдалану үшін оны парникке 10-15 тамызда егеді. Көк пияз парникте ақпанның екінші жартысынан бастап өсіріледі, 30-40 күнде піседі. Парник дақылдарын егу, топырақ агротехникасы, күтімі жөнінде арнайы ереже бар. Ал, біз оқушыларға осы жұмысты жүргізуді бойына сіңіру мақсатымыз болғандықтан, сол мәселелердің әдістемесін қарастырамыз.

Сонымен қатар, көкөністер және көшеттер өcipy оқушылардың мектептегі "Өсімдіктану" және "Тіршіліктану" пәндері бағдарламасын әлдеқайда терең меңгеруіне, өсімдік әлемінің сыртқы дүниемен байланысын өте жақсы білуіне жол ашады. Т.Жүргенов атындағы № 136 қазақ орта мектебінің жоғары санатты биология пәні мұғалімі, "Жас өсімдік өсірушілер" үйірмесінің жетекшісі, ғылым кандидаты Т.Мұхаметжанов басқарған 6-7-8 сынып оқушыларының көкөністер және көшеттер өcipy тәжірибесімен бөліседі [5].

Мен, деп жазады Т.Мұхамбетжанов өзінің кітапшасында, № 136 қазақ орта мектебінің жылы жабұлда 1991-1992 оқу жылынан бастап "Жас өсімдік өсірушілер" үйірмесінің сабағында 6-7-8 сынып оқушылары мен көкөністер және олардың көшеттерін өcipiп келемін. Yйірмеге 5 топ оқушылар қатысып отырады. Менің басқаруыммен үйірме мүшелері көкөніс және олардың көшеттерін өcipy барысында барлық жұмыстарды өздері толық орындап отырды. Ол жұмыстардың түрлерін атауға болады [4].

Мысалы: Күз және қыс айларында көшеттерге жәшіктер дайындау; көшеттердің құмыраларына, стаканчиктерге топырақ қоспаларын дайындау, оларды араластыру, өңдеу; себілетін көкөніс тұқымдарының тазалығын, өнгіштігін, шаруашылық жарамдылығын анықтау; тұқымдарды бөрттіру және көктету; тұқымдарды шынықтыру; көшеттерді өсіру; көшеттерге қағаздан, целофаннан стаканчиктер дайындау; көкөніс тұқымдарын себу; көктеулерді үстеп қоректендіру; көкөністі суару; арамшөптерді құрту; көктеулерді стаканчиктерге көшіріп тігу (пикировка жасау); стаканчиктердегі көшеттерді шынықтыру; оларды әpi қарай өcipiп, баптау; стаканчиктердегі өсірілген көшеттерді сату т.б.

Үйірме мүшелері 5 жылдық мерзімде жылыжайда 15 түрлі көкөністер өcipдi. Атап айтқанда: 1. Қызан. 2. Орамжапырақ. 3. Қияр. 4. Аскөк (укроп). 5. Tәттi бұрыш. 6. Петрушка. 7. Шалғам. 8. Баклажан. 9. Басты жуа "мүштум-пияз" 10. Сельдерей. 11. Киндза. 12. Бидай. 13. Жоңышқа. 14. Асқабақ. 15. Базилик (равшангүл).

Оның ішінде көшет алу үшін: қызан; орамжапырақ; тәтті бұрыш; баклажан-өcipдiк.

Өсірілген көшеттерді әуесқой жергілікті тұрғындарға арзандатылған бағамен сатуға болады. Ол халықшаруашылығына кең таратуға ықпал етеді.

Өкінішке орай 1994-1995 оқу жылынан бepгi уақытта республикамыздың жылыжайларында жұмыс тоқтаған. Мектептерде көкөніс өcipy мүмкіншілігі өте азайды. Себебі осы жылдар электр қуаты нашар болып, халық кеш болса жарықсыз қалып жүрген еді. Электр қуаты керек емес уақытта cәyipдің басынан бастап қана, күн жылығасын көшеттер дайындау үшін ғана 2-3 көкөніс өсімдіктерінің тұқымдарын жылыжайға себу мүмкіншілігі бар.



Көкөніс тұқымдарының сапасы және себу, алдын-ала дайындық.

Тұқымның өнгіштігі себу алдында тексеріледі. Ол үшін 2-3 қабаттап тәрелкеге жапқан фильтр қағазының немесе дәкенің үстіне жайған 100-200 майда орамжапырақ, баклажан, тәтті бұрыш, қызан т.б. тұқымдарын немесе 50-100 орташа мөлшерлі қиярдың тұқымын алып, олардың бетін суланған фильтрлі қағазбен немесе дәкемен жабайық. Жиегінен ауа кipy үшін шағын тесіктер қалдырайық, t-сын 18-20°С мөлшерінде ұстайық. Қағаз немесе дәке тұрақты сулы болуы керек.

Тұқымның өнгіштігі және өну энергиясы, яғни өндіруге алынған дәндердің жалпы санынан белгілі уақыт ішінде өніп шыққан дәндердің процентпен көрсетілген саны, 1-кестеде берілген.
Кесте 1. Көкөніс тұқымының өнгіштігін және өну энергиясын анықтау үшін қажетті уақыт (тәулікпен)


Көкөніс дақылдары

Өну энергиясы

Өнгіштік

Жуа (барлық түрлері)

5

12

Сәбіз

5

10

Қияр

3

7

Қызан

5

10

Шалғам

3

6

Укроп-аскөк

10

21

Осы көрсетілген мерзімнен (тәулік) соң өніп шыққан тұқымдарды санап, шығарып тастайды. Егер 100 тұқымнан 80-і өніп шықса — оның өнгіштігі 80% дейміз. Өнгіштік 40-60% дейін төмендесе, онда себу мөлшерін көбейту қажет. Егу сапасы бойынша тұқымдар 2 класқа бөлінеді (2-кесте).


Кесте 2. Көкөніс дақылдарының егу сапасының сипаттамасы

Дақыл

класс

өнгіштігі, %

1000 тұқымның салмағы, г.

тұқымның себу тереңдігі, см

тұқымның себу мөлшepi, г/м2

Жуа

I

80

2,8-3,7

2-3

8-10




II

60










Қияр

I

70

1,3-1,5

1,5-3,0

6-7




II

45










Қызан

I

85

2,8-3,3

1,5-2,0

2-3




II

65









Себу үшін тұқымның I класын пайдаланған жөн. Тұқымның сапасын арттыру үшін себу алдында алдын-ала мына дайындықтар жүргізіледі, яғни тұқым бойында мына процесстер жүруі қажет: тұқымдарды ipiктey, зарарсыздандыру, су сіңіп бөрту, өндіру, шынықтыру.

Қаулаған және біртекті көктеулер алу үшін тұқымдарды іріктейді. Ipi тұқымдарды қолмен сұрыптап алады, ал жарақаттанғандарын немесе табиғи түсін жоғалтқандарды шығарып, алып тастайды. Орамжапырақтың тұқымдарын 1,25–1,3 мм тесіктi елеуіштен өткізіп іріктейді. Бipaқ ең ipi тұқымдар тұрақты және толық жақсы пiciп жетілген бола бepмейді. Сондықтан тұқымдарды су және тұздың ерітіндісіне салып іріктейді. Қызан, шалғам тұқымдары үшін 5%-тік астұзының немесе аммиак селитрасының ерітіндісін қолданады. Қиярдың тұқымына аталған epiтiндiлepдiн 3%-тiгiн қолданады. Бұл ерітінділерде тұқымдарды 5-6 минут ұстайды, қалқып шыққан тұқымдарды шығарып тастайды, ceбeбi олардың өнгіштігі жойылған немесе нашар. Ал ерітіндіге батқан тұқымдарды сумен жуып, t – 40°С кeптipiп, себуге әзірлейді. Тұқымдарға саңырауқұлақ және вирус ауруларын жұқтырмау үшін және зиянкестердің таралуын болдырмау үшін оларға зарарсыздандыру шараларын жүргізеді.

Қиярдың тұқымдарын астаушыққа салып, жұқалап жаяды, одан соң духовкаға 3-4 сағатка қояды. Онда t – 50-60°С-ға дейін қыздырады. t-ны біртіңдеп көтереді: алғашқы t – 15-20°С болса, 1-2 сағаттан кейін t-ны алдағы көрсеткен денгейге дейін көтереді. Тұқымды ретімен араластырып тұру қажет. Қызан тұқымын себер алдында калий мырыш қышқыл 0,1 % ерітіндісінде, борқышқылының 0,02 % ерітіндісінде және мыс күкірт қышқылының 0,01 % ерітіндісінде дәрілейді. Әдепкіде 15 мин ерітінділерде тұқымды өңдейді, одан соң 5-10 мин оны таза сумен жуады, кептіреді, соңынан себеді.



Тұқымдарды бөpimmipy және көктету. Дәкеден тігілген қалташықтың 2/3 көлеміне тұқымды салып, суға бастырады. Тез арада көктейтін тұқымдарды 12 сағат, ал баяу көктейтін тұқымдарды 24 сағат бойы ұстайды. Суыққа төзімді тұқымдарға айналадағы t – 15-18°С, ал жылы сүйгіш тұқымдарға t – 18-20°С қажет. Бөpттipy кезеңінде суды 3-4 рет алмастыру қажет, ceбeбi онда оттегі болуы керек. Тұрып қалған ескі судағы еріген оттегін тұқым пайдаланып қояды. Содан кейін тұқымды пленкаға төгіп жаяды, бетін кенеп қаппен немесе брезентпен жауып, t – 20-25°С қараңғы жерде көктеп шығуына дейін ұстайды. Тұқымды қайта-қайта араластырып тұрады. Көктеулердің ұзындығы 1,5-2 мм-ден аспау керек. Мұрты шыққан тұқымдарды желге қақтырып себеді. Қиярдың және орамжапырақтың тұқымдарының көктеу мерзімі шамамен 1-2 тәулік, қызанның – 2-3, ал сәбіздің 3-5 тәулікке тең. Кейде тұқымдардың бөртуін микроэлементтерімен немесе өсу стимуляторымен өңдеулерін бipгe жүргізген жөн. Мысалы, мына мөлшердегі микроэлементтермен өңдейді: калий мырыш қышқылы 0,5-1 %, мыс күкірт қышқылы 0,001-0,005 %, бор қышқылы 0,05-0,5%, натрий көмір қышқылы 0,5-1 %. Өсу стимуляторлардан мына ерітінділер қолданылады: 0,03-006 %-тік гетероауксин, 0,001-0,01 %-тік натрий ғұматы. Бұл ерітінділерді t – 40-50°С-ге дейін жылытылған суда дайындайды. Ағаш күлінің су ерітіндісін пайдалануға болады: 1 шелек суға 160-200 г. ағаш күлін араластырып 2 тәулік бойына тұндырады. Содан кейін осы тұнбаның 4-6 бөлігіне 1 бөлік тұқымды ылғалдандырады, кептіреді, сосын себеді.

Тұқымды шынықтыру. Ылғалдандырылған тұқымдарды t минус 1-3°С 2-3 тәулік бойына ұстайды, сосын себеді және осы тұқымдарға ауыстырылған t-лар қолданады: 20-30 сағат мерзімінде – 18-20°С, ал 50-70 сағат бойына минус 1-3°С. Шынықтыру кезінде тұқымдарды араластырып отырады, кеуіп кетуден сақтайды. Осы шынықтыру кезде тұқымдардың біршамасы өнгіштігін жойып алады, сондықтан себу нормасын артығынан алған жөн.

Тұқымдарды сақтау. Тұқымды зығыр талшығынан жасалған қапшықтарда – 2-ден + 12°С дейінгі температурада және ауаның ылғалдығы 40-тан 50% дейінгі аралықта сақталса олардың өнгіштігі ұзак уақыт сақталады. Мысалы: басты пияз (жуа), cәбіз, аскөк-укроп, ащы бұрыш тұқымдарының өнгіштігі 2-3 жыл, орамжапырақ, баклажан 4-5 жыл, қияр, асқабақ 6-8 жыл, шалғам, тұрып 4-6 жыл, қызан 4-6 жыл сақталады.

Көшеттерді өcipy. Көшет арқылы өcipy тәсілі өсімдіктердің өcyi мен дамуын 25-45-тен 60-65 тәулікке дейін жылдамдатады. Көшеттерді өcipy мерзімі мен оның өcipy технологиясына байланысты көшеттер ерте, орта және кеш мерзімді көшеттерге бөлінеді. Ерте көшеттерді құмырада дайындайды, ал орта және кеш көшеттерді құмырасыз әдіспен дайындайды. Тұқымды жүйекке себеді, содан кейін өніп шыққан көктеулерді құмыраға ауыстырып егеді (пикировка) немесе тұқымды құмыраға тікілей себеді. Жылы жайда іске қосар алдын ала қажетті көшеттердің санын анықтау керек. Көшеттердің жалпы санын нақтылы қажетті көшеттерден 10-15% артығымен өcipeдi, ceбeбi бірсыпыра көшеттер орын ауыстырып отырғызғанда (пикировка жасағанда) тіршілігінен айырылады

Тәттібұрыш. 100 г жас жемісінде 270-380 мг С дәрумен, 9-23 мг каротин, 450 г дейін Р дәрумені болады. Ол қызаннан гөрі жылы сүйгіш көкөніс. Тұқымы t-15-18°C көктейді, t 20-25°С оның гүлдері өсіп дамйды, 110°С төмен болса, ол өсуін тоқтатады. Жарықты өте сүйгіш.

Егер жарық жеткіліксіз болса жыпырақтарымен гүлдері түсіп қалады. Құрғақшылыққа төзімді, бірақ гүлдеген және жемісі толысу кезеңінде бұрышты жиі суарған жөн. Біз жылыжайда "Ласточка" іріктемесін өсірдік.

Көшет өсіру. Себуге дейін бұрыштың тұқымын ас тұзының 5% ерітіндісіне салады. Оған батқан ауыр тұқымдарды сұрыптап алады, суға жуады. 1% калий перманганаты ерітіндісіне 15 мин. уақыт дәрілейді, соңынан ағынды суға жуады. Тұқымды микроэлемент немесе өсу заттарының ерітіндісіне жібітеді. Сонында Тұқымды жәшікке немесе диаметрі 6-8 см құмыраға 0,6-1,2 см тереңдікке шашып себеді. Құмырадағы топырақ қоспасы 2 бөлік боз немесе егістік топырақтан және 1 бөлік қарашіріктен тұрады. Тұқым көктегенде күндізгі t 23-26°С, ал түнгі 18-19°С болуы керек. Көшеттерді 2-3 рет үстеп қоректендіреді. 1-2 жапырақ шыққанда бірінші рет үстеп қоректендіреді. Ол үшін 1 л суға 1 г мочевина, 4-5 г суперфосфат, 1-1,5 г калий тұзын ерітеді. 10-14 күннен кейін екінші рет үстеп қоректендіреді. Мұнда фосфордың мөлшерін 2 есе арттырады. 1 л ерітіндіні 10-12 өсімдікке жеткізеді. Әр үстеп қоректендіруден кейін өсімдіктерді таза сумен суарады. 6-8 жапырақтар және 1-ші гүл пайда болғанда көшеттерді суарылған ашык жерге стаканчигімен немесе құмырасымен егеді.

Өсімдіктерді күту тұрақты суару және үстеп қоректендіру болып табылады. Көшіріп тіккеннен 10-14 күн өткесін толық минералды тынайтқыштармен алғашқы үстеп қоректендіреді.

Мұнда 1 л суға: 1 г мочевина, 2 г калий хлориді, 3 г суперфосфат немесе 4 г нитрофосканы ерітеді. Осы ерітіндінін 0,2-0,3 л мөлшерін 1 өсімдікке береді. Келесі үстеп қоректендірулерді сол қоспалармен дайындалған ерітіндіні 2 аптадан кейін береді. Аналық ұрықтанғаннан кейін 30-40 күнде жеміс пісіп жетіледі.
Кесте 3. Шамамен алғандағы 1 м2 жабық жердің көлемінде өсірілетін көшеттер саны

Өсірілетін орын

қызан

қияр

Шынылы жылыжай

3,0-4,5

қысқа жемісті 4-5 ұзын жемісті 1,5-2,5

Күзде жылы жайдағы әр 1 м2 жерге 24-27 кг қара шipiк шашады және топырақтың беткі қабатын тегістейді. Содан кейін жерді 2 рет суарады, сонда арам шөптер көктеп шығады, сол кезде оларды құрту үшін топырақты қопсытады.

Қызанның құмырада өcipiп ерте көшеттерін алу үшін көктеулерді пикировка жасайды. Тұқымдарды 25 ақпан - 5 наурыз аралығында себеді. Көктеулерді жылы жайда өcipeдi. Көлемі 1 м2 жерге 8-10 г. тұқым себеді. Себу терендігі 5-2 см, қатар аралығы 3 см. Көлемі 1 м2 жерде 2000-2200 көктеулерді өcipeдi. Тұқымдар толық шығып 18-20 тәуліктен кейін жылы жайға көшipiп тігеді, яғни пикировка жасайды. Ерте көшеттерді мөлшері 10 х 10 см құмырада өcipeдi. 1 м2 жердің аумағына 100 өсімдік өcipeдi.

Қызан көшетіне арналған құмырадағы қоспалардың құрамы мынадай: қара шipiк 5-8 бөлiк, бақша топырағы – 1-бөлік; жеңіл топыраққа – 5 бөлік, ал ауыр топыраққа – 8 бөлік қара шipiгi жеткілікті. Көктеулердің шығуына дейінгі ауаның t – 23-25°С, шыққан кезде бip апта бойы t – 13-15°С, одан әpi қарай күн ашық кезде t – 21-23° C, күн бұлттанған кезде 17-19°С; түнде – өcipy кезеңі бойына 7-9°С. Топырақтың t-сы көктеулердің шығуынан бастап алғашқы eкi апта бойы 15°С, кейін – 13°С, күндіз 18-20°С болуы керек. Ауаның ылғалдылығын көшеттер өсірy мерзімінде 60-65 % аралығында ұстау қажет. Сондықтан оларды таңертеде суару қажет, одан соң жылы жайды желдету керек. Көшеттерді нығыздалған қара шipік топырақ құрамдық құмырада өсіргенде 1-2 суару қажет, одан соң жылы жайды желдету керек. Көшеттерді нығыздалған қара шірік топырақ құрамдық құмырада өсіргенде 1-2 суару қажет. Суару мөлшері 20 л/м2 . Үш рет үстеп қоректендіруді суарумен ұштастырады. Үш жапырақ түзілгенде бірінші рет үстеп қоректендіреді. 1 м2 жерге шаққандағы үстеп қоректендірудің мөлшері және құрамы: 5 г. аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 15 г күкіртқышқылын 10 л суға ерітеді. Екінші үстеп қоректендіруді 10 тәуліктен кейін, ал және 10 тәуліктен кейін үшінші үстеп қоректендіруді жүргізгенде тыңайтқыш мөлшерін 2 есе артығымен береді. Ycтeп қоректендіруден кейін жылы жайды желдетеді. Қызанның ерте көшеттерін 60-65 тәуліктен кейін шығарып тiгyгe дайындайды.

Ол үшін көшеттерді 5 тен 10 кг/м2 дейін қара шipiк берілген үлескіге шығарып тігеді. Шығарып тігу ерте мерзімде (сәуірдің соңы - мамырдың басы) болғандықтан үсікке қарсы шаралар қолданылуы қажет. Олар мына шаралар: түтін салу, жауындату, қағаздан жасап көктеулерге қалпақ кигізу немесе пленкамен жабу т.б.



Орта мерзімде пicemiн аққауданды орамжапырақтың көшеттері. Бұл көшеттерді шығарып тiгy (пикировка) жасамай-ақ жылы жайдың жеріне eгiп өсірeдi. 25 наурыз – 5 cәyip аралығында себеді. 3-4 г тұқымды 0,5-1 см тереңдікке көлемі 1м2 жерге ceбeдi. Бipiншi нақтылы жапырақ пайда болғанда алғашқы арамшөпті жою жұмысын 5-6 см тереңдікке жүргізеді және өскіннің түбіне топырақ үйеді. Жұлынған өскіндерді жылы топыраққа мына схема 6 × 5 см - бойынша көшipiп тігеді. Егер жылы жайда өcipiлeтiн өскіндер үзілмейтін болса, онда 1 мг жерге 2 г тұқым себіледі. Мұнда қатар аралық кең (12 см) болғандықтан 1 м2 270-280 өсімдік алуға болады.

Орта мерзімде пiceтiн орамжапырақты ерте пісетін орамжапырақтан гөpi жоғары t өcipeді. Сондықтан кызып кетпеу үшін жылы жайды желдетіп тұру жөн. Өсімдіктерді өсу мерзімінде 2 рет суарады. Суару мөлшері 15-18 л/м2 35-40 тәуліктен кейін өскіндерді ашық жерге көшipiп тігеді.



Көшеттерді шынықтыру. Ашық жерге көшіріп тiгyгe 10-12 тәулік қалғанда көшеттерді шынықтырады. Ол үшін жылы жайдың ауасын тазартады, t-ны төмендетеді, суарады және үстеп қоректендіруді тоқтатады. Ерте көшеттердің егістікке көшipiп тiгyгe 7-10 тәулік қалғанда, ал орта мерзімді көшеттердің көшipiп тігуіне 5-6 тәулік қалғанда жылы жайдың төбесіндегі әйнектерінен 30 %-ке дейінгі көлемінен түнге қарай аламыз. Шынықтыру кезінде өсімдіктер орналасқан аймағының t-сы жылы жайдың сырткы аумағындағы t-нан 1°С-дан аспауы керек. Егер ауа райының t-сы тұрақты төмендей берсе, онда күндіз t 8-12°С төмен, ал түнде t 2-3°С төмен болуы қажет. Ауаның қозғалу жылдамдығы жылы жайдың iшiндeгici сыртымен бірдей болуы керек. Ол үшін ауаны жаңғыртып тұру қажет. Сонымен қатар күнде кемінде 2-3 сағат көшеттерге тікелей күн сәулесі түсіп тұруы өте қажет.

Көшеттерді көшіріп тігуге әзірлеу. Көшеттердің қолайсыз жағдайларға төзімділігін арттыру үшін көшipiп тiгy кезеңінде фосфор-калий тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру қажет. Орта мерзімде орамжапырақтың көшетін көшipiп тiгyгe 2 тәулік қалғанда оны мына ертіндімен үстеп қоректендіреді: 1,5 м2 жер көлеміне берілетін 10 л суға мына қоспа тыңайтқыштарды, яғни 20 г аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 60 г калий күшртқышқылын ерітеді. Көлемі 1 м2 жердегі қызан, бұрыш, баклажан көшеттеріне берілетін 10 л суға мына тыңайтқыш қоспаларын, яғни: 10 л аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 80 г калий күкіртқышқылын ерітеді Үстеп қоректендіруді орындап болғаннан кейін аталған көшеттерді суарып, оның су сыйымдылығын 100 %-ке дейін жеткізу қажет [8].

Топырақ қоспаларын дайындау және оларды пайдалану. Топырақ қоспаларын дайындау үшін бақшадағы, егістіктегі немесе боз топырақтарды, қара шipiктi, Дария жағасындағы шеге құмды пайдаланады. 1 м3 қоспаны стеллажды жылы жайдың көлемі 5 м2 жерге өңдейді.

Бақшадан немесе егістіктен алынған топырақты күзде арам шөбi жок құнарлы үлескіден алып дайындайды. Орамжапырақ немесе картоп өскен үлескіден топырақ алуға болмайды. Қара шipiктi кеңінен, түскен жапырақтардан, өсімдіктердің қалдыктарынан дайындайды. Осы органикалық материалдарды буртқа салады, мұнда олар 2-3 жыл мерзімінде толтырылған шipiк жақсы қара шірікке айналады. Осы топырақ қоспаларын құмыраша ыдыстарға салып, қоректік құмыралар жасайды. Осы қоректік құмыралардағы көшеттерді құмыраларымен eгістiк жерге отырғызады. Құмыралар ыдысын (қағаз, пленка) толтыру немесе қоректік құмыраны жасау үшін мына қоспаларды дайындайды: 5-8 бөлік қapaшipiктi және 1 бөлік боз немесе eгiстік топырақты араластырады. Осылай дайындалған 1 шелек қоспаға 10-15 г аммиак селитрасын, 45-50 суперфосфатын және 10-12 г калий күкіртқышқылын қосады. Көктеулерді өcipy үшін қоспаны 2 бөлік қарашіріктен, 1 бөлік боз немесе eгiстiк (бақшалық) топырақтан және 1 бөлік Дария бойындағы шеге құмнан дайындайды. Диаметрі 6-10 см қағаздан немесе пленкадан жасалған құмыраны стаканға немесе бутылкаға орап жасайды. Ол үшін ені 12-15 см, ұзындығы 45-60 см газет қағазын немесе пленканы стаканға немесе бутылкаға 2 рет орайды. Артып калған 5-6 см қағаздың немесе пленканың ұшын бүктейді. Tүпті түтік пайда болады. Ол түтікті стаканнан немесе бутылкадан суырып алады. Осылай дайындалған құмыраның биіктігі 8-10 см болады. Көшеттерді жылыжайда өcipгeн жағдайда 4-кестедегі қоспаларды пайдаланады [8].


Кесте 4. Жылыжайда көшеттер өсіруге пайдаланатын топырақ қоспаларының сипаттамасы

Топырақ қоспаларының құрамы (бөліктер көлемімен) (бөліктер көлемімен)

1 шелек қоспаға берілетін минералды тынайткыштар, г.

аммиак селитрасы

супер­фосфат

калий күкіртқышқылы

әк немесе бор

Боз топырақ (3) + көң (1)

6

12

12

6

Боз топырақ (3) + Kapaшipiк (1)

5

50

50

30

Жылы жайда өсірілетін көкөністерге берілетін топырақ қоспалары 5 кестеде көрсетілген. 300 г аммиак селитрасын, 3 кг суперфосфатын, 2 кг калий хлоридін 1 м3 қоспамен араластырады.



Көкөністерге тәжірибе жүргізу әдістемесі: Мектепте, әсіресе 6-сыныпта әртүрлі дақылдардан мол түсім алу мақсатында практикалық сабақтар мен тәжірибелер жүргізіледі. Бұл сыныптың оқушылары қарапайым әрі жақсы тұқымдарды іріктеп өсіруді, көшет отырғызуды үйренеді. Үлескісі бар барлық мектептерде биолог-мұғалімдер мектеп үлескісіндегі барлық көптүрлі дақылдарды ауыспалы егістікке орналастыруға тырысады. Дақылдардың нақты орналасу ретін жергілікті ұжымдар мен шаруа қожалықтарының үлгісі негізінде анықтаған жөн. Мысалы, көкөніс дақылдарды 8 мөлдекті ауыспалы егіс жасалған: Бір мен екіде көпжылдық шөптер, үште қарбыз бен қауын, төртте қызан, бесте пияз бен шалқай, алтыда орамжапырақ, жетіде сәбіз бен қызылша, сегізіншіде ерте пісетін картоп.

Басқа дақыларға қарағанда ең қолайлысы, әрі тәжірибе оңай жасалатыны – көкөніс. Себебі бұл өсімдіктердің морфологиялық формалары мен белгілері көптүрлі және сорттары көп. Сондай-ақ бұлар қарапайым еңбек құралдарымен өңделетіндіктен 5-6 сынып оқушыларына қолайлы.



Көкөніс дақылдары басқа дақылдарға қарағанда топырақтың құнарлығы мен ылғалдылығын көп қажет етеді. Егістік дақылдары өсе беретін жерлерде көкөністер өспейді немесе өте төмен түсім береді. Көкөністердің түсімі арамшөптердің әсерінен төмендеп кетеді. Бүкіл вегетациялық кезеңде көкөністкрдің әр особі жеке күтімді қажет етеді. Жоғары өнімді көкөністерді алу үшін оларды арнайы бақша топтарында өсіру керек.
Кесте 5. Жылыжайда өсірілетін көкөністерге берілетін қоспалар құрамы

Коспалар

Топырақ қоспаларының құрамы (көлем бөліктерімен) және олардын рет саны

Боз немесе егістік топырақтар

3

2

2

2

2

Көң

1

1



3



Қара шipiк





3



2

Ағаш үгіндісі (опилка)

1

1







Дария бойындағы шeгe құм

_

1





1

БАРЛЫҒЫ:

5

5

5

5

5



Қияр өсірілген 1 м2 жерге 100 г аммиак селитрасын, 400 г суперфосфатын, 180 г калий күкіртқышқылын береді. Қызанға 60 г аммиак селитрасын, 160 г суперфосфатын, 80 г калий күшртқышқылын береді. Микротыңайткыштарды epiтiндi күйінде көлемі 1 м2 жерге береді. Олар: 2 г теміркүкіртқышқылы, 1,5 г магний күкіртқышқылы, 1 г мырыш күкіртқышқылы, 0,5 г бор қышқылын, 0,4 г мыс күкіртқышқылын, 0,4 г марганец күкіртқышқылын береді.

Егер топырақ қоспасына ағаш үгіндісін беру қажет болса, ол үшін компост дайындайды. Ол үшін ағаш үгіндісін басқа тастандылар мен және топырақпен араластырып қоспа дайындайды. Бурт дайындағанда 1 м3 ағаш үгіндісіне 100-150 кг сиыр көңін, 10-20 кг құс саңғырығын және 150-200 л қый суын араластырады. Осы қоспа буртта 4-6 ай жатады, бipaқ әр 2 айдан соң оны араластырып тұру қажет. Енді кейбір көкөністердің биологиялық ерекшеліктерін және адамның тіршілагіндегі маңыздарын атайық [4, 6, 7].



Аскөк-укроп. Жас жапырақтарында 43-100 мг/100 г аскорбин қышқылы, 3-5 мг/100 г каротин және баска дәрумендер бар. Калий, кальций, фосфор темір тұздарына бай болады. Эфир майы жапырақтарға жағымды хош иіс береді. Күн жарығында жапырақтары жасыл қара және хош иісті болып келеді. Өнген тұқымы өте жай көктейді. Сондықтан оларды 4-5 тәулік суға жібітеді, араластырады, суын жиі ауыстырып тұрады. Мына іріктемелерді себеді: Грибовский, Армянский 269, Узбекский 243: Ұзындығы 8-10 см 4-10 жас жапырақтар дегелегін сепкеннен кейін 25-30 күнде алуға болады.

Тәттібұрыш. 100 г жас жемісінде 270-380 мг С дәрумені, 9-23 мг каротин, 450 г дейін Р дәрумені болады. Ол қызаннан гөpi жылы сүйгіш көкөніс. Тұқымы t – 15-18°C көктейді, t – 20-25°С оның гүлдері өсіп дамиды, t – 10°С төмен болса, ол өсуін тоқтатады. Жарықты өте сүйгіш.

Егер жарық жеткіліксіз болса жапырақтарымен гүлдері түсіп қалады. Құрғақшылыққа төзімді, бipaқ гүлдеген және жемісі толысу кезеңінде бұрышты жиі суарған жөн. Біз жылыжайда "Ласточка" ipiктемесін өсірдік.



Көшет өсіру. Себуге дейін бұрыштың тұқымын ас тұзының 5 % ерітіндісіне салады. Оған батқан ауыр тұқымдарды сұрыптап алады, суға жуады. 1 % калий перманғанаты ерітіндісіне 15 мин. уақыт дәрілейді, соңынан ағынды суға жуады. Тұқымды микроэлемент немесе өсу заттарының ерітіндісіне жібітеді. Соныңда тұқымды жәшікке немесе диаметірі 6-8 см құмыраға 0,6-1,2 см тереңдікке шашып себеді. Құмырадағы топырақ қоспасы 2 бөлік боз немесе eгicтік топырақтан және 1 бөлік қарашіріктен тұрады. Тұқым көктегенде күндізгі 23-26°С, ал түнгі 18-19°С болуы керек. Көшеттерді 2-3 рет үстеп қоректендіреді. 1-2 жапырақ шыққанда бipнеше рет үстеп қоректендіреді. Ол үшін 1 л суға 1 г мочевина, 4-5 г суперфосфат, 1-1,5 г калий тұзын ерітеді. 10-14 күннен кейін екінші рет үстеп қоректендіреді. Мұнда фосфордың мөлшерін 2 есе арттырады. 1 л ертіндіні 10-12 өсімдікке жеткізеді. Әр үстеп қоректендіруден кейін өсімдіктерді таза сумен суарады. 6-8 жапырақтар және 1-шi гүл пайда болғанда көшеттерді суарылған ашық жерге стаканчиктермен немесе құмырасымен егеді.

Өсімдіктерді күту тұрақты суару және үстеп қоректендіру болып табылады. Kөшipiп тіккеннен 10-14 күн өткесін толық минералды тыңайткыштармен алғашқы рет үстеп қоректендіреді.

Мұнда 1 л cyғa 1 г мочевина, 2 г калий хлориды, 3 г суперфосфат немесе 4 г нитрофосканы ерітеді. Осы ертіндінің 0,2 – 0,3 л мөлшерін 1 өсімдікке береді. Келесі үстеп қоректендірулерді сол қоспалармен дайындалған ертіндіні 2 аптадан кейін береді. Аналық ұрықтанғаннан кейін 30-40 күнде жеміс пісіп жетіледі.

Петрушка. Жапырағын салатқа және тамақтың біріншісі мен екіншісіне қосады. Эфир майы болғандықтан жапырағы дәмді және хош иiстi болады. Оның жас жапырағында 40-400 мг/100 г С дәрумені, 10 мг/100 г каротин, калий, натрий, кальций, магний, фосфор, темір тұздары және баска минералды заттар (1,7% күл) болады. Петрушканың өнген тұқымын 1-1,5 см терендікке шашып себеді.

Шалғам. Жылыжайда тамыздан қарашаға дейін және қаңтардан cәyipгe дейін мына іріктемедерді өcipeді – Заря, Тепличный, Ранный красный, Тепличный, Грибовский, Корейский т. б. Шалғамның тұқымын төмендегі схема бойынша себеді: 4 × 4 см, бұлт күндері 5 × 5 см 1 м.кв. жерге 5-6 г тұқым себеді. Көктеулер шыққанда 5-7 тәулікке дейін t – 5-6°С, одан кейін шалғамның тамыры жуандағанға дейін t – 8-10°С, ал тамыры жуандағанда күн бұлт болса t – 12-14°С болу керек. Алғашқы өсу кезеңінде шалғам суды көп тілемейді. Тамыржеміс: даму барысында аздап жиі суаруды колдайды. Өнімді жинау кезеңі колайлы жағдайларда 25 тәуліктен кейін басталады, ал бұлт күндері сепкеннен кейін 35-45 тәулік өткесін басталады.

Баклажан. Баклажанный Алмаз, Донецкий урожайный, Юбилейный іріктемелері себіледі. Топырақты өңдеу, көшеттерді көшіpiп тігy мерзімдері қызандікі сиякты 55-60 күндік көшеттерді құмырада немесе стаканчиктерде өсіреді. Ауаның t-сы ашық күндерде 24-28°С, бұлт күндері 22-24°С, ылғалдылығы 60-70 % болуы керек. Kөшіpiп тiгy схемасы:

70+30 × 20-2,5 см 2-3 апта бойына 6-7 тәулік сайын суарады, гүлдеу кезеңінде 4-5 тәулік сайын, ал жеміс тұзілу мерзімінде 2-3 тәулік сайын суарады. Суарғаннан кейін топырақты қопсыту қажет. Баклажанды үстеп қоректендіріп отырады, ал гүлдену кезеңінен бастап 7-10 тәуліктен кейін бip рет үстеп қоректендіреді. 1 м2 жерге 20 г аммиак селитрасын, 50 г суперфосфатын, 15 г калий күкіртқышқылын суға ертіп береді.

Бiз базардан арзандатылған бағамен жуаның майда пиязшықтарын сатып алып, жылыжайға отырғыздық. Пиязшықтың түбіртегінен шашақ тамыр жүйесі өciп, бүршіктерінен жас жасыл жапырақтар өciп, дамиды. Осылай өciп дамыған, дәрумендерге бай жапырақтарын жұлып алып, тағам ретінде 20-40 күнге дейін пайдалануға болады. Осы әдіспен өсірiп жуаның – өнімін алуды "мүштім пияз" деп атайды.

Біздің оқушыларымыз жылыжайда сельдерей мен киндза өсімдіктерін тұқымы мен себіп, олардың жасыл жапырақтарының өнімін алып, жұмыстарының өнімін көріп қуанды.



Бөлмедегі, терезе алдындағы жылыжайда өнім алу [10].

Көп жағдайларда тәжірибелі бақшашылардың бөлмеде жылыжай режимін жасап аскөк, пияз, бұрыш т.б. өсіріп, қаңтар ақпан айларында өнім ала бастайды. Ал қиярдың өнімін алуға бағытталған талабы оң болмайды. Себебі олар ашык жердің жүйегіне себетін іріктемелерді бөлмеге себеді. Үй бөлмесінде киярды өсіріп өнімін алу үшін бөлмеге бейімделген іріктемелерді білу қажет. Сонда ғана қала пәтерінің бір терезесінің алдынан 30-40 кг кітірлек жас қиярдың өнімін алуға болады. Ол өнімді жеуге де, жабуға да, ал егер пәтердегі бірнеше терезені пайдаланса, сатуға да болады.

Тұқымды себуге солтүстік терезе жарамайды, оңтүстік, оңтүстік-шығыс және оңтістік-батыс терезелер жарайды. Негізінен терезеге неғүрлым жарық көп түссе, соғүрлым өнімді көбірек алуға болады.

Енді мөлшері 8-10 л топырақ қоспасы сиятын ыдыс және топырақ қоспасын дайындау керек. Ол үшін полиэтилен пакеті ыңғайлы. Пакет орнықты болу үшін астыңғы екі бұрышын ішке қарай айналдыру керек. Пакеттің түбіне биіктігі 1-2 см майдаланған керамика бөлшектерін, кірпіш, тас, керамзит, т. б. заттардың ұсақтарын төсейді. Бұл дренаж қабаты артық судың пакеттің түбінде жиналуын болдырмайды. Ыдыстың түбіндегі артық судың ағып сыртқа шығуы үшін бірнеше тесіктер ояды. Содан кейін топырақ қоспасымен ыдысты толтырады. Қоспаны бірнеше әдістермен дайындайды. Мысалы мынадай қоспаны дайындауға болады: егістік жерден алынған топырақтың 5 бөлігі, қарашіріктің 5 бөлігі және Дария бойынан алынған шеге құмның немесе ағаш үгіндісінің 1-2 бөлігі. Осы қоспаның әр 10 литріне толмаған 1 шырпы коробка мочевина (карбамид), 2 коробка-суперфосфат, 2-калий күкірт қышқылын немесе 1 коробка калий хлориді, 1 коробка ағаш күлін қосады. Аталған тыңайтқыштардың орнына 3 коробка гүлдің, көкөніс жеміс-жидектердің қоспаларын немесе нитрофосқа салады. Тыңайтқыш салған қоспаны сумен дымқылдандырады, араластырады және қоспалар шөккеннен кейін, ыдысты жоғары қырына 5-6 см жеткізбей толтырады. Қоспаны ылғалдандыру және суару үшін крандағы суды пайдаланады. Бірақ ол суды пайдалану алдында еріген хлорды ұшыру үшін 3- 4 тәулік бойына тұндырады. Содан кейін бөлме t дейін жылытады. Су еденге ақпау үшін пакеттің астына леген немесе шелек қойған жөн. Енді ыдыстарды терезе алдына орналастырады. Мұнда өсімдіктердің өзара қашыктығы 35-40 см болу керек. Бөрткен және өнген тұқымдарды сепкен жөн. Ол үшін жалпақ тәрелкеге немесе табаққа жылы суға ылғалдандырылған сорғыш қағазды, фланель матаны немесе бірнеше қабатталған дәкені жаяды. Тұқымды жұка қабаттап матаға жаяды. Содан кейін тәрелканы (табақшаны) шынымен, басқа тәрелкамен немесе қатты қағазбен жабады. Түнде осы тәрелканы (табақшаны) t-сы 22-25°С жылы жерге қояды. 24 сағаттан кейін тұқымдар өнеді, және олардан ұзындығы 3-5 мм тамыршалар өсіп шығады. Өнген тұқымдарды тереңдігі 1,5-2 басбармақпен немесе таяқшамен пакеттің ортасына қазылған ұяға себеді. Себілген тұқымдарды елеуішпен еленген ылғал топырақпен немесе ағаштың ылғал үгіндісімен тығыздамай жабады. Өсіру кезеңінде өсімдіктерді қажеттілігіне қарай суарып отырады. Мынаны қадағалайды—топырақтың күйі мынадай болуы керек: топырақтың түйіртпектерін алақанға салып қысқанда олар ыдырамауы керек, бірақ одан су бөлініп ақпауы керек.

Сиырдың көңінің ерітіндісімен (1:10) 1-2 рет үстеп қоректендіру қажет. Бірінші үстеп қоректендіргенде (4-5 жапырақ кезеңінде) 1л ерітіндіні 4-5 өсімдікке жұмсайды, ал екінші үстеп қоректендіргенде (гүлдену кезеңінің алдында) 1 л ерітіндіні 2-3 өсімдіктерге жұмсайды. Үстеп қоректендіруге минералды тыңайткыштардың да ерітінділерін қолдануға болады. Мысалы тыңайткыштар "Рост-1", "Стимул", гүлдің қосындыларын әр қайсысынан 1 шырпы коробкадан 3 л суға ерітіп береді. Осындай тыңайтқыштардың беруін реттеу және мөлшермен беру экологиялық таза және нитратсыз өнім алудың кепілі. Өсіп, дамуы барысында өсімдіктерді штордың карнизіне ілген шпагаттарға байлайды. Пәтерлерді жылыту кезеңіңде өсімдіктерді күніне 2 рет сумен бүркиді. Қажеттілігіне қарай жемістерді үзеді. Жемістерді неғүрлым ертерек үзсе, соғұрлым басқа жемістердің дамып жетілуіне жол ашылады.

Енді ең негізі—қандай іріктеме және қашан себу керек. Қаңтар-ақпанда себу үшін (өнімді жинау мерзімі наурыздан маусымға дейін) көктемдік бөлмелік қиярдың КВ-1 іріктемесін себу жөн. Бұл іріктеме көлеңкеге төзімді, өте тез өсіп дамып, тез өнімін береді. Жемісінің ұзындығы 20-25 см, ірі бұдырмақты, жас күйінде жеуге де, тұздауға да қолайлы. Тозаңданбайды, өсіп жетіледі, бірақ гүлдерін қолдан тозаңдандырса өнімі өседі және жемісінің сапасы артады. Гүлдің аналығын тозаңдату үшін аталығын үзіп алады, да, оның күлтежапырақшаларын жұлып тастайды. Енді үзіп алған аталықтың тозаңқапшықтарын аналықтың аузына тигізеді. Аналықтың аузына тозаң түйіршіктері түседі. Тозаңдану осылай өтеді.

Ақпан-наурызда себу үшін (жемісін жинау кезеңі сәуірден тамызға дейін) жаздық бөлмелік қияр ыңғайды (КЛ-1 іріктемесі). Ол t-ның және ылғалдылықтың өзгерістеріне төзімді. Ұзындығы 12-16 см, тұздауға өте қасиетті жемістер береді.

Тозаңдану бұл іріктемеге қажет. Тамыз-қыркүйек айларында себу үшін бөлмелік күздік қияр іріктемесі КО-1 қолайлы болып табылады. Ол жарық күннің тез қысқару барысында жоғары сапалы өнім береді. Жемісінің ұзындығы 22-30 см. Жемісін тозаңданбай-ақ бере-береді.

Газет-журналдардың материалдарына қарағанда, қиярдың аталған іріктемелерін өсіріп, ең тәжірибесіз қалалық тұрғын толық өнім ала алады.

Енді қай іріктемені өзіңізге қолайлы деп атасаңыз, сол іріктеменің тұқымын табуға кірісіңіз. Қазіргі уақытта Голландия елінен әкелінген тұқымдарды пайдалану көптеген адамдарға ықпал етуде. Жергілікті жердің тұқымы ауа райы әсеріне , табиғат, топырақ, судың әсерлеріне төзімді келеді.

КВ-1, КЛ-1 немесе КО-1, "Русские фермеры", жергілікті әуесқой бақшашалар сұрыптаған тұқымдары сапалы, жақсы болып келеді.

Ескертулер: Боз топырак-шеңгел астынан алынған топырақ. Оны алу үшін осы топырақтың 2-3 см беткі қабатын күрекпен қырып алып тастаймыз, себебі мұнда зиянды тұздар көп. Қабыршақты қырып алғаннан соң 15 см тереңдікке дейінгі топырақты аламыз.

Дария жағасындағы шеге құм бархандағы шеге құмнан гөрі әдетте құнарлы болып келеді, сондықтан Дария жағасындағы құмды алу қажет.
Әдебиеттер тізімі:

1.Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы, 1975, Том 7, 588 бет.

2.Проблемы методики обучения биологии средней школе / Под ред. И.Д.Зверева. М.: Педагогика. 1978, стр. 286-289.

3.Верзилин Н.М., Завитаев П.А., Корсунская В.М. Методика работы с учащимися на школьном учебно-опытном участке. М.: Просвещение, 1956.

4.Мектептің жылыжайында оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудегі № 136 қазақ орта мектебінің биология пәнінің мұғалімі Т.Мұхаметжановтың іс-тәжірибесі. – Қызылорда, 2001.

5.Мұхаметжанов А. Мектептің оқу-тәжірибе үлескісіндегі ұйымдастыру жұмыстарының әдістемелік-нұсқау ұсыныстары. – Қызылорда, 2001.

6.Қазақ совет энциклопедиясы. Том 11, 43 бет. Мақала «Теплица».

7.Қазақ совет энциклопедиясы. Том 9, 148 бет. Мақала «Парник».

8.Белоконь Е.П. и др. Парниковое хозяйство на приусадебном участке.М.: ВО Агропромиздат, 1991.

9.Большая советская энциклопедия. Том 18, стр. 1387. Мақала «Оранжерея».

10.Кишкович О. Огурцы на окне // Газета «Семья», 1992, № 31.
Аннотация. В статье предлагаются полезные советы при работе в теплицах, парниках, оранжереях, а также в «теплицах на окне».

Annotation. In article be recommended useful soviets by job in greenhouse, frame, conservatories, and also in «greenhouses on window».

УДК 574.52: 584.14
РАСТИТЕЛЬНЫЙ ПОКРОВ ПУСТЫННЫХ ЗОН ЖАМБЫЛСКОЙ ОБЛАСТИ
А.Т. Менлибекова

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз
С возрастанием активной хозяйстенной деятельности человека происходят значительные изменения в растительных сообществах пустынных территорий. В результате многолетнего интенсивного использования флоры и растительности песчаных пустынь в значительной степени видоизменился ландшафт, первозданные биоценозы сократили запасы популяций биологических видов, сильно сократилось видовое разнообразие, понизилась продуктивность.

В этой связи биологические исследования, связанные с комплексным изучением флоры и растительности отдельных регионов, имеют большое значение. Одним из таких регионов является пустынная территория Жамбылской области.

Территория иследования по своеобразию набора доминирующих видов, входит в под-зону средних пустынь.При описании растительности руководствались основными публикациями [1,2,3,4,5,6,] и по материалам полевой практики студентов специальности "Биология" 2004-2007 г.г

Исследование флоры пустынной территории проводилось маршрутно- рекогносциро-вочным методом в сочетании с методом выборных проб [6]. Для определения видов растений использовались: «Флора Казахстана» и «Определитель растений Средней Азии»

Закономерности распределения растительного покрова связаны с разнообразием эколо-гических условий, в первую очередь,особенностями почвогрунтов и влиянием рельефа.

Растительный покров в отдельных районах пустыни области различный, что объсняется разнообразием песков. Большое количество разнообразных сообществ и их сильная разре-женность создают пестрый растительный покров. Как правило, грядовые и бугристые пески сильно закустарены. По понижениям располагаются плакорные полынные сообщества. По склонам и вершинам обильны жузгунники, саксаульники, а по котловинам астрагальники. С севера на юг идет смена ландшафтов. В растительном покрове северной части области, на структурном плато Бетпак-Дала, представлен пестры набор растительных ассоциаций, их петрофитных серий на каменистых обнажениях и комплексов на солонцеватых суглинистых почвах, среди которых широко распространенная полынь белоземельная (Artemisia terrae-albae)

Она образует сообщества на закрепленных песках и входит, как содоминант, в состав терескеновых сообществ на бугристо-грядовых песках и смешаносаксауловых- на слабо-закрепленных бугристых и бугристо-грядовых песках. В белоземельнополынных сообщес-твах характерны дерновинные злаки, эфемероидная осока вздудопподная и полукустарник. Также доминируют многолетние солянки, такие как биюргун, боялычник, кокпек, кейрук, черный саксаул. В качества активного ценообразователя выступают и полыни.Характерны эфемероид и эфемеры, а также летнее-осенние однолетники и другие растения.

Для шлейфов и предгорных равнин Чу-Илийских гор характерны флористически богатые и интересные по составу белоземельно-чернобоялычевые сообщества. В их числе следует назвать злаково - полынночернобоялычевые с эфемемероидами сообществ.Характерны такие виды разнотравья и эфемероидов, как Euphorbia rapulum,Eremurus inderiensis, Rheum tatari-cum,Tulipa alberti, Ferula foetida,Oedibasis apiculata, типичен кустарник Atraphaxis replicata и другие растения.[7]

По левобережью реки Чу расположен обширный печаный массив Мойынкумов, в котором выражены следующие формации. Белосаксаульники (Haloxylon persi-cum,Ammodendrom bifolium,Salsola laricifolia, S. Arbuscula,Atraphaxis frutescens, Astragalus brachypus, A.macrotropis, Artemisia terraealbae,Carex physodes,Poa bulbosa), распространены по вершинам, склонам грядово-бугристых и маломощных песков.

Черносаксаульники (Haloxylon aphyllum) распространены на засоленные, супесчаных такырах и солончаках. Создают сообщества с видами (Calligonum aphyllum, C.eriopo-dum,C.patens, Ammodendron bifolium, Agropyron fragile, Eurotia ceratoides, Artemisia terrae-albae). Далее полоса смешанных саксаулов, приуроченных к слабозакрепленным пологобугристым, бугристым и бугристо-грядовым пескам. Они создают сообщества с кустарниками (виды Сalligonum,Astragalus,Atraphaxis), полукустарничками (Artemisia albicerata, A.scoparia, Ko-chia prostrate и др.).

Из многолетников встречаются (Agropyron fragile Stipa hohenackerana, Stipagrostis pennata) эфемероиды (Carex physodes, Ferula foetia), эфемеры (Alyssuv turkestanicum, Eremopyrum orientale и др.). Широко представлены жузгунники по вершинам сопок и склонам барханов, виды жузгуна

Также встречаются Ceratocarpus utriculosus, Euphorbia seguieriana и др.виды. Большие заросли формируют боялычники (Salsola arbuscula) с участием Ephedra lomatolepis.

Юга-восточная часть пустыни области довольно однобразна и занята разнотравно-злаково-полынной пустыней с кустарниковыми сообществами по грядам: выделяются сообщества дикой ржи, эфедры и злаков. Среды доминантов отмечены Stipa hohenackeriana, Carex physodes,Ceratocarpus utriculosus,Artemisia scoparia.

Центральная часть пустыни, как наиболее увлажненная, характеризуется бугристыми песка-ми с чуротами, поросшими росниками, вейником,луговыми травами. Тростник и жузгун создают лугово-пустынные сообщества.Отмечен оригинальный состав жузгунов (Секция Pterococcus,Pterigobasis ), не типичных для "сухих" песчаных массивов. Западная часть пус-тыни области имеет крупные гряды с крутыми северными склонами, прерываемые широ-кими долинами, на которых разбиты сообщества саксаульников, жузгунников, серо-полынников в сочетаниях с терескеном и сорными группировками из Ceratocarpus utriculosus, Artemisia leucodes. .

Необходимо отметить, что в районе исследований встречаются такыры, на такырах характерны очень разреженные биюргуновые (Anabasis salsa), ежовниковые (Anabasis eriopoda) группировки, преимущественно по краям такыров. Встречаются и одиночные поселения Atraphaxis replicate.

Наибольшее разнообразие растительности проявляется в пойме и долине реки Чу. Вдоль русла часто встречаются сообщестся Salix alba на понижениях равнинах межрусловых пространств с разнотравно-злаковым травостоем (Phragmites australis,Сalamagrostis epigeios,Glycyrrhiza glabra,Gualensis,Thymelaea passerina).Старые тугаи в основном кустар-никово-лоховые (Еlaeagnus oxycarpa, Tamarix ramosissima, Halimodendron haloden-dron,Krascheninnihovia ceratoides) с покровом из злаков (Leymus multicaulis, Acroptilon repens,Zegophyllum fabago) и эфемеров (Аnisantha tectorum, Lepidium perfoliatum).На над-пойменных террасах в песчаных отложениях встречается (Populus pruinosa).Преобладают также кустарниковые заросли (Tamarix laxa, Salsola laricifolia).

По пастбищам, вдоль троп, дорог и стоянок большие заросли образуют сорные сообщес-тва полыни беловатой (Artemisia leucodes). Нами отмечено что на пустынной территории области происходят процесса усиления опустынивания, деградация растительного покрова, и как следствие расширение ареалов однолетников и сорной растительности.

Таким образам, из краткого описания растительности можно сделат вывод о значительном биологическом разнообразия растительного покрова данной территории, что еще раз доказывает необходимость тщательного изучения и охраны флоры и раститель-ности пустынной территории Жамбылской области.

Видовое богатство на территории иследуемого региона определяется 989 видом сосу-дистых растений.Несмотря на жесткие пустынные условия, отмечается достаточное видовое разнообразие флоры, что свидетельствует о разнообразии экологических, климатических, эдафических условий и ландшафтов, а также о разнообразных путях формирования флоры.

Во флоре пустынных районов Жамбылской области совершенно не представлены хвощи, папоротники и голосеменные, что является типичным для пустынь составляют основу фло-ры региона.Более половины состава флоры приходится на долю семейств, наиболее характерных для региональных флор Ирано-Туранской пустынной подобласти Сахаро-Гобийски области: Сложноцветные (Asteraceae)-177 видов, Маревые (Chenopodiaceae)-91 видов, Мятликовые (Рoacaceae)-89 видов, Бобовые (Fabaceae)-74 видов, Капустные (Вrassicaceae)-70 видов.Еще 5 распространенные семейств также являются обычными для пустынных районов: Зонтичные (Apiaceae)-48 видов, Бурачниковые(Boraginaceae)-37 видов, Гречишные (Рolygonaceae)-33 видов, Гвоздичные(Caryophyllaceae)-30 видов, Губоцетные(Lamiaceae)-27 видов.Виды, входящие в указанные 10 семейств составляют 67,9% флоры пустынной территории Жамбылской области.

Остальные 32,1% распределяются между видами, принадлежащими 69 семействам, причем, 33 из них включают по 1-3 вида и составляют 15,9% всей флоры.Разнообразие флоры обуславливается, как раз участием в ее сложении многочисленных представителей мелких семейств. Наибольшим числом родов характеризуются семейства сложноцветных-56, Капустные-39, Марьевые-37, в 39 семейств входит только по одному роду. Состав и пос-ледовательность расположения ведущих семейств отражает закономерности, в их целом характерные для флоры Турана.Формирование семейств Chenopodiaceae-одного из ведущих пустынных семейства во флоре региона, связано с развитием ксерофильной флоры пустынь Средней и Центральной Азии. В состав этого семейства входят роды: Salsola, Haloxylon.

Основу родового спектра составляют полиморфные рода по 12 видов. Полиморфизм астрагалов- типичная черта растительности Средней Азии, а полиформизм родов Salsola, Polygonum характерен для ее пустынь. Из числа полиморфных родов наибольший интерес преставляет род Calligonum. Ареал рода древнесредиземноморский. Почти все разнобразия его сосредоточено в Ирано-Туранской флористической области. Для видов рода характерно четкая приуроченность к местам произрастания:часть видов обитает на равнинах и песчан-ых пустынях, другая часть отмечается для предгорий.

Несмотря на то, что многие роды флоры исследуемого региона имеют большое коли-чества видов, во флоре также преоладают роды с небольшим количеством видов или строго монотипные, представленные здесь только одним видом.

Проведенный нами анализ жизненных форм показал, что преобладающими являются многолетние травы-483 и травянистые однолетники-340.

Во флоре довольно широко представлены полукустарники и полукустарнички:

Различные виды Artemisia (главным образом из подгруппы Seriphidium,Salsola). Относительно небольшое число видов имеют-деревья, кустарники и полукустарники.Из 11 видов деревьев, только 4 являются типичными пустынными(Haloxelon aphyllum, H.persi-cum,Calligonum eriopodum, Ammodendron bifolium), а 2 вида-тугайными.Кустарники пред-ставлены 65 видами, среди них обильны виды Calligonum, Ammodendron, Ephedra dista-chia,E.lomatolepis.

Своеобразие эколого—климатических условий обуславливает развитие эфемеров и эфемероидов, они представлены семействами Poaceae, Liliaceae, Apiaceae,Brassicaceae,Ceperaceae. Набор многолетних и однолетних длительно вегетирующих трав не богат, но характерен, т.к. они сменяют подсыхающие эфемеры и создают яркие синузии лета.

Из мелких однолетников особенно многочисленны Chenopodiaceae, создающие красивые летние и осенние аспекты в нижних ярусах (виды рода Salsola,Londesia eriantha,Ceratocarpus turkestanicus,виды Halogeton и др.)

Несмотря на незначительное число кустарников и полукустарников следует отметить их существенную функциональную значимость (Calligonum, Haloxylon).

По приуроченности к определенным типам местообитаний, часть (594) обладает широкой экологической амплитудой: от песков, такыров и солончаков до подгорной рав-нины. Однако преобладают более узко специализированные виды, распространенные лишь на конкретных типах субстрата. Так, видов встречающихся на барханных песках – 108 (Stipagrostis karelinii, Ammodendron lexmanni, Astragalus arpilobus, A. karakugensis и др.). Наибольшее количество видов (440) сосредоточено на закрепленных песках. Важное преимущество песках над другими пустынными почвами – их свойство предохранять от испарения атмосферные осадки. Значительное место в растительном покрове закрепленных песков занимают многолетние травы (Chondrilla pauciflora, Astragalus lanuginosus. A. turczaniniwii).

Растительность такыров обеднена. Здесь представлены 136 видов (Salsola orientalis, Anabasis salsa, Atriplex nitens, Kirilowia eriantha и др.).

На солончаках и солонцеватых почвах встречается 191 вид (Mellilotus oficinalis, M. albus, Alhagi pseudalhagi, Halerpestes sarmentosa, Allium pallasii, Thellungiella salsuginea). Солончаки отличаются большим разнообразием, которое объясняется различной степенью минирализации грунтовых вод, составом входящих в них солей. В пойме или долине реки Чу сосредоточено 456 видов (Phragmites ausstralis, Tanacetum vulgare, Ranunculus chinensis, Cirsium alatum). Состав водной растительности очень беден. Здесь представлено 75 видов водных растений (Zannichellia palustris, Nymphaea lutea, Butomus umbellatus и др.).

Сорные растения широко распространены там, где в результате хозяйственной деятельности человека, в естественном растительном покрове произошли изменения. Это чаще всего наблюдается вблизи колодцев, водоемов и населенных пунктов – 108 видов (Urtica dioica, Rumex crispus, R. halacsyi и др. ).

На орошаемых землях долины реки Чу, наблюдается иной характер вторичной растительности на месте пойменных лугов и тугайных лесов. Преобладают сообщества галофитного разнотравья и кустарников с участием парнолистника (Zygophyllum fabago), каперцев (Capparis spinosa), селитрянки (Nitraria shoeberi). Понижения заняты зарослями тростника (Phragmites australis) с кустарниками тамариска и редкими деревьями туранги (Populus pruinosa).

Восстановительный процесс в растительных сообществах зависит от степени нагрузки на пастбища. На умеренно и слабоиспользуемых пастбищах наблюдаются возобновление полыни также отмечается в местах, где разбит песок, и при рациональном использовании возможно восстановление белоземельников.

В результате выше изложенных факторов отмечено снижение биологического разнообразия видов, ранее насчитывалось до 50 видов, а в настоящее время – не более 30 видов. Из этого следует, что растительные сообщества песчаных пустынь – это пастбищные угодья, которые, в целом, представлены условно-коренными и их производными сообществами, относительно стабильные к сукцессиям, слабоустойчивые к антропогенным воздействиям и слабым восстановительным потенциалом. Это показывает, что растительные сообщества песков наиболее уязвимы к антропогенным воздействиям, т.е. к более ранимым относятся саксауловые, псаммофитнополынные и псаммофитнозлаковые типы сообществ.

Вопросы сохранения биологического разнообразия для растительности пустынь представляются наиболее значимыми в связи с большей ранимостью и неустойчивостью пустынной флоры и растительности. И для получения полной картины восстановительной динамики растительности нарушенных территорий необходимы мониторинговые исследования на ключевых участках в сочетании с комплексными исследованиями всего биологического разнообразия на них.

Таким образом, результаты изучения пустынных территорий Жамбылской области свидетельствует о флористическом, биологическом и экологическом разнообразии региона, характеризующиеся своеобразием видового состава.


Список литературы:

1.Курочкина Л.Я. Растительность песчаных пустын Казахстана // растительный покров Казахстана. Алма-Ата, 1966.т.г.с. 191-582.

2.Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Ташкент, 1961.т.І.452с.

3.Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Ташкент, 1961.т.ІІ.547с.

4.Ротов Р.А. Некоторые особенности растительности песчаной пустыни Мойынкум // Известие Ак. КазССР. Серия Биология- 1962.-№13 –с. 77-82.

5.Карта растительности Казахстана и Средней Азии М. 1:2 500 000. С.Пб., 1995.

6.Теоретические и методические провлемы сравнительной флороистики , 1987.

7.Храмцов В.Н. Закономерности растительного покрова Чу-Илийских гор // Бот. жур. 1986 т. н. №11. с. 1519-1526.


Аннотация. Аталмыш мақалада шөлді аумақтық флорасында маршрутно- рекогносцировочный әдісімен қатар таңдаулы сынабалы әдіспен зерттеу жүргізілді. Өсімдіктің өсу түрін анықтау үшін, «Қазақстан флорасы» мен «Орталық Азияның өсімдігін анықтау» түрлері қолданылды.

Annotation. This article discusses a study conducted flora desert territory route-rekognostsiro-in trim method combined with the method of election of samples [6]. To determine the species of plants were used: "Flora of Kazakhstan" and "Keys to plants of Middle Asia.

МАҚАЛАЛАРДЫ РӘСІМДЕУ ТӘРТІБІ

Жарияланым төмендегі элементтерден тұрады:

а) ӘОЖ (әмбебап ондық жіктеу)

б) мақаланың тақырыбы (барлығы бас әріптермен);

в) авторлар туралы мәлімет;

г) мақаланың мәтіні;

д)  әдебиеттер тізімі (5-10);

е)  ан­но­та­ция.

Мақалаларды жазу мен рәсімдеу тәртібін сақтау үшін журнал редакциясы авторлардың төмендегі ережелерді сақтауын сұрайды.

Мақала материалдары баспадан шығу үшін Microsoft Word 2003, 2007 редакторында немесе соған сәйкес редакторларда терілген 3-10 беттік мақаланың қолжазбасы А4 форматты қағазға 1 дана шығарылып, қазақ, орыс немесе шетел тілдерінде тапсыруға болады. Мақала материалының электронды нұсқасы міндетті түрде болуы қажет. Баспаға ұсынылатын мәтінді рәсімдеу тәртібі: KZ Times New Roman, шрифті – 12, жоларалық интервал – 1, параметрлері барлық жағынан – 2см.

Мақала төмендегі құжаттармен қоса ұсынылуы қажет:

- Редакцияға келіп түскен материалдарда ғылым докторы немесе ғылым кандидатының ұйымның мөрі басылған пікірі болуы керек. Пікір беруші мақалалардың сапалылығына жауап береді. Ғылыми дәрежесі жоқ авторлар үшін ғылым докторларының немесе ғылым кандидаттарының пікірі болуы тиіс. Мақалаларды жариялау үшін пікір берушілердің ұсынысы жеткіліксіз. Соңғы шешімді редакция ұжымы қабылдайды.

- қазақ тіліндегі мәтін үшін – орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; орыс тіліндегі мәтін үшін – қазақ және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; шетел тілдеріндегі мәтін үшін – қазақ және орыс тілдеріндегі түйіндеме;

- автордың түйіндемесі: тегі, аты, әкесінің аты, қызметі, жұмыс орны, үй және жұмыс телефондары, мүмкіндігінше – факс және e-mail.

Мақала төмендегі талаптарға сәйкес рәсімделуі қажет:

- сол жақ жоғарғы жағында ӘОЖ индексі, екінші бас әріптермен (қою шрифтпен) – мақаланың тақырыбы, үшінші жолда ортасында автор(лар)дың тегі, аты, әкесінің аты жазылады, екі интервалдан кейін негізгі мәтін жазылады.

- әдебиеттерге жасалған сілтемелер дәйектемеден (цитата) кейін, төрт бұрышты жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөмеріне сәйкес нөмермен көрсетіледі. Дәйектемені (цитата) беру үлгісі [10,81б.]. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. мақаланың ең соңында беріледі. Әдебиеттер тізімінен кейін мақаланың қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндемесі беріледі.

Кескіндемелер (кестелер, схемалар, диаграммалар) жеке А4 парағында компьютерде немесе анық сызба (тушпен) түрінде орындалуы қажет. Суреттің нөмері қағаздың сырт жағында қойылады және қай бетке және қай жерге орналасатындығы жазылады. Математикалық формулалар Microsoft Equation объектісі ретінде теріліп, беріледі.

Сілтеме жасалатын формулалар ғана нөмірленуі қажет. Графикалық материалдар 5-суреттен аспау керек.

Талапқа сай рәсімделмеген мақалалар қабылданбайды және авторға кері қайтарылады.

Журналдың бір нөмерінде автор бір рет мақала жариялайды, екінші рет тек басқа автормен бірігіп ғана жариялай алады. Бір мақаланың авторы 3-ден аспау қажет.

УСЛОВИЯ ОФОРМЛЕНИЯ СТАТЬИ
Пуб­ли­ка­ция со­сто­ит из следующих обязательных эле­мен­тов:

а) УДК (универсальная десятичная классификация)

б) за­гла­вие ста­тьи;

в) об ав­то­ре (све­де­ния)

г) соб­ст­вен­но текст ста­тьи;

д) спи­сок ли­те­ра­ту­ры (не менее 5 и не более 10 названий);

е) ан­но­та­ция.

При написании и оформлении статей для печати редакция журнала просит придерживаться следующих правил для авторов.

Статья может быть представлена на казахском, на русском или иностранном языках в объеме 3-10 страниц формата А4, включая таблицы, иллюстрации, список литературы. Материал статьи обязательно должна быть в электронном варианте. Рукописи большего объема принимаются по специальному решению Редколлегии. Гарнитура для текстов – KZ Times New Roman, размер шрифта – 12, интервал – одинарный, поля с каждой стороны – 2 см. Статья оформляется только в текстовом редакторе Microsoft Office Word 2003 или 2007.

Статья должна сопровождаться следующими документами:



  • Материалы, направляемые в редакцию, должны иметь внешнюю (стороннюю) рецензию кандидата или доктора наук (с указанием полных сведений о рецензенте), подписанную и заверенную печатью организации (отделом кадров). Рецензент несет ответственность за содержание статьи, достоверность представленных материалов. Рецензия доктора или кандидата наук для авторов, не имеющих ученую степень. Наличие положительной внешней рецензии не является достаточным основанием для публикации статьи. Окончательное решение о целесообразности публикации принимается редколлегией журнала.

  • аннотация для текстов на казахском языке – на русском и английском, для текстов на русском языке – на казахском и английском; для текстов на иностранном языке – на казахском и русском.

  • резюме автора: Ф.И.О., должность, место работы, домашний и служебный телефоны, по возможности – факс и e-mail.

Статьи должны быть оформлены в строгом соответствии со следующими правилами:

  • На первой странице вверху по левому краю – индекс УДК, на второй строке – прописными буквами – название статьи, на третьей указываются инициалы и фамилия автора(ов), после которого через двойной интервал печатается текст статьи.

  • Список литературы дается в конце статьи. Список литературы для оригинальной статьи – не более 10 источников. Список литературы составляется в алфавитном порядке – сначала отечественные, затем зарубежные авторы. Если ссылку приводят на конкретный фрагмент текста документа, в отсылке указываются порядковый номер и страницы. Сведения разделяются запятой. Например: В тексте: [10, с. 81], В за текстовой ссылке (Список литературы): 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. 

  • После списка литературы представляется резюме на казахском, русском и иностранном языках.

Иллюстрации (графики, схемы, диаграммы) должны быть выполнены на компьютере или в виде четких чертежей (тушью) на отдельном листе формата А4. Математические формулы должны быть набраны как объект Microsoft Equation.. Количество графического материала должно быть минимальным (не более 5 рисунков).

Статьи, оформленные с нарушением требований, к публикации не принимаются и возвращаются авторам.

В одном номере журнала автор имеет право публиковаться один раз, второй раз в соавторстве. Рекомендуемое количество авторов одной статьи – не более трех.

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ
ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО

ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА
НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

16



2013

(қазан - қараша - желтоқсан)



Медиа орталық басшысы

Кожимбетова Р.Қ.


Редактор:

Джунисова А.А.,

Техникалық редактор:

Кузембаева Н.Б.,

Абдраманов А.Е.,

Иващенко В.Н.



Мұқаба дизайны:


Осерова Ж.Н.

Корректор:

Мамбетова А.С.


Басуға 28.12.2013 жылы қол қойылды.

Пішімі 210 х 297 1/16. Офсеттік қағаз.

Бағасы келісім бойынша. Есепті беті 22; Шартты беті 15

Таралымы 65 дана. Тапсырыс №519

Подписано в печать 28.12.2013 г.

Формат 210 х 297 1/16. Бумага офсетная.

Цена договорная. Уч. изд.л. 22; Усл.п.л.15

Тираж 65 экз. Заказ № 519


ТарМПИ, Баспа және дизайн секторы

080000, Тараз қ., Төле би к., 62












Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   20




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет