Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Ақиқатына жүгінсек және жоғарыда келтірілген құжаттарда көрсетілгеніндей, Ж.Шаяхметовтің Ғылым Академиясындағы Қазақстан тарихы мен әдебиеті туралы қысым көрсету шараларына, Едіге мен Кенесарының қозғалысын реакцияшыл деп жариялауға, соны сылтаурата отырып Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовті, Е.Бекмахановты қудалауға қарсы болуы – «республиканың бұрынғы басшыларының» бұл науқанның астарын түсінуге «өресі» жеткендігі еді. СОКП Орталық Комитетінің ғылым мен идеология бөлімдері қазымырлықпен жүргізіп, «Правданы» әшкерелеуші құрал ретінде пайдаланып, «мылтықсыз майдан» ашқан, оның қарсылығына қарамастан еркінен тыс Қаулы, Қарар шығартқанын «партизан Пономаренко» да білетін. Алайда «шындықтың көзін бояуға» (Абай) құрылған коммунистік аяр саясат халықтың көңілін қалай табудың жолын жақсы игерген болатын. Ұлттық тұлғаларды қайтарып, «әділдік орнатқанының» төлеуінің бодауына бүкіл Қазақстанды басыбайлы етті. Елін аздырды, жерін тоздырды. Егерде ар жағынан өктем күш итеріп тұрмаса бүкіл бір халықты күстәналап, өздері істеген күнәлары үшін өзгені жазғырып: «Осыдан соң сіздерден қандай жақсылық күтуге болады?»,– дейтіндей өктем құқықты Пономаренкоға ешкім де берген жоқ болатын.

Осыдан бастап Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовт «Күншыраққа» айналды. Басына үйірілетін бұлт та одан төмен қалды.

Мұхтар Әуезовтің тағдырындағы ең бетбұрысты оқиға 20 шілде күні өтті. Сол күні Алматының айнымас парасат белгісіне айналған Абай ескерткішінің іргетасы қаланды. Абайдың дүниеден өткеніне елу жыл толғанына орай еске алу рәсімінен бастап Мұхтар Әуезовтің бағы қайтадан көтерілді. Әрине, Тіл және әдебиет институтына және университетке қайтадан алынды, яғни, бұрынғы бұйрық күшін жойды. Оның сол кездегі көңіл-күйін ақын шәкірті Т.Молдағалиев:

Осы күннен бастап көтерілген Мұхтар Әуезовтің беделі мен мысы енді ешкімге дес бермеді. Тіпті Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің де айдыны мен айбыны, айбары мен атағы, соған қоса ілескен шатағы да Мұхтарды сескендіре алмады. Ол мәңгілік даңқ тұғырына көтеріліп бара жатты. Ал СОКП-ның ХХ құрылтайындағы «жеке басқа табынушылықты» әшкерелеген атақты тарихи шешімі мұқым интеллигенциядан, соның ішінде жиырма жыл бойы саяси қысым мен жазалаудың қыспағында жүрген Мұхтар Әуезовтен де «қарғыс қамытын» сыпырып тастап, еркін тыныстауға мүмкін берді. Мұны ақыл-ой иелері «жылымық» деп атады. 1955 жылы Қаныш Сәтбаев Ғылым Академиясына, Ермахан Бекмаханов, Есмағамбет Исмаиылов, Қажым Жұмалиев, Қайым Мұхамедханов айдаудан қайтып оралды.

Қайым Мұхамедханов (Естеліктен): «…Елу бесінші жылы ақталып, түрмеден босадым. Мойын-Шумен келіп, Алматы вокзалына түстім де, Есмағамбеттің үйіне телефон шалдым. Ол келіп қойыпты. Амандық-саулықтан соң-ақ, ол:

– Ойбай, бауырым, Мұхтарға телефон шал. Бәрің келіп, Қайымды тастап кеттіңдер деп төбемізге шай қайнатып, бізбен сөйлескенді қойды. Өзі Индияға жүргелі жатыр, – деді.

– Жарайды, Қайым, он бес күн үйіңде дем ал да, маған кел. Жеңгеңе айтып кетемін. Кеңінен әңгімелесеміз, – деді ол.

– Түрмеде қалай жаттың? Пәлі, біз – Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет бәріміз бір камерада жатып, басымыз қосылып, бір жасап қалдық”,– деп мысқылмен кеңк-кеңк күледі Мұхаң.

– Қайым, сен түрмеде не ойлап отырдың?,– дегені. Бір кісілік камерада отырғанымды, көрген қорлығымды айттым да, мынау өлеңімді оқи жөнелдім:

Иә, бұл әңгімені Қайым дегдардан біз де жиі естуші еді. Оның өзі дербес бір түсінікті қажет ететін әңгіме.

Еңсесін тез көтерген Мұхтар Әуезов бұрын өзі ығына жығылатын адамдарды енді өзінің ырқына бейімдеуге ыңғай танытты. Мысалы, елуінші – елу бірінші жылдары «Знамя» журналының қатардағы қызметкерінің жеделхатымен Мәскеуге бірнеше рет ұзақ мерзімге ұшып келген Әуезов енді оған талап қойып, бас редактор В.Кожевниковтың өзіне сес танытқандай сыңай да байқата бастады. Оған сол тұстағы қазақ әдебиетінің СССР Жазушылар одағындағы кеңесшісі Тәкен Әлімқұлов пен жол ма жол аударушы Зейін Шашкинге жазған төмендегі хатының мазмұны дәлел:

«7 т а м ы з. Құрметті іні достар Тәкен мен Зейін! Мен сен екеуіңе бір өтініш-тапсырма айтқалы отырмын. Мәселе менің соңғы кітабым «Абай жолының» 2-інші кітабы жайында. Осының аудармасын В.В. Смирнова ауырып қалып, қатты созып кетті. Кейін соған көмек етсін деп Фаизова Разияны бір атап едік. Артынан ол араласпасын деп өзім қайтып алдым, себебі ол қазақшаны түсінбейді, танымайды екен. Не қазақшаны білмесе, не аударушы есебінде дендүріс, тек қана бастаушы аударушы болса – оны көмекке алып не береке табамыз! Зоя Сергеевна Кедрина бір Письменный деген, мен білмейтін біреуді рекомендовать етіп еді. Одан да іс шықпады, подстрочникпен іс істеп көрмеген адам екен. Маған «Сіз қасымда отырмасаңыз подстрочникпен аударып болмайды» – депті. Одан да күдер үздім. Қазір енді ойлап-ойлап кеп өз қасымда отырып істейтін Анов Н.И. тапсырғалы отырмын. Жарымын В.В.Смирнова аударған, мынау қалған жарымын, 3 главаны аударады.

Иә, бұл хаттың емеуіріні мен талабы мүлдем басқа. Ал эпопеяның диктовкамен жазылуының дұрыс, бұрыстығы шығармашылық психологиясын қатысты дербес мәселе. Оның ұтысы мен ұтылысын саралау бұл әфсананың міндетіне жатпайды.

Сонымен, «жеке басқа табынушылықтың» әшкереленуінің нәтижесінде ел-жұрт та еркін тыныс алды. «Халық жаулары» да ақтала бастады. Ол үшін сол ұсталған «халық жауының» соңғы жұмыс орыны мінездеме беруі тиісті еді. 1957 жылы 26 көкекте Сәкен Сейфуллиннің, Бейімбет Майлиннің, Ілияс Жансүгіровтің азаматтық тұлғалары ақталып, жазушылар одағының мүшелігі қалпына келтірілді. Олардың шығармашылқ мұраларын ақтау туралы 1957 жылы 3 қыркүйекте Жазушылар одағы төралқасының мәжілісі өтті. Ұлттық руханияттың салтанатын жариялайтын мұндай сәттерде тек ақ ниет қана, істің игілігі ғана ортаға салынуға тиісті бұл отырыста:

Ғ.Мүсіреров: Олардың шығармалар жинағы жазылу (подписка) арқылы жүргізілсін;

С.Мұқанов: Бұл жазушылардың шығармаларын жариялау мақсатында жеке-жеке реақциялық алқа құпылсын;

Ә.Тәжібаев: Бұл жазушылардың еңбектері, әрине, зерттеу үшін ғана керек, сондықтан да біз Ғылым Академиясының міндетін өзіміздің мойнымызға ала алмаймыз. Олардың шығармаларының барлығын жаппай жариялау да дарақылық (огульно) болады, және бүгінгі күннің талабына жауап береді деп те айта алмаймыз. Әзірше үш том етіп ретінде басып шығарсақ та жеткілікті, қалғанын баспалар ойлана жатар. Мысала ірі ақын Ілияс Жансүгровтің «Дала» дастаны қысқартуды қажет етеді. Онда жариялауға жатпайтын (изолировать) тастайтын тұстар бар. Бұл жазушылардың шығармаларын бүгінгі күннің талабынан қайтадан қарап шығу керек. Біз бұған барынша жауапты қарап әрі қатаң талап қоюымыз шарт»– деген пікір білдірді.

Мұқым ұлттың өлгені тіріліп, өшкені жанған күні, Әбділдә Тәжібаевтің бұл қаупі неден туып отыр. Саяси қырағылық па, жоқ, әбден үрейленіп қалғандықтан да жауапкершіліктен қашып отыр ма, әлде, «ақындық бас асауына» ерік берген қызғаныштың қызыл тырнағы ма? Кім білсін. Қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.В.Губин Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиев пен Зылиха Жұмабаеваның өтінішіне орай Шәкәрім мен Мағжан Жұмабаевты ақтау, не ақтамау туралы жазушылар одағының пікірін сұрады. Ғ.Мүсіреповтің оларды ақтау мәселесін қолдайтыны туралы хаты қоса тіркелді.

1957 жылы 20 қарашада Одақтың төрағасының орынбасары ретінде Ә.Тәжібаев оларды «мәңгілік ақталмайтын, ұлтшыл-буржуазияшылдар, шығармаларының көркемдігі төмен ақындар» – деген мағынада хат жіберді. 1987 жылы ақпан айында Олжас Сүлейменовтің ұйымдастыруымен қауіпсіздік комитеті мекемесінің жеті полковнигімен өткен кездесудегі жолдардың авторының «алашордашыларды ақтау» мәселесі туралы сұрағына МҚК-нің орынбасары К.Әбдірахманов Ә.Тәжібаевтің осы хатын оқып беріп: «Мәселе бізде емес, өздеріңізде»,– деп еді. Сол отырыста Ғалым Ахмедов марқұм мұндай қатынасты кезінде жазудан бас тартқанын, бірақ оны еріктен тыс басқа біреуге жаздыртып, салдырғанын айтты. Бұған қарағанда жоғарыдағы пікірдің қалайда кездейсоқ айтылмағанын, ашығын айтқанда, Ә.Тәжібаевтің арнайы құпия мекемелердің тапсырмасын ұзақ жылдар бойы орындап келгенін дәлелдейді.

Кәрі ақынның шау тартқан шағында тура осы дерекке кешкі сағат бесте жолығып, көшіруге толық үлгермей, ертеңге қалдырып кеткеміз. Сол түні таңғы 7-де үйге хабарласып, шұғыл бір сағаттың ішінде үйіне келуді бұйырды. Болымсыз әңгімемен тоғыз жарымға дейін ұстады. Ал архивке барғанымызда әлгі «істердің жоғалып кеткенін» білдік. Архивтегі арнайы мекеме адамдарының тапсырыстың ізін жойып үлгеруіне мүмкіндік беруі үшін бізді «бөгей тұрғаны» анық еді. Соған қарап ол кісі өзінің сол құпия мекемемен байланысын ғұмырының соңына дейін үзбеген екен-ау деген күдік ұялады. Бұл пікірімізді баспасөз арқылы ашық білдіргенімізде ешқандай жауап. Не пікір білдірмеді.

Сонда да оның қарсылығына қарамастан 1957 жылы 18 қыркүйектегі отырыста: С.Мұқанов – С.Сейфуллиннің, Ғ.Мүсірепов – Б.Майлиннің, М.Әуезов – Ілияс Жансүгіровтің көп томдығының басылымының төрағалығына бекітілді. 1957 жылы 12 шілдеде М.Әуезовтің 60 жасқа толуына арналған мерейтой мәселесі қаралып, бас баяндамашыға С.Мұқанов ұсынылды. Мұны М.Әуезовтің өзі де қолдады.

1957 жылы 27 қыркүйекте Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің 60 жасқа толған мерейтойы бүкілодақтық көлемде, мемлекеттік деңгейде салтанатпен аталып өтті. Бұл Әуезовтің заманға кеткен бар есесін қайтарған және қазақ қауымы бұрын-соңды көрмеген рухани шеру болды. Бұл арсаңда ұйымдастырылған М.Әуезовтің шығармашылық жолы мен «Абай жолы» туралы ғылыми конференцияның материалдары жеке кітап болып шыққандықтан да барлығын баяндап жатпаймыз. Тек осыдан алты жыл бұрын жерден алып, жерге салған қателіктер мен кемшіліктердің бәрі де роман-эпопеяның ұлы жетістігі болып бағаланды. Соның ішінде профессор Т.Нұртазиннің «Абай жолындағы» жағымсыз бейнелер және Құнанбай» туралы мақаласы құнын жоймайтын құлықты пікірлердің санатына жатады. Ал салтанатты рәсімді ашқан Ғ.Мүсірепов партия мен кеңес өкіметінің қадірін айта келіп:

«Киіз үйде сақана шымылдығын алғаш ашқан «Еңлік-Кебек» трагедиясы қазақ театр өнерінің алтын қорына қосылды. Ал бір кездегі жас Мұхтар қазір көпұлтты кеңес әдебиетінің аса ірі сөз шеберлерінің біріне, көрнекті кеңестік қоғам қайраткеріне айналды. Оның бурыл тартқан шашына академик деген даңқты атақ лавры көрік беріп тұр. Мұхтар Әуезов ең алдымен жазушы, жазушы болғанда да даңқты жазушы. Оның әдебиеттегі болсын, өнердегі болсын шығармаларындағы барлық шынайы талантқа тән қасиет – адамгершіліктің молдығы, қарапайымдылығы және анықтығы. Ол қашанда қайтпас қозғалысқа толы құштарлықпен және терең мағыналы поэтикалық көңіл-күйдегі болмысымен, тіршіліктің қуатты күшімен, шынайы сезімімен баурап алатын жігерлі тұлға. Әуезовтің қарапаймыдылығы – тырысқақ қарапайымдылық емес, халықшыл болып көрінгісі келген жалған қарапайымдылық емес. Оған әлденеден дәмететін көпшіліктің қолы жете бермейтін мырзалық пен міншілдік жат»,– деп мінездеме дәл және шынайы мінездеме беруден бастады.

Бұған қарағанда Сәбит Мұқановтың баяндамасы жеңіл, ауызекі сөйлеу мәнеріне құрылды. Кейде әзілі мен шымшуы аралас, кейде шыны мен жортағы аралас бұл сөз – олардың тістескен өміріндегі мінбеден айтылған алғашқы лебіз болғандықтан да түйнекті тұстарды ғана түйіншектеп береміз:

С.Мұқанов: «Мұхтар Әуезов әлемге әйгілі белгілі жазушы... Біз биологияның заңын жақсы білеміз. Дәнсіз ештеңе өнбейді. Қандай да құнарлы топырақ болса да, оған дән түспесе, ештеңе өніп шықпайды. Егер нәрлі дән себілсе – өнім де мол болады. Ал нәрсіз дән себілсе – берекелі өнім де шықпайды,– деп қазақ арасындағы әлдебір «қазақы емеуірін» танытып, тегін меңзеп, одан қайта шығармашылығына көшіп:

– 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың» күні әңгімесімен-ақ ол қазақ әдебиетіндегі проза саласындағы әңгіме жанрын әлемдік деңгейге көтерді,– деп баға бергеннен кейін тағы да ердің екі жағына кезек-кезек аунап алды:

– Сол кездегі қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты Мұхтар Әуезов қазақ кеңес әдебиетіне 30-жылдардың басында келіп қосылды. Әуезов жолдас 1932-жылы баспасөзге жарияланған мақаласында өзінің қателіктерін ашық мойындап, оны сынаған болатын. Сондықтан да өткенге қайтып оралып, тарихтың архив сөресін ақтарудың қажеті аз,– дей келіп драматургия сына тоқталады да тағы да бүлкілдете қармағын тартты.

– Осындай. жақсы шығармалардың арасында «Октябрь үшін», «Алма бағында», «Тастүлектер» пьесасы мен» «Іздер» сияқты дүниелері де бар. Олар Мұхтар Әуезовтің қаламынан шыққан шығармалар деуге татымайды,– деп тағы бір сипай қамшылады.

– Егерде шындығын айтсақ, онда Абай Құнанбаевті әлемнің көптеген елдері тек Мұхтар Әуезовтің арқасында білді. Сондықтан да біз бүгін, салтанатты күні, біздің мерейтой иесіне біздің халықтың ұлы перзенті Абай ағаның атынан алғыс айтамыз. Кез-келген, тіпті ең үздік шығарманың өзінде де кемшілік болады. Ондай кемшілік «Абай» романында да бар, алайда біздің мына үлкен мерекемізде оны көрсетіп жатудың қажеті жоқ,– деп «сылқ еткізе» тастай салды.

Мұны тыңдап отырған Мұхтар қандай көңіл-күйде болды? Лып-лып еткен өткір ұстараның жүзімен жүргендей әсер билеп, бір қызарып, бір сұрланып отырды ма, жоқ, оның бәрін де салтанаттың қуанышы басып кетті ме? С.Мұқанов өзінің Ғ.Мүсіреповке жазған хатында:

«Оны алпыс жылдық юбилейінің үстінде сонша құрмет көрсеткен, абырой әперген партия мен үкіметке халық алдында рахмет айтудың орнына, әлдеқайдағы мифтік «парнасына» шығып, тәсілқой «пегасына» мініп, еш жерде құйрығын ұстатпай, әлдене жұмбақтарды айтып кетті. «Құйрығы буырылдық» осы. Бұны мен өзім, жақсылыққа түкіру деп санаймын. Сонда осыны Ахмет айтқандай «алжығандықтан» істеп тұрған жоқ. Алжыса, ертеңінде академияда кеше күрмелген тілі неге шешіліп, «сүйікті елім», «алтын бесігім!» – деп ағылып кетті?!. Ішін бермеуге, ең қатты адамның біреуі екен бұл. Ауа райыңа қарайтындарға осыдан үйрену керек екен»,– деуінің астарында сондай алакөңілдік жатпады ма екен? Содан кейін:– Біз алдағы уақытта сізден бүгінгі шындық туралы, біздің өміріміз туралы үлкен шығарма күтеміз, оның көркемдік құндылығының «Абай» романынан кем болмауын қалаймыз, – деген ежелгі тілегін қайталап айтты.

Бұл талапты орындау мүмкін бе еді? Шәкірті Х.Сүйіншәлиев сондай тілек білдіргенде: «Сен не деп тұрсың? «Абайдан» артық шығарма бола ма? Бұл менің бүкіл өмірімнің қорытындысы емес пе!»,– деп налығанын еске алсақ, «Өскен өркеннің» ол талаптың деңгейінен шықпайтынын Әуезов білген. Сөзінің соңын:

– Мұхтар 60 жасқа келді. Бірақта біз оның ауызынан «кәрілік» деген сөзді ешқашанда естігеміз жоқ. Мына аздаған толықтығын есепке алмасақ, оның қартайдым деуге қақысы да жоқ,. Ол әжімсіз жас жігіттен айнымайды, бұйра қара шашы басын жауып тұр, өткір азуымен тасты да шайнайды. Мұндай адамды кәрілік ала ма? Бұл оның тек сыртқы сипаты ғана, ал оның көңілі әлі жас. Да здравствует родная коммунистическая партия, ведущая нас от счастья к счастью! Да здравствует коммунизм!»,– деп (258 -іс) серілігін меңзеумен аяқтады.

Ұран тастауы ретті ме, ретсіз бе, білмеймін, М.Әуезовке қарата айтқан шымшымаларды жарасты қалжыңға балаған жұрт ду қол шапалақтаған шығар. Шапалақтаулары да заңды. Бірақ инемен түйрегендей болмай, ғұмырының бір күнін алғаусыз қуанышқа жеңдіруге де болатын еді. Одақтас республикалардан келген қонақтар оның бұл нәумез көңілін аспанға шарықтатып, дастархан басында тіпті, шалықтатып жібергені анық. Ертеңінде Ғылым Академиясында салиқалы баяндамалар жасалып, көңілін бір марқайтты.

Сол күннен бастап ол өзінің даңқ тұғырына көтерілді. Бұл туралы кеңестік кезеңдегі Мұхтар Әуезовтің соңғы мерейтойында жасаған баяндамасында Олжас Сүлейменов:

«Әуезов өзінің 60 жасын 57-жылы тойлады, Ленин орденімен марапатталды, тұңғыш рет өзіне қаратылған ресми және ырыс боп құйылған мадақты естіді. Бұл Әуезовтің салтанатты әрі жүрексінген сәті еді. Бұл кезде ол «қазақ әдебиеті» деген ұғымды отанымызға, әлемге толық танытқан, нақты шындыққа айналдырған ең басты кітабін жазып бітірген болатын. Роман әлем тілдерінде қуатты қарқынмен таралып, автордың есіміне бірінен бірі өткен шабытты теңеулер қосыла берді...», – деп дәл баға берді.

........

.......

Қ.Қуандықов: Театр сыны қамтылмайды. Жеке спектакльдер мен рольдер талқыланбайды.

Ә.Тәжібаев: Газетте жазылған мақалаларда мәдениет, тереңдік жоқ. Ежелгі айтылып жүрген арзан сөздермен толтырып, құрғақ сөзуарлыққа салыну жағы күшті. Газетке тән жинақылық, ширақтық жоқ. Тіл ұстарту жөнінде тым салынып кетушілік бар. Мысалы, көрермен деген не сөз? Газет кейде өзін сынаған адамдарға тиісіп, беттен тырнау әдеті бар. Мысалы, Ахтанов туралы осылай болды. Бұл партиялық принципке жатпайды. Әдебиетшілердің жиналысында Ахтанов газетті сынағандықтан да оның сөзін кекетіп пайдаланыпты. Жуырда С.Мұқановтың Сәкен жайындағы мақаласы басылды. Онда Сәкеннің кейбір мінездері бүгін газетке басуға болмайтын сөздер кеткен. Ардақты адамдар туралы керексіз, айтылмайтын бір өсектерді бықсытқан. Редакцияда сергегтік, зеректік жоқ. Мысалы, Әлжаппардың елу жылдығына арнап бет беріп отырып, сол номердің бас мақаласында Тәжібаевті балағаттайды. Оны келесі санда да жасауға болатын еді ғой. Газетке партиялық жетіспейді. Соны ескеру керек.

Өкпесімен қоса: өнер, көрермен деген баламалардың орынына біз өзіміздің искусство мен зрительді қолдана береміз», – деп аяқтайды.

Ә.Тәжібаев газеттің ұлтшылдық сипатын осы «тіл ұстартудан» көреді.

Р.Бердібаев: «Біздің газеттің жұмысына байланысты Орталық Комитеттің қаулысында менің де атым аталған еді. Сондықтан да өз қатемді түзету туралы өзімнің не істеп жатқанымды айта кеткім келеді. Мен редакция құрамында қалып бірсыпыра мақалалар жаздым. Оның бәрін жұртшылық жақсы қабылдады. Сөйтіп мен редакцияда жұмыста қалып қатемді түзеуге мүмкіндік алдым».

М.Әуезов әдебиет теориясы мен аударма теориясы, шығармалардың орыс тіліне аударылу мәселесіне тоқтала келіп: