Зерттеу сұрағы: Қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтар хандықты нығайтуда қандай маңызды рөл атқарды?

ХҮ-ХҮІІІ ғ. қазақ қоғамы иерархиялы ұйымдастырылған әлеуметтік құрылым болды. Оның басында хан тұрды. Жоғары сословиені Шыңғыс хан ұрпақтары сұлтандар мен мұсылман аристоктариясы: қожалар құрады. Бір саты төмен Шыңғыс хан ұрпақтарына жатпайтын ру-тайпалық шонжарлар – билер, батырлар, байлар, ақсақалдар тұрды. Қоғамдық сатының төменгі деңгейін рулық қауымдарға біріккен қатардағы көшпелілер иеленді. Құлдар мен күңдер ерекше құқықсыз топты құрады.

Миға шабуыл: Студенттер берілген сөздерге ассоциация құрайды. Өзара байланыстырып сөйлем құрайды. Қоғам, әлеумет, ақсүйек, халық және т.б.

Қоғам - жалпы мағынасында, мәдениеті ортақ, белгілі бір аумақта тұратын және өздерін біртұтас, өзгеше бірлестік деп білетін адамдар тобы; тар мағынасында бұрыннан немесе жақсы танымал ұлттық бірлестік. Бұл ұғым әлеуметтанудағы ең маңызды ұғымдардын бірі болып табылатындығына қарамстан, оны қолдану әсіресе оның екінші өзіндік отбасылық, экономикалық және саяси институттары мен анық шекаралары бар әйгілі ұлттық мемлекеттерге қолданыла алатын мағынасында пайдалану бірқатар қиындықтар мен кикілжіндер туғызып отыр.

Адамдар қоғамда белгілі бір әлеуметтік топқа, тапқа, ұлтқа жатады. Әлеуметтік топтардың, таптардың, ұлттардың экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени өмірдегі көп салалы байланыстары мен іс-әрекеті қоғамдық қатынас деп аталады.

Сонымен, қоғамды адамдардың өмір сүру тәсілі деп түсіну үшін, олардың өмір сүруін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарды білу қажет. Қоғамдық қатынас мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:

1) қоғамға қажетті қатынас түрлері болады;

Әлеумет — қазақ халқының дәстүрлі түсінігінде жамағат, қауым, жұртшылық мағынасында қолданылған ұғым. Ол отбасынан, ағайын, туыс, жекжат-жұраттан бастап, ел-жұрт мағынасына дейін қамтиды. Мысалы, халық ауыз әдебиетінде жиі кездесетін “Алқалаған, әлеумет, Сөзіме құлақ салыңыз” дегенде әлеумет ұғымы ағайын мәніне жақын болса, “Әлеумет, көрдің, міне, жаңа заңды” (К. Әзірбаев) деген өлең жолында — бұқара, жұртшылық мәніне ие болып тұр. Әлеумет ұғымының қазіргі заманғы мағынасы қоғам, қауым, қауымдастық сөздерінің ғылыми ұғымдарымен мәндес.

“Қоғам” аталатын адамдар қауымының күрделілігі, көп қырлылығы, сонымен қатар тұтастығы оны әлеуметтік жүйе ретінде қарастыру қажеттігін алға тартады. Қоғам бір текті емес: оның алуан реттегі, әрқилы сипаттағы әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бірсыпырасын қамтитын өзіндік түзілімі мен құрамы бар. Әлеуметтік жүйенің құрамдас элементтері адамдар, әлеуметтік байланыстар мен іс-әрекеттер, әлеуметтік қарым-қатынастар мен өзара әрекеттесулер, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік топтар, қауымдар, әлеуметтік нормалар мен құндылықтар т.б. болып табылады. Олардың әрқайсысы өзара тікелей байланыс құрып, қоғам өмірінде ерекше орын алады әрі өзіне лайықты рөл атқарады. Осы орайда, ең алдымен, қоғамның құрылымын анықтап, оның маңызды элементтерін ғылыми тұрғыдан саралау, сондай-ақ әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылатын қоғам өміріндегі олардың орны мен рөлін, өзара байланыстары мен әрекеттесулерін түсіндіру социология ғылымының басты міндеті. Өзінің құрылымы арқасында ғана қоғам емін-еркін, бейберекет жиылған тобырдан да, өзінің жөнге салынған құрылымы бар өзге әлеуметтік құбылыстардан да мүлдем ерекше тұрады, демек, басқаша сапалық қасиеттерге ие болады. Ал, әлеуметтік құрылым көп жағдайға жүйе ретінде бүкіл қоғамның табандылығы мен тұрақтылығын айқындайды. Қоғам және тұлғалардың, олардың байланыстары мен әрекеттесулерінің, өзара іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының жай ғана қосындысы емес, біртұтас жүйе, ал мұндай бірлестіктер жаңа интегралды, жүйелік сапаны туындататын болғандықтан, ол жекелеген адамдардың не олардың қосындысының сапалық қасиеттеріне мойынсынбайды.

Ақсүйектердің бұқарадан бөлек айрықша құқықтары мен артықшылықтары болған. Мемлекеттік билік Ақсүйектер қолына берілген. Өркениет жемісін де солар пайдаланған. Қазақтар “текті”, “бекзат”, “бек” лауазымын иеленген кісілерді асыл Ақсүйек деп құрмет тұтқан. Қазақ тарихында Шыңғыс ханның ұрпақтары — хан, сұлтандар Ақсүйек саналып келді. Олар төре аталып, халықтың ерекше ілтипатына бөленді. Патшалық Ресей өкіметі Ақсүйектердің ықпалын шектеді, ал Кеңестік дәуірде Ақсүйек әулетінің өкілдері саяси қуғынға ұшырап, жапа шекті. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымындағы Ақсүйек ұғымы әлеуметтану ғылымындағы “аристократия”, “элита” ұғымдарына жақын келеді.

2 тапсырма. 2.1 Студенттер бейнематериалды қарап, кем дегенде 5 әлеуметтік топты анықтайды. https://www.youtube.com/watch?v=DpLTY0vchHs

2.2 Интерпретация

• 
  Жеке жұмыс жасау;
  
• 
  Бір әлеуметтік топты таңдаңыздар: ақсүйек, сұлтандар, қожалар, билер, байлар, батырлар, ақсақалдар, қара халық, еріксіз адамдар;
  
• 
  Әлеуметтік топтардың қазақ қоғамында атқарған рөлін анықтаңдар.
  

Қазақ билері — ерте заманда осы күнгі соттың да, тергеушінің да қызметін атқарған. Билер өздерінің бір ғана сөзімен небір шытырман даулы мәселелердің дұрыс шешімін тауып отырған.

Қазақ билері әділ және елге сыйлы болуға тиісті болатын. Өз әділдігімен елге танымал болған қазақтың атақты билері:

Төле би Әлібекұлы – Ұлы Жүздің биі, қоғам қайраткері, шешен, ақын және «Жеті жарғы» заңдар жинағын шығаруға үлкен үлкесін қосқан адам.

Ол 1663 жылы қазіргі Жамбыл ауданының Жайсан шатқалында туылған. Бала кезінен өте тапқыр, зерек және ақылды болғаны белгілі. Осы қасиеттерінің арқасында, ауылдастарының құрметіне және сүйіспеншілігіне ие болды. 15 жасынан бастап сот істеріне қатысып, өзінің әділдігімен және шешендігімен халық арасында танымал бола бастады. Тәуке ханның тұсында, барлық жүздердің басты биі болып саналған. Бірақ, жоңғар шапқыншылығынан кейін, Қазақ хандығы бірнеше ұсақ хандықтарға бөліне бастады. Жерімізді жаудан тазарту үшін, ол қазақ, қарақалпақ, қырғыз және өзбек халықтарын әскери одақ құруға итермелеп, жоңғарлармен соғысуға шақырды. Төле би қиын кезеңде өмір сүрген. Аңызға сүйенсек, Жоңғар әскері Ұлы Жүздің аумағына кіріп келгенде, жергілікті тұрғындар баспаналарын қалдырып, қашып кеткен. Тек Төле би ғана өз үйін тастамады. Әскер қолбасшысы одан неліктен қашпадың деп сұрағанда, ол киіз үйдің үстіне ұя салған қарлығашты көрсетіп, құстың тыныштығын бұзғысы келмейтінін айтқан. Бұған таң қалған жоңғарлар, бидің өмірін сақтап қалды. Осы сәттен бастап, адамдар оны «қарлығаш әулие» деп атап кеткен. Ол Ұлы Жүздің Ресей империясына қосылуына әсерін тигізді. 1733 жылы бір топ сұлтандар мен билер, патшайым Анна Иоанновнадан Ұлы Жүзді орыс империясына қабылдауын сұрады. 1734 жылдың 10 маусымында бұл өтініш қанағаттандырылды. Кейбір деректер бойынша, ол көптеген батырлардың, билердің және тіпті хандардың тәлімгері болған. Абылай ханға «Сабалақ» деген атты өзі қойған. Бұхар Жыраудың айтуынша, бұл кезде Абылай, Төле бидің түйелерін бағып жүрген. 1756 жылы 93 жасында Оңтүстік Қазақстан облысының Ақбұрхан ордасында қайтыс болып, Ташкент қаласында жерленді.

Сейтқұл әулиенің енді бір баласы Ақша. Одан- Шан, Бәйбек, Қонысбек, Жоламан, Бекмембет, Бекенші ұрпақтары өсіп өнген. Бәйбектен Кешубай, Қашқын, Әйтеке туған. Әйтекеден Қонысбай, Жылтыр деген екі ұл қалған. Бұлардан тараған ұрпақтар ұзақ жылдар Самархан, Нұрата тауының төңірегін мекен еткен.

Әйтеке бидің біздің тарихымызда алатын орны ерекше. Ол тек қана шешен ғана емес, сонымен бірге, ержүрек батыр ретінде жұртқа танымал болған.