XIX – XX ғасырдың басындағы типологиялық зерттеулер
ОРЫНДАҒАН: Маратова м.м дя-701
тексерген.: абдыханова б.а
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім:
XIX ғасырдағы типологиялық зерттеулер
Фридрих Шлегель
Август Шлегель
Фридрих Вильгельм Гу́мбольдт
Франц Бопп
Хейман Штейнталь
XX ғасырдың басындағы типологиялық зерттеулер
Эдуард Сепи́р
Кіріспе
ХІХ-ХХ ғасырларда. тілдер типологиясы бірқатар кезеңдерден өтті (мысалы, В.Скаличка мен Д.Гринберг). Бірақ осы уақытқа дейін тілдердің Шлегель-Гумбольдт классификациясы өзінің ғылыми құндылығын жоғалтқан жоқ.
XIX ғ.типологиялық зерттеулер
Фридрих Шлегель
Карл Вильгельм Фри́дрих фон Шле́гель — неміс жазушысы, поэт, критик және философ, лингвист, педагог.
Лингвистикалық типологияның негізін қалаушы болып саналатын Вильгельм фон Гумбольдттан (1767 - 1835) бұрын да, ағайынды Шлегельдер қалыптасып келе жатқан тілдер типологиясына кейбір мәдени эволюционизмді енгізді. Сонымен, Фридрих Шлегель (1772 - 1829) Ueber die Sprache und Weisheit der Inder «Үндістердің тілі мен даналығы туралы» (1808) атты еңбегінде барлық тілдерді екі түрге бөлді - «аффикстеу»,яғни флективті емес және флективті.
XIX ғ.типологиялық зерттеулер
Август Шлегель (1767-1845) «Sur la litterature proven-cale» «Провансальды әдебиет туралы» (1818) атты өзінің кітабында інісінің тілдік классификациясын кем дегенде екі жолмен тереңдетеді: біріншіден, ол тіл түрлерінің санын үшке дейін арттырды: флективті және флективті еместерге оқшауланғандар (изолирующие), яғни грамматикалық құрылымы жоқтар
Екіншіден, ол «аффикстеу» тілдерді морфологиялық қосымшаларға емес, олардың туындыларына назар аудара отырып, агглютинативті деп түсіндіреді.
Август Шлегель
Фридрих Вильгельм Кристиан Карл Фердинанд фон Гу́мбольдт — Лингвистиканың жаңа бөлімі, типологияның негізін қалаушы.
Фридрих Вильгельм Кристиан Карл Фердинанд фон Гу́мбольдт — Лингвистиканың жаңа бөлімі, типологияның негізін қалаушы.
Бір типке жататын тілдер шеңберінде ішкі эволюция жүретіндіктен, ол осы тіл типімен анықталған белгілі бір арна бойымен бағытталса да, кейбір тілдер өздерінің жетілдіру жолында өзінің типтік мүмкіндіктерін жүзеге асыруда одан әрі қарай жүреді. Сондықтан біз сол немесе басқа тілге мәдени-эволюциялық баға беруге құқығымыз бар, бірақ жалпы тілдік типтерге қатысты мұндай бағалаудан аулақпыз.
XIX ғ.типологиялық зерттеулер
Фридрих Вильгельм Гу́мбольдт өзі білетін барлық тілдерді 4 топқа бөліп көрсеткен:
1) Флективті тілдер (мысалы,
Индоевропалық немесе семит тілдері)
2) агглютинативті тілдер (мысалы,түркі тілдері)
3) Америка және үнді аралас, қосылған тілдері
4) оқшауланған, яғни грамматикалық құрылымы жоқтар (мысалы,қытай тілі)
XIX ғ.типологиялық зерттеулер
Франц Бопп (1791-1867)
Тіл білімі тарихында Бопп салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізгін салушы деп саналады.
Оның ең басты еңбегі: «Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, көне славян, гот, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы». Бұл еңбек үш томнан тұрады. 1816 жілі Ф. Бопптың санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жүйесін грек, латын, парсы, герман тілдеріндегі етістіктердің жіктелу жүйесімен салыстыра зерттеген еңбегі шықты. Онда аталған тілдердің туыстастығы дәлелденді. Ол бұл тілдерден жинаған материалдарын, иран, славян, балтық бойы халықтары, армян тілдері фактілерімен толықтыра келіп, 1883-1849 жылдар арасында «Үнді-европа тілдерінің салыстырмалы грамматикасын» жазды.
XIX ғ.типологиялық зерттеулер
Франц Бопп типологиялық тұрғыдан ерекшеленетін тіл түрлерінің үшеуін бөліп көрсетті:
1) түбірі бар тіл типі
тек бір буыннан тұратын морфема
(моносиллабты тілдер деп аталатын)
2) түбір морфема басқа түбірлермен үйлесуі мүмкін
және аффиксалды морфемалар (үнді-еуропалық тілдері)
3) дисиллабикалы және
тіпті трисиллабикалық түбір сөз құрылымдары (Семит тілдері).
XIX ғ.типологиялық зерттеулер
Хейман Штейнталь
1823-1899
Гумбольдт тілдерінің типологиялық классификациясын ізін жалғастырушы ретінде танымал; Штейнталь енгізген өзгерістер мойындалмады.
Ол лингвистикалық типологияға қызығушылық танытты: «Тілдің құрылымының маңызды типтерінің сипаттамалары» (Characteristik der hauptschlichsten Typen der Sprachbaus, 1869) монографиясын жазып қалдырды.
Тілдердің 8 басты типтерін атап көрсетті.
XX ғ. басындағы типологиялық зерттеулер
Эдуард Сепи́р — америка лингвисті және антропологы.
Сепир 20 ғасырдың бірінші жартысындағы ең ірі және ықпалды лингвисттердің бірі болды, ол лингвистикалық типологиядағы алғашқы жетістіктердің авторы.
Тілді алғаш жүйе ретінде қарастырды
Ол 19 ғ-ғы типологиялық классификацияларды сынға алды.
Тіл дамуының типологиялық сипатын мойындай отырып, тілдің структуралық типтерін 3 критерий бойынша анықтады, сонымен қатар тілдің 4 бастапқы типтерін ұсынды:
XX ғ. басындағы типологиялық зерттеулер
Эдуард Сепи́р тілдің 4 бастапқы типтерін ұсынды:
Қарапайым байланыс типтері:Синтактикалық байланыстар аффикстің көмегінсіз орындалатын тілдер (Қытай тіліндегідей)
Күрделенген байланыс түрлері: Синтактикалық байланыстар аффикстің көмегімен және оның көмегінсіз жасалатын тілдер (Түрік тіліндегідей)
Қарапайым – аралас байланыс типтері: агглютинативті және флективті тілдер (Француз тіліндегідей)
Күрделенген – аралас байланыс типтері: түбір морфемалар аффикстердің көмегімен өзгеріске ұшарайтын тілдер (Латын немесе қазіргі ағылщын тіліндегідей)