ӘОЖ: 323(574) Оразымбетова Зубайра Шекербековна Ұлттық ертегілердің тарихи-мәдени маңызы

Анимистік санаға тән ерекшеліктер – табиғатты жандандыру және адам өмірін табиғатқа көшіру, - бірталай қазақ ертегілерінен де табылады. Мысалы, «Жүсіп мерген», «Патша мен бүркіт» ертегілерінде теңіз астындағы су патшалығының өмірі суреттеледі: онда ел бар, олардың патшасы бар, тұрғындары жер үстіндегі адамша сөйлейді, тіпті кейіпкер су патшасының қызына үйленеді. Міне, теңіз астындағы өмір жер үстіндегі адам өмірімен бірдей, еш айырмашылығы жоқ.

Ал «Ақ жылан», «Екі мерген», «Ер Төстік» ертегілерінде жер астындағы жылан елі суреттеліп, олар да кәдімгі адамдар сияқты өмір сүреді.

Анимизмнің қалдықтарын қазақтың әр түрлі құбылушылық, сиқырлы қүбылмашылық кездесетін ертегілерінен табуға болады. Басқа сөзбен айтқанда, кейіпкердің образында дуалистік ерекшелік кездеседі: образ кәдімгі адам түрінде, сонымен қатар мифологиялық түрде көрінеді.

Мұндай образ қазақтың «Шұбар жылан», «Жылан қабықты жігіт» ертегілерінде кездеседі. Кейіпкер алдымен жылан бейнесінде көрінеді де, кейіннен адам қалпына түседі.

Образдың мұндай дуалистік түрде кездесуі — алғашқы қауым адамының барлық аңдар мен кұстар сиқырланып қойғанына, олардың сиқырын шешсе, адам қалпына келетіндігіне анимистік тұрғыдан сенушілігінің салдары. Осыған орай, жоғарыда аталған және тағы басқа ертегілерде сүйген жарын жылан кейпінде тапқан кейіпкер өзінің төзімділігімен, табандылығымен оның сиқырын ашып, адам қалпына келтіреді.

Анимистік түсініктің іздері қазақ ертегілеріндегі кейбір мифологиялық кейіпкерлерде де кездеседі. Мұндай кейіпкерде адамға да және басқа нәрсеге де тән ерекшелік болады, яғни бұл – антропоморфтық образ. Мысалы, «Ер Төстік» ертегісіндегі Самұрық құстың екі басы бар: біреуі – құстікі, ал енді біреуі – адамдікі, бұл адамша сөйлейді.

Ертегі кейіпкерінің кезулері, жаулары, олармен күресі – осылардың бәрі шаманның (бақсының т.б.) жындары мен адамдарының бақсы ойнақ кезінде, ауру адамды емдегенде, сол аурудың зиянды жындары мен иелерін іздеп, жаңағы шамандық үш өмірді шарлайтынын, аурудың зиянды иелерімен күресетінін еске түсіреді,

Тағы бір көңіл аударарлық жай: ертегідегі кейіпкердің шаман дүниелерінің тұрақты иелері сияқты керемет жолдастары мен көмекшілері (Таусоғар, Көлжұтар, Желаяқ т.б.) бар, олардың бәрінің өздерінің тұрақты мекені болады. Олар сол өз мекенінен шетке шықпайды, шығуға тыйым салынған, сондықтан олар өз жеріне келгенде кейіпкермен қоштасып қалып отырады.

Шамандық нанымның ішінде жеке, белгілі бір жерге табынуды, не ол жерден қорқуды көреміз және о дүниеде адамның өмір сүретініне сенушілікті көреміз. Сондықтан қазақ ертегілерінде бір жерге қонуға тыйым салынатын («Ер Төстікте») немесе қарызын төлегені үшін өлі адам кейіпкерге көмектесетін («Әкесінің баласына өсиетінде») сарындардың ұшырасуы кездейсоқ емес. [1].

Қазақ ертегілерінде, әрине, басқа да ескі діни ұғымдардың қалдықтары бар. Оларды әлі де ашып, жете зерттеу керек.

Сонымен қысқаша қазақ ертегілерінде мынадай заңдылықтарды байқауға болады:

а) қазақ ертегілері – көне тума, сол көне дәуірдің өзіндік идеологиялық айнасы;

б) оның кейбір мотивтері мен сюжеттері алғашқы қауым тұсында туып, сол заманның нұсқа, іздерін сақтап қалған;

в) ерте заманда туған мотив, сюжет және образдар әрбір тарихи дәуірге сәйкестеніп, өзгеріп отырған және әр заман өзінше жаңа сюжеттер туғызған;

г) қазақ ертегілері туған кезде, адамдар мифологиялық санада болып, мифологиялық (анимистік және магиялық) түрде ойлау қабілетінде болған; соның әсерінен алғашқы қауымда пайда болған көптеген мотивтер, образдар мен сюжеттер мифологиялык, сарынға келтірілген.

Бүгінгі күнде «қазақ ертегілері» деген сөзді естігенде бірден ойға «Алдар көсе», «Қожанасыр» сияқты кейіпкерлер келеді. Алайда, қазіргі ХХІ ғасырда осы ертегілердің мазмұнын өзгертуіміз қажет деп ойламыз.

«Бүгінгі жас ұрпаққа қамқорлық жасап, оларды ізгілікке, имандылыққа, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке, ұлтжандылыққа, отаншылдыққа тірбиелесең ғана еңбегін жемісті болмақ. Ертеңімізді бүгін ойлап, уақытында жүзеге асырып, жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу әр тұлғаның міндеті. Атақты жапон жазушысының бала тәрбиесі жөнінде жазған кітабы бар. Үш жасына дейін бала бойында әдеттерді қалыптастырып, санасына өзінің тілі менен төл мәдениетімізді құйып үлгермесең, әрі қарай бала тұлдыр боп өседі. Айналып келгенде, тамырынан ажырап қалады. Яғни, ертең ұрпағымыздың барлығы шетелдік фильм мен мультфильм кейіпкерлеріне еліктеп өсер болса, күй атасы Құрманғазыны да, қара сөздің мәйегін түсінген Абайды да, жалпы, оның тілін де жатсынатыны ешкімге құпия емес.

Шетелдің ойыншықтары қайбір мәдениетке үйретеді, қайбір тілге үйретеді, қазақтың қайбір өнегелі дүниесіне үйретеді?! Түк те жоқ. Сондықтан да бүгінгі уақытта қазақы ойыншықтың қаншалықты қажет екенін айтпай-ақ түсінуге болар» - дейді Қыдыралі Нұртайұлы .

Шынымен де шет елдің «Губка Боб», «Барби», «Монстр Хай» қуыршақтарынан гөрі өзіміздің қазақ фольклорының кейіпкерлерінен сомдалған ойыншығына не жетсін?!

«Бал-бала» интерактивті ойыншықтарының сипаттамалары: «Барыс» Қазакстан Республикасының әнұранын шырқап, өзінің ұлтжандылығын, тектілігін, батылдығын сыртқы болмысы арқылы көрсете алады. Балалардың отанын құрметтеуге, оған деген сүйіспеншілігі мен кызығушылығын арттыратын тәрбиелік мәні зор ойыншыктардың бірі.

«Қаракат қуыршағы». Бұл ойыншықтан жылулыктың, мейірімділіктің лебі сезіледі. Қазақ қызына тән биязылық, карапайымдылык пен кішіпейілділік қаситтерін бойына сіңірген, тәрбиелік мәні зор ойыншыктың бейнесін көрсетеді. Өте әдемі, тәрбиелі, қазақ тілінде сөйлейді және қазақша әйгілі әуендерді орындайды. Оның киім өте көп: ұлттық киімдер, кешкі сәнді көйлек тіпті әшекейлері де бар. Қиылған касы, бұрымдары, сырт киімі, басындағы бөрігі ұлттык ерекшелігімізді нақты көрсетеді.

«Ақылды конжық». Атына заты сай, ақылдылығымен таныла білетін ойыншық болып табылады. Ойыншық кез-келген сұрақтарға жауап бере алады. Баланың қарым-қатынас жасау машығын қалыптастыратын, ізденімпаздыққа үйрететін, сұрақ қоя алуға дағдыландыратын ойыншық болып табылады.

«Алдар Көсе». Қазақ халық ертегісінің жарқын кейіпкері, әйгілі күлдіргіш және сауыққой. Ол көп саяхаттайды, өте көп әзілдер мен күлкілі оқиғаларды біледі.«Алдар Косе» қуыршағы домбырада шебер ойнайды және күлкілі әндерді орындайды. Оның өте кайырымды, данышпан, әрі тапқыр екендігін ойыншықтың іс-әрекетінен аңғаруға болады.

«Қошақан». «Туған жер» әнін салатын қошақан – баланың бойында «туған жер» түсінігін калыптастыруда жэне патриоттық сезімін оятуда өзіндік орны бар ойыншық. Қошақан әдемі, момақан, қызықты ойыншыктардың бірі. Елін, жерін сүюге, оны құрметгеуге үйрететін ойыншықтардың бірі болып табылады.

«Тазша бала». Күлкілі әумесер Тазша бала – қазақ эпосы мен әзілінің әйгілі кейіпкері, ол тапкыр, әрі қу. Өзінің ақыл-парасаты, тапкырлығы арқасында талай қиын-қыстау жағдайдан, ауыр халден аман-есен кұтылып кете алатындығы, неше түрлі сыннан мүдірмей өтіп, жеңіп шығатындығын көрсете білетін ойыншық.

Әділетсіздікке, кертартпа әдет-ғұрыпка, зұлымдыққа карсы тұрып күншілдік, қызғаншақтық, сарандық сияқты мінездерді аяусыз әжуалайды. Халық даналығы мен шешендігін бойына жиған типтік кейіпкер ретінде берілген интерактивті ойыншық.

Күшік «Ақбұлақ». Қазақтың ұлттық «Ақбұлақ» әнін шырқайтын, өте көңілді күшік - «Ақбұлақ». Балалардың ұлттық әуенге деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын арттыратын тәрбиелік мәні зор ойыншыктардың бірі. Қазақтын ұлттық әуендерін бала бойына сіңіруде маңызды рөл аткаратын ойыншық.

«Айгөлек» конжығы. «Айгөлек» әнін орындайтын өзі сондай көркем, әдемі қошақан - «Айгөлек». Әуелете ән салып және би билеп, осылайша әр баланың көңілін көтеріп, жанын жадыратар сүйкімді ойыншық.

«Арыстан». Аң патшасы, жыртқыш жануар екендігі баршамызға мәлім болғанымен, бұл ойыншық көңілді, би билеп, ән шырқайтын, әрі ұлттық киімді дәріптейтін ойыншыктардың бірі болып табылады.

«Көңілді қоян». Халық әні «Қамажайдың» әуенімен би билейтін «Көңілді кояндар» топтамасы. Баланы ойын ойнауға, биге шақырып, бала жанарына куаныш ұялатар, жүзіне күлкі үйілдірер әсем ойыншыктардың бірі болып табылады [4].

Қазақ халық аңыз-ертегілері сан-алуан жарқын, мейірімді және өте көңілді кейіпкерлері мен тағлым аларлық оқиғалары арқылы балаларды жақсыны жаманнан айыра білуге үйрететін, сонымен қатар олардың дүниетанымын кеңейте түсуге айрықша әсер ететін шығармалар болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Артықбаев Ж.О., Сабданбекова Ә.Ә., Елемесов Ә.Қ., Дәуенов Е.Н. Дәстүрлі қазақ этнографиясы, І бөлім, Павлодар: 2008.

2. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. Алматы: DPS, 2011.

3. Елзерде: [әр жылғы зерттеулер] / Қасқабасов, Сейіт. - Алматы: Жібек жолы, 2008