Әр түрлі түрлер арасындағы өзара қарым-қатынас түрлері
Сабақ мақсаты:
. Жыртқыш-құрбан қарым-
қатынасы мысалында
популяция санының
өзгеру себептерін анықтау
Қазақша
Орысша
Ағылшынша
популяция
популяция
population
факторлар
факторы
factors
«жыртқыш-құрбан» қатынасы
отношение «хищник-жертва»
attitude the "predatorvictim"
энергия
энергия
energy
қоректік тізбек
цепь питания
food chain
қоректік тізбек
сеть питания
supply network
бәсекелестік
конкуренция
competition
паразитизм
паразитизм
parasitism
мутуализм
мутуализм
mutualism
тамақтану қатынасы
пищевые взаимоотношения
feeding relationships
трофикалық деңгейлер
трофические уровни
trophic levels
Дағдылар
Жетістік критерийлері
Егер төмендегі жетістік критерийлерін орындаса, оқушы оқу мақсатына жетеді
Білімін қолдану
Популяция туралы білімін қолданады. Популяция санының өзгеруінің себептеріне жыртқыш-құрбан арасындағы байланысты мысал ретінде алып, дерек көздерінен алынған ақпараттарға анализ жасайды.
Санның өзгерісінің себептерін дұрыс түсіндіреді.
Жыртқыш-құрбан қарым-қатынасы
А
В
1
Х1=
1,50
2
A=
1,10
3
B=
0,03
4
C=
0,03
5
F=
0,04
6
Y1=
1,00
7
D=
0,90
8
E=
0,05
А
В
1
Х1=
1,50
2
A=
1,10
3
B=
0,03
4
C=
0,03
5
F=
0,04
6
Y1=
1,00
7
D=
0,90
8
E=
0,05
В ячейки D1, E1, F1, G1 и H1 внести значения начальной численности популяций.
В ячейку D2 внести рекуррентную формулу неограниченного роста =$B$2*D1.
В ячейку E2 внести рекуррентную формулу ограниченного роста =($B$2-$B$3*E1)*E1.
В ячейку F2 внести рекуррентную формулу ограниченного роста с отловом =($B$2-$B$3*F1)*F1-$B$4.
В ячейку G2 внести рекуррентную формулу роста жертв =($B$2-$B$3*G1)*G1-$B$4-$B$5*G1*H1.
В ячейку H2 внести рекуррентную формулу роста хищников =$B$7*H1+$B$8*G1*H1.
ОБ сілтеме
Оқу мақсаты
Түрлер арасындағы қарым-қатынастың негізгі түрлерін ажырата білу
Ағза мен қоршаған орта
Дағдылар
Жетістік критерийлері
Егер төмендегі жетістік критерийлерін орындаса, оқушы оқу мақсатына жетеді
Білу және түсіну
Әртүрлі түрлер арасындағы қарым-қатынас типтерін біледі, анықтай алады. Олар терминдерді мысалдармен дұрыс сәйкестендіре алады.
Қарым-қатынас
Түрлер үшін маңызы
Қарым-қатынас сипаты
Мысалдар
Бәсекелестік
Қоршаған ортаның бірдей жағдайлары үшін түрлер арасындағы немесе бір түр дараларының арасындағы күрес
Жыртқыштық
Өрмекші және шыбын; қасқыр мен қояндар қасқыр мен кеміруші
Паразитизм
+ -
Мутуализм (симбиоз) немесе кооперация
Қоректік, кеңістіктік және басқа қарым-қатынасқа негізделген өзара пайдалы қарым-қатынас түрі.
Комменсализм немесе арамтамақтық
+ 0
Жабысқақ балықтарға азық беріп және қорғаныш болатын акулалар; құстар мен кемірушілердің індерінен бунақденелілердің көптеген түрлері өздеріне азық және қорғаныс табады.
Аменсализм
0 -
Нейтрализм
Түрлі ағзалардың экологиялық қуыстары(орындары) басқаша болып, өзара қарым-қатынасқа түспейді.
Қарым-қатынас
Түрлер үшін маңызы
Қарым-қатынас сипаты
Мысалдары
Бәсекелестік
- -
Қоршаған ортаның бірдей жағдайлары үшін түрлер арасындағы немесе бір түр дараларының арасындағы күрес
Өсімдіктер өзара жарық, ылғал және т.б. жағдайдар үшін бәсекелеседі; орманның жыртқыш құстары мен аңдары азық үшін(кемірушілер) бәсекелеседі.
Жыртқыштық
+ -
Бір ағза(жыртқыш) басқа ағзаны(жемтік) азық етеді. Егер ағзалар бір түрдікі болса, онда каннибализм болып табылады.
Омыртқасыз жануарлардан: инелік және өрмекшілер шыбындарды, көбелектерді және масаларды жейді; омыртқалы жануарлардан қасқырлар мен түлкілер қояндар мен кемірушілерді қорек етеді.
Паразитизм
+ -
Бір ағза (паразит) басқа ағзаны (иесін) қорек және мекен ортасы ретінде пайдаланады.
Лямблия, трипаносомалар, безгек плазмодийі омыртқалылардың және адамның ішегінде, қанында паразиттік тіршілік етеді; тайтұяқ ағаштарда паразиттік тірлілік етеді; қастауыш пен қаракүйе астық тұқымдастарында паразиттік тіршілік етеді.
Мутуализм (симбиоз) немесе кооперация
+ +
Қоректік, кеңістіктік және басқа қарым-қатынасқа негізделген өзара пайдалы қарым-қатынас түрі.
Талшықты (жгутиконосцы) қарнында тіршілік етіп, жасунықты (клетчатка) қорытатын термиттер; мүйізтұмсық және терісінен паразиттерді шұқып жейтін құстар(воловьи птицы); актиния және тақуа шаян.
Комменсализм немесе арамтамақтық
+ 0
Қарым-қатынастан бір ағза пайда табады, ал екінші ағза үшін қарым-қатынас әсері бейтарап болады.
Жабысқақ балықтарға азық беріп және қорғаныш болатын акулалар; құстар мен кемірушілердің індерінен бунақденелілердің көптеген түрлері өздеріне азық және қорғаныс табады.
Аменсализм
0 -
Бір ағзаның тіршілік әрекеті басқа ағзаның дамуын бәсеңдетеді.
Аралас орманда өсетін шыршалар қайыңдар мен басқа да жапырақты өсімдіктерге көлеңкесін түсіреді, бірақ олардың тіршілігі жапырақты өсімдіктерге мүлдем тәуелді емес; пеницилл саңырауқұлағы бактериялардың өсуін тежейтін антибиотик бөледі.
Нейтрализм
0 0
Түрлі ағзалардың экологиялық қуыстары(орындары) басқаша болып, өзара қарым-қатынасқа түспейді.
Африка саваннналарындағы антилопалар түрлі ярустағы өсімдіктермен қоректенеді. Жирафтәрізді антилопа ағаштардың жапырақтарымен, Гну антилопасы- бұталардың жапырақтарымен, Куду антилопасы шөптесін өсімдіктермен қоректенеді.
