Неологизмдердің типтері мен түрлері
Жіктеуде түрлі белгілер мен ұстанымдар негізге алынады:
- формальдық;
- семантикалық;
- парадигматикалық;
- синтагматикалық;
- әлеуметтік лингвистикалық т.б.
Тілдік бірлік түрі бойынша
неологизм түрлері
Неолексема деп өзге тілден енген жаңа сөздерді не жаңа құрылымдарды атайды. Мысалы: имидж, киллер, рейв, рэп, чизбургер, бомж, т.б.
Неофраземалар деп идиомалық семантикаға ие жаңа тұрақты сөз тіркесітері мен фразеологизмдерді атайды. Мысалы: ақ үй, сенім несиес, құқытық мемлекет, табыс туралы декларация т.б.
Несемалар дегеніміз – көнерген сөздер мен фразеологизмдердің жаңа мағыналары. Мысалы: экология сөзінің “тазалық, дұрыстық, үндестік” деген жаңа ауыспалы мағынасы пайда болды. Мысалы, рух экологиясы, тіл экологиясы, мәдениет экологиясы т.с.с.
Н.З.Котелова пікірнше, неологияның зерттеу нысанына жататындар:
Сөзөзгерім жүйесінің жаңа формаға ауысуы;
Көнерген сөздің жаңа мінге ие болуы;
Сөздің жаңа лексика-грамматикалық қызметі;
Сөздің жаңа тіркесім түзуі;
КОТЕЛОВА НАДЕЖДА
ЗАХАРОВНА
(1925 – 1990)
Тілдік бірліктердің жаңалану дәрежесіне
байланысты неологизм түрлері:
Қатыстық неологизмдерді кейде функционалды неологизмдер не өзектіленген сөздер деп те атайды.
Абсолюттік неологизмдердің сипаты тілде бұрын-соңды болмағандығымен анықталады.
Е.В.Сенько тіл мен сөйлеудегі жаңа құрылымдарды оладың жаңашылдық сипаты деңгейіне сай үшке бөлінеді. Олар:
Әлсіз неологизмдер
Ауыспалы типтегі неологизмдер
Күшті неологизмдер
Таңбалайтын затына, яғни денотаты мен сигнитификатына қатысты неологизмдер 5 топқа бөлінеді:
1. ЖАҢА РЕАЛИИЛЕРДІ ТАҢБАЛАЙТЫН НЕОЛОГИЗМДЕР
2. КӨНЕ РЕАЛИИЛЕРДІ ТАҢБАЛАЙТЫН НЕОЛОГИЗМДЕР
4.ЕСКІРГЕН РЕАЛИИЛЕРДІ ТАҢБАЛАЙТЫН НЕОЛОГИЗМДЕР
3. ӨЗЕКТІЛЕНГЕН РЕАЛИИЛЕРДІ ТАҢБАЛАЙТЫН НЕОЛОГИЗМДЕР
5. ШЫНДЫҚТА ЖОҚ НЕ ЖОРАМАЛДАНҒАН РЕАЛИИЛЕРДІ ТАҢБАЛАЙТЫН НЕОЛОГИЗМДЕР
- Әбден ұмытылып, қолданыстан біржола шыққан көнерген сөздер
- Түбір қалпында жеке айтылмайтын, бірақ белгілі бір туынды сөдердің түбінде сақталған көнерген сөздер
- Жеке сөздер ретінде қолданыстан шағап қалғанымен, мақал-мәтелдер мен фразеологиялық тіркестердің құрамында әлі де қолданыла беретін көнерген сөздер
Көнерген сөздер
үш түрлі жолмен ескеріледі:
Көнерген сөздердің жаңалану
жолдары мен оның тиімділігі
Жаңа ұғымның атауы ретінде
Жаңа мағынаға ие болуы
Термин ретінде
Көнерген
сөздер
- Ұлтымыздың ұлттық тұрмыс тіршілігінен мәлімет аламыз;
- Ұлттық терминдеріміз пайда болады;
- Ғылыми ұлттық тіліміз қалыптасады;
- Тілдің шұбарлығы азаяды қалыптасады;
Кірме
сөзжасамдық
семантикалық
Неологизмдер жасалу тәсіліне
қарай 3 топқа бөлінеді:
1. Кірме неологизмдер
іштей екі топқа бөлінеді:
Сыртқы
(өзге тілден енген)
Ішкі (бір тілдің өз ішіндегі кірме
неологизмдер)
2. Сөзжасамдық неологизмдерге сөзжасам моделіне сай тілді жаңадан пайда болған неологизмдер жатады: аббревиатура АҚ, ЖШС, ОМОН; күрделі сөздер: шоу-бизнес, интернет-сервис, рок-тусовка.
3. Семантикалық неологизмдер негізінен сөздің ішкі семантикалық деривациясы нәтижесінде пайда болады. Атап айтқанда:
метафоралану арқылы
метонимиялану
арқылы
Сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы нәтижесінде
Назарларыңызға
рахмет!
Достарыңызбен бөлісу: |
