I-тарау. Механика бөлімінің педагогика-психологиялық негіздері. 1 Механика-физиканың іргетасы. 1 Механика-физиканың бір бөлімі

Қазақстан Республикасы білім беру стандартының, базистік оқу жоспарының қабылдануы пәнді оқыту мазмұнына, құрылымына, әдістемесіне елеулі өзгерістердің енгізілуін талап етеді. Қазіргі кезде физиканы оқытуда оқушылардың болашақта қандай мамандықты таңдап алуына тәуелсіз, олардың пән бойынша міндетті дайындық деңгейін қамтамасыз ету физиканы оқытудың өзекті міндеттерінің бірінен саналады. Ал физикалық білім берудің ерекшелігіне әрбір оқушының, оның ішінде пәнге ерекше ықылас пен қабілеттілік байқатқан оқушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға мүмкіндік туғызатын оқытудың деңгейлік және бағдарлы саралауға бағытталуын жатқызуға болады.

Физиканың жаратылыстану ғылымдары жүйесіндегі жетекші рөлі, жалпы адамзаттық мәдениеттің маңызды құраушысы ретіндегі ауқымды гуманитарлық потенциалының болуы, сондай-ақ оның оқушыларды тәрбиелеу мен дамытудағы мүмкіндіктері физиканы мектепте жалпы білім беретін міндетті пән ретінде оқытылуы тиіс екендігін көрсетеді.

Оқушыларды қазіргі заманғы ақпараттар ағымының жеделдеп артуымен техника дамуы жағдайындағы өмірге дайындауда және олардың дүниетанымын қалыптастыруда мектепте физиканы жалпы білім беретін пән ретінде зерделеудің үлкен мәні бар. Қоғам өмірінің барлық саласына дерлік компьютерлер енуде, денсаулық сақтау, тамақ өнеркәсібі, құрастыру, күрделі ғылыми, өндіріс, әскери құрал-жабдықтарды жасау мен өңдеу сияқты адам қызметінің көптеген салаларына үнемі өзгеру үстіндегі жаңа технологиялар қарқынды енгізілуде, көптеген мамандықтар лазерлермен, роботтармен байланысты. Сондықтан физика сияқты іргелі ғылымның негіздерімен қаруланудың оқушылар үшін шешуші мәні бар.

Бүгінгі таңда еліміздегі және әлем кеңістігіндегі физикалық білім берудің басым бағыттары ретінде:

• оқушыларды іргелі физикалық теориялардың негіздерімен таныстыру, игерілген білімдерін бақыланатын құбылыстар мен процестерді түсіндіруге қолдана алу біліктілігін қалыптастыру;

• оқушылардың ғылыми ойлауын және дүниетанымын, әлемнің ғылыми бейнесін қалыптастыру;

• оқушыларды болашақ кәсіпті таңдап алуға дайындау, олардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту, білім алуға ынталандыру, қазіргі заманғы өркениеттегі физиканың рөлін ашу;

• оқушылардың ақпаратты сын көзімен ой елегінен өткізе алу, түсіндіре алу, түрлендіре алу, игеру, оның ғылыми сапасын бағалай алу сияқты қабілеттіліктерін дамыту болып табылады.

Физиканың білім берудің бұл мақсаттарына жетудегі мүмкіндіктері жеткілікті, ол оның қоршаған ортаны, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірін танып-білудегі мәнімен анықталады.

Қазақстан Республикасы 2015ж. дейінгі білім берудің дамуы тұжырымдамасына, білім беру стандартына сәйкес барлық оқушылар үшін негізгі мектеп міндетті болып табылатындықтан, физика курсының логикалық межеде аяқтағандық сипаты болады, яғни оған физиканың «Механика» бөлімінен бастап, атомдық және атом ядросы физикасына дейінгі бөлімдер, сондай-ақ астрономияның негіздері де кіреді. Сондықтан негізгі мектепте қарастырылатын физикалық теориялар мен ұғымдардың аясы да кеңейе түседі.

Физика – жеке тұлғаның ақыл-ой қабілетінің көзін ашу және оның үздіксіз дамуы мен жетілуін қамтамасыз ететін пәннің бірі.

Бірақ, қазір техниканың өрлеу кезеңінде физика пәнінің мұғалімдері оқушылардың пәнге деген қызығушылығының төмендегенін айқындайды. Бұған қазіргі материалы өте қиын және кемшілігі мол оқулықтар кінәлі. Ал физиканың өзі жоғары сыныптарға өту барысында түсініксіз, қызықты емес пәнге айналды. Осы қызық және қажетті, бірақ қиын пәнді балалар жақсы көріп, қажетті екенін түсінуіне қандай жағдай жасау керек? Білім беру ісін ізгілендіру туралы жиі айтылуда. Бұл көкейкесті мәселе. Бұл сұрақтың шешімін табу мақсатында мен дипломдық жұмысымда қызығушылықты арттыру әдістемелерін ұсынып отырмын.
Механика ғылымының дүниеге келуі.

Механика мәселелерінің, механика-ғылымының мәселелеріне қарағанда аясы әрі тар, әрі кең. Тар болатын себебі, мектепте тек қана механика ғылымынан әдейілеп сұрыпталып алынған аз ғана материал оқытылады. Кең болатын себебі, осы материалды оқыту барысында көптеген педагогикалық мәселелер шешімін табады. Атап айтқанда: оқушылардың ой-өрісін дамыту, дүниетанымын қалыптастыру, оқушыларды механика әдістерімен және оның негізгі түсініктерімен, шамаларымен, заңдарымен және тағы басқаларымен таныстыру.

Механиканың негізгі мәселесі – тек қана «дененің орнын кез-келген уақыт мезетінде анықтауға келіп тірелмейді. Бұл механиканың қолданбалы мәселелерінің бір дербес қана жағдайы». «И.Ньютонның қайтыс болғанына 200 жыл» деген еңбегінде А.Эйнштейн былай деп жазды: « Егер материялық нүктеге әсер ететін күш белгілі болса, онда... оның жылдамдығын және кез келген уақыт кезеңіндегі орнын табу физикалық емес, таза математикалық мәселе болып саналады». Механика табиғатта және техникада болып жатқан механикалық құбылыстарды, оның ішінде ең алдымен , механикалық өзара әсерді және денелердің қозғалысын зерттейді.

Механика ғылымы – макроскопиялық денелердің қозғалысы мен өзара әсерлесуін зерттейтін ғылым. Механика гректің mechanike деген сөзінен шыққан. Бұл машиналар жайындағы, оларды құрастыру өнері жайындағы ғылым дегенді білдіреді.

Қазігі кезде қарапайым механизмдер деп аталып жүрген алғашқы қарапайым машиналар – рычаг, сына, дөңгелек, көлбеу жазықтық және тағы басқалар өте ерте заманда пайда болған. Адамның алғашқы қаруы таяқтың өзі – рычаг. Тас балта – рычаг пен сынаның үйлесімінен тұрады. Дөңгелек қола дәуірінде пайда болған, ал одан сәл кейінірек, көлбеу жазықтық пайдаланыла бастады.

Тіпті б.э.д. Ү ғасырдың өзінде-ақ афин әскерлері (Пелопоннес соғысы) қорғанды қиратқыш машиналар – таранды, лақтыру құралдары – баллист пен катапульттарды қолданған. Бөген, пирамида, кеме және басқа құрылыстар салу, бір жағынан, механикалық құбылыстар туралы білім қорын жинақтауға себін тигізсе, екінші жағынан жаңа білімді қажет етті. Міне, осы жаңа практикалық қажеттілікке жауап ертінде жаңа білім – механика дүниеге келді.

Қарапайым машиналардың құрылысы мен қасиеттерін баяндайтын механика туралы жазылған алғашқы шығармалар – трактаттар Ежелгі Грекия ғалымдарына тиесілі. Олардың қатарында Аристотельдің (б.э.д. ІҮ ғасырда) «Физика» деп аталатын еңбегі жатады, мұнда алғаш рет ғылымға «механика» термині енгізілді. Аристотель бұл еңбегінде механикалық құбылыстар жөніндегі өзіне дейінгі ғалымдардың еңбектерін бір жүйеге келтірді.

Б.э.д. ІІІ ғасырда ежелгі грек ғалымы Архимед механикалық құбылыстарды талдау және сипаттау үшін алғаш рет математиканы пайдаланды. Архимед рычагтың тепе-теңдігі мен денелердің жүзу заңдарын тұжырымдады. Осы кезден бастап механика ғылым ретінде дами бастады.

Механиканың дамуындағы жаңа бір кезең Г.Галилейдің инерция заңын тұжырымдап, дененің құлап түсуі және маятник тербелісінің заңдарын тағайындаған еңбегімен тікелей байланысты.

Галилей және онымен замандас ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ өз зерттеулерінің нәтижелеріне сүйене отырып, ағылшын ғалымы И.Ньютон денелердің механикалық қозғалысы мен өзара әсерлесуі жайында классикалық механика деп аталатын біртұтас ілімді құрды.

Механика туралы ілім ең алдымен бізді қоршаған дүниені танып білу үшін қажет, олай дейтініміз, кез келген құбылыс қозғалыспен тікелей байланысты. Шын мәнінде механика білімінсіз табиғатта болып жатқан құбылыстарды ұғыну тіпті де мүмкін емес.

Көптеген техникалық обьектілердің ( мейлі шаңсорғыш болсын, немесе ғарышкеме болсын және т.с.с.) құрылысын және жұмыс принциптерін түсіну үшін, оларды ойлап табу үшін, дұрыс және тиімді пайдалану үшін механика білімі қажет.

Сонымен қатар, механика білімінің қажеттілігі сонда, ол ғылым ретінде физиканың басқа салаларынан және басқа ғылымдардан бұрын пайда болды, оның құбылыстарды оқып-үйрену әдістері, негізгі ұғымдары физиканың басқа салаларында және физикаға жақын ғылымдарда (астрономия, электро – және радио – техника, космонавтикада және басқаларда) пайдаланылады. Механика – физиканың және көптеген басқа ғылымдардың іргетасы десек, артық айтқандық емес. Осы айтылғандардан механика білімінің кез келген мамандық иесіне қажет екенін көреміз. [1]

Физиканы оқыту механикадан басталады.

Мектеп физика курсы 4 бөлімнен тұратыны белгілі: механика, молекулалық физика және термодинамика негіздері, электродинамика және кванттық физика. Демек, оқушылар физикалық білім алуды механикадан бастайды. Оқу пәніне басында қызықса, онда оқушы физиканың барлық бөліміне қызығатын болады. Сондықтан да мен оқушыларды физикаға қызықтыру үшін, оларды алдымен механикаға қызықтыру керек деп есептеймін.

Адамның табиғи ақыл-ой қабілеті оның дамуының қуатты қозғаушы күші болып табылады. Білім берудің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның ақыл-ой қабілетінің көзін ашу, және оның үздіксіз дамуы мен жетілуін қамтамасыз ету. Физиканы оқытудың бүкіл оқу әдістемелік жүйесі осы негізгі мақсатты жүзеге асыруға қызмет етуі керек. Менің дипломдық жұмысымның мақсаты: Механика бөліміне қызығушылықты арттыру әдістерін ұсыну. Бұл мақсатқа жету үшін мен алдыма мынадай міндеттерді қойып отырмын:

1. 
   Мектеп курсындағы механика бөлімін оқыту деңгейін зерделеу.
   
2. 
   Оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін қажетті ғылыми әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау.
   
3. 
   Оқушылардың механикаға қызығушылығын арттыру тәсілдерін ұсыну.
   

Механикалық тербелістер: гармониялық тербелістер; амплитуда, жиілік және период. Еркін және еріксіз тербелістер. Резонанс. Серпімді толқындар, олардың таралу жылдамдығы. Дыбыстың қаттылығы. Тонның жоғарылығы. Денелердің өзара әсерлесуі. Масса. Күш. Ньютон заңдары. Дене импульсі, импульстің сақталу заңы. Реактивті қозғалыс. Жұмыс және қуат. Потенциалдық және кинетикалық энергия. Механикалық энергияның сақталу заңы. Жай механизмдердің пайдалы әсер коэффициенті.

Бүкіләлемдік тартылыс заңы. Ауырлық күші. Еркін түсу. Салмақ. Салмақсыздық. Қатты денелердің серпімді және пластикалық деформациялары. Серпімділік күші. Гук заңы. Үйкеліс. Үйкеліс күші. Заттың тығыздығы. Сұйықтар мен газдардың қысымы. Паскаль заңы. Архимед күші. Денелердің жүзуі. Сұйықтар мен газдардың қозғалысы. Бернулли теңдеуі. [2]

I-тарау. Механика бөлімінің педагогика-психологиялық негіздері.

1.1 Механика-физиканың іргетасы.

1.1.1 Механика-физиканың бір бөлімі.

Адам әр кезеңде де өзін қоршаған ортамен күрделі өзара әсерге түседі және түсе де бермек. Осындай өзара әсерлесудің бір белгісі - ол өзін қоршаған ортаны зерттеу болып саналады.

Табиғатты зерттейтін бірнеше ғылымдар бар, оларды жалпы айтқанда жаратылыстану деп атайды. Жаратылыстану ғылымдарының ішінде ерекше орын алатыны – физика. Ал физиканың ішінде-механика ерекше орын алады. Механиканың мұндай жағдайға ие болуының бірнеше себебі бар:

біріншіден, адам ерте заманда өзін қоршаған ортаны тани бастағанда механикалық құбылыстарды зерттеу аса қажет болды. Механиканы білу үшін, үйлер салу үшін, қарулар жасау үшін және т.б. қажет болды. Сондықтан алғашында физика негізінен механикадан ғана тұрды;

екіншіден, физиканың жаңадан ашылған барлық бөлімдері механикаға сүйеніп, оның әдістері мен ұғымдарын пайдалана отырып, дүниеге келген. Қазіргі физиканың іргетасы ретінде механиканы пайдаланып отыр деуге әбден болады.

1.1.2 Механика әдістері.

Физикалық құбылысты зерттеу бақылаудан басталады, яғни осы құбылысты табиғи жағдайда зерттеуден басталады. Айталық, бізге денелердің еркін түсу заңдары белгісіз екен делік. Егер осы заңдарды анықтағымыз келсе, онда ең алдымен, денелердің еркін түсуін бақылауға тиістіміз.

Алайда, құбылысты құр ғана бақылау, ол туралы ешқандай білім бермейді. Галилейге дейінгі өмір сүрген миллиондаған адамдар денелердің еркін түсуін бақылаған болар, алайда олардың біреуі де ол құбылысты зерттеген жоқ. Кездейсоқ және шашыраңқы бақылауларды бір жүйеге келтіріп, ойланып және барлық денелер бостықта бірдей құлауы тиіс деген болжамды айту үшін Галилей сияқты ұлы ақыл иесі керек болды. Ол тек қана болжам айтып қойған жоқ, сонымен қатар оын тексерудің жолын айқындап берді.

Демек, физикалық құбылысты зерттеудің екінші кезеңі оны сапалық талдау болып саналады. Бұл талдау барысында құбылыстың мәні туралы болжам (гипотеза) айтылады және айтылған болжамды эксперимент жүзінде тексерудің жоспары құрылады.

Физикалық эксперимент-құбылысты зерттеудің екінші кезеңі. Зерттеу әдісі ретінде физикалық эксперимент бақылаумен байланысты болғанымен, одан мәнді айырмашылығы бар. Бақылау тек қана құбылыстың бетінде жатқандарды тіркейді. (Мысалы, Галилейге дейінгі адамдар жеңіл денелер ауыр денелерге қарағанда жайырақ түсетінін бақылады. Бірақ, олардың біреуі де неге осылайша болады дегенді анықтауға тырыспады). Эксперимент барысында құбылыс қайталанып қана қоймай, сонымен қатар оның қандай шарттарға және параметрлерге байланысты екендігі зерттеледі, қажетті өлшемдер жүргізіледі.

Сонымен, экспериментті өткізген уақытта құбылыстың мәнін анықтау үшін оның жүру барысында белсенді түрде араласып отырамыз. Экспериментті өткізу кезінде құбылыс анық та, айқын білінетіндей жағдай жасалуы керек. Мысалы, денелердің еркін түсуін зерттегенде Галилей еркін түсіп келе жатқан денелер ретінде өлшемі бірдей шарлар алған.

Эксперимент барысында ғылымға қажетті жаңа фактілер ащылады, алайда олар шындықты дәл білдіре қоя алмауы мүмкін. Құбылыстың мәнін тереңінен түсіну үшін алынған эксперименттік фактілерді теориялық ой елегінен өткізу қажет. Осы кезде қажетті математикалық және ұғымдық аппарат пайда болады. Бұл құбылысты зерттеудің ең қиын сатысы болып есептеледі, өйткені бұнсыз дәл білім жинақтауға болмайды және физикалық теория тұжырымдалмайды. Атақты физик Макс Борн былай деп жазған: «Физиканың алдында мынадай мәселе тұр: құрал-жабдықтарды пайдалана отырып, біздің сезім мүшелеріміз арқылы бақыланып отырған нақты құбылыстарды дәл өлшейтін және оңай тұжырымдалатын заңдарға қалай айналдыруға болады?» Қозғалыстың жылдамдығы туралы ұғым Аристотельдің өзіне белгілі болған, ал «үдеу» терминін тек 1841 жылы Понселе енгізді.

Физикалық құбылыстарды зерттеудің бұл кезеңінде физиктер математиканы пайдаланған және математикалық операциялар арқылы жаңа енгізілген шаманы бұрыннан белгілі шамалар арқылы өрнектеген. Бұл арқылы шамаларды өлшеуге қажетті алғышарттар жасалынды.

Эксперимент нәтижелерін теориялық талдау зерттеушіге эксперименттік заң тағайындауға мүмкіндік береді және осы заңды өзі тұрған физикалық теорияға енгізеді.

Зерттеген құбылыстарды түсіндіретін физикалық теория: 1) физикалық теорияны түсіндіретін және оның негізін құратын эксперименттік фактілерден; 2) теорияның негізгі заңдарын өз тілінде тұжырымдайтын математикалық аппараттан; 3) алынған формулалардың физикалық мағынасын ашып беретін ұғымдық аппараттан тұрады.

Айтылғандардан көріп отырғанымыздай, ғылыми зерттеу барысында, физиктер бірімен бірі тығыз байланысқан екі әдісті-эксперименттік және теориялық –пайдаланады. Теория мен эксперименттің бірлігін қатып қалған тұрғыдан қарастыруға болмайды. Зерттеудің бір кезеңінде эксперимент теорияны басып озатын болса, енді бір кезеңінде, керісінше, экспериментті теория басып озады немесе эксперимент пен теория дамуында уақытша параллелизм болуы да мүмкін. Теория мен эксперименттің бірлігі деп адамдар өзін қоршаған ортаны танып-білуде бірі-бірін толықтырып отыратын, бірімен -бірі тығыз байланысқан екі әдісті айтамыз.

Білімді қандай әдіспен (эксперименттік немесе теориялық) алса да, ол бірдей болады. Ғылым үшін де, адамзат үшін де ғылыми фактілер мен осы фактілерді түсіндіретін білімнің бағалылығы бірдей.

Физика ғылым ретінде қоғамдық өндірістің қажеттілігінен туды. Қажеттілік пайда болған сайын, физиканың әрбір сәйкес саласы пайда болып отырды. Мысалы, өзінің ерте кездегі дамуында адам баласы негізінен мал және жер шаруашылығымен айналысты, сондықтан мал бағатын және жер өңдейтін халықтар үшін жыл мезгілінің ауысуы туралы заңдылықтарды білу өте қажет болды. Бұл кейінірек астрономия болып бөлініп кеткен физиканың бір бөлімінің пайда болуына әсер етті. Алайда, астрономия тек қана математика көмегімен дами алған болар еді. Осыдан барып математика біліміне қажеттілік туды да, математиканың дамуына жағдай жасалынды. Ендеше, механиканың пайда болуы, оның дамуы, өндірістің қажеттілігінен туған нәрсе екен.

Механика пайда болған заманнан бастап, ол техникалық проблемелерды шешумен айналысады.

Бүгінгі механика-космонавтиканың, авиацияның, су үстіндегі және су астындағы транспорттың, машина жасаудың, құрылыстың, қорғаныс және медицина техникасының ғылыми негізі. («Жасанды жүрек», «жасанды бүйрек», «жүректің жасанды құлақшалары» т.б.-ды еске алайық). Қазіргі кезде механика білімін қажет етпейтін бірде-бір өндіріс жоқ.

Табиғат құбылысының механикалық жағын зерттемесек, онда оны жан-жақты танып-білдік деп айтуға болмайды. Бұның ешқандай да таңданарлығы жоқ: бізді қоршаған ортаға көптеген құбылыстар механикалық қозғалыспен байланысты болады. Күннің, Жердің және басқа планеталардың қозғалысы, су мен ауаның қозғалысы, денелердің құлауы, адамдардың, жануарлардың, балықтардың, құстар мен жәндіктердің орын ауыстыруы, жануарлар денесіндегі қан, өсімдіктегі тұздар ерітіндісінің қозғалысы, адамдар мен жануарлардың жүрек, бауыр және басқа мүшелерінің қызметі, клеткалардың бөлінуі –сияқты құбылыстарды механика білімінсіз түсіндіруге болмайды. Механика табиғатты танудың негізі десек, артық айтқандық болмайды. Механика білімінсіз бізді қоршаған ортаны зерттеуге болмайды.

Ньютонның заңдары (принцинтері) 1687 жылы шыққан Ньютонның «Натурал философияның математикалық бастамалары» деген кітабында тұжырымдалғанды. Ньютон механикадағы өзіне дейінгі табыстарды жалпылай отырып, механика- ғылымның тамаша сарайын тұрғызды.

Механиканың принциптері (заңдары) логикалық тұрғыдан да, эксперименттік тұрғыдан да қорытылмайтынын тағы да еске сала кетейік. Бұл заңдардың дұрыстығын адамзат баласы жинақтаған фактілер жүйесі өте үлкен дәлдікпен дәлелдеп береді. Ньютон механикасын көбінесе классикалық механика деп атайды. Сол арқылы оның негізіне, оны тудырушыға деген құрметін білдіреді.

Классикалық механика заңдары бізді күнделікті өмірде қоршаған денелер үшін, яғни аса көп молекулалар мен атомдардан тұратын денелер үшін тағайындалған.

Классикалық механика заңдарын атомдардың, молекулалардың, элементар бөлшектердің қозғалысына пайдалануға бола ма? деген сұрақ туады. Қазіргі кезде классикалық механиканың заңдары микродененің бөлшектерінің қозғалысына тек шектеулі түрде ғана қолданылатыны әбден айқын болып отыр.

Жер және ғарыш жағдайларында аса үлкен емес жылдамдықтармен қозғалған денелер үшін Ньютон механикасының заңдары тағайындалған. Бұл жылдамдықтар жарық жылдамдығынан әлдеқайда аз. Алайда осы заңдар жылдамдықтары жарық жылдамдықтарымен шамалас шапшаң қозғалыстар дүниесіне қолданыла ма? Есептеулерге қарағанда жылдамдығы секундына бірнеше жүз километр болатын денелердің қозғалысы классикалық механиканың заңдарымен дәл бейнеленеді екен. Сондықтан ғарышкемелерді ұшыруда жасалатын зерттеулер оның заңдарымен жүзеге асырылады.

Сонымен, жылдамдықтары жарық жылдамдығынан әлдеқайда аз макроскопиялық денелердің қозғалысын классикалық механика бейнелей алады. Ұлы физик Альберт Эйнштейн Ньютонның классикалық механикасының маңызын былайша бағалады: «Ньютонның ұлы туындысын салыстырмалылық теориясы немесе басқа теория жоққа шығарады деп ешкім де ойламасын. Біздің қазіргі физикалық түсінігіміздің іргетасы болып саналатын Ньютонның айқын және ауқымды идеялары өз маңызын өмірбақи сақтап қалады».
1.2 Қызығушылық деген не?

1.2.1 Қызығушылыққа психологиялық тұрғыдан талдау жасау.

Қызығу-шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады. Қызығудың физиологиялық негізі-«Бұл не?» дейтін рефлекс. Қызығушылық-адамның бір затты немесе бір құбылысты білейін, көрейін деп айрықша ықылас қоюы.

Қызығулар да бейімдіктер тәрізді балалардың кішкентай кездерінде ерекше байқалады. Мәселен кейбір балалар кішкентайында автомобильге, тракторға, жалпы техника атаулыға әуесқой келеді. Мұндай балалардың есі-дерті машина болып, уақытының көбін соның айналасында өткізеді, олардың маркасын жақсы айыра алатын болады. Кейін осы бала мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі сияқты пәндерді бар ықыласымен оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалардың біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу құбылысының табиғаты қүрделі.

Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ, осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе, оқу әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.

Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды, әрі кең, өрісті болуы-оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнсыз адамның рухани өмірі дамымайды. К.Маркс бір сөзінде «Адамға лайықтың бәрі де маған жат емес» деген екен. Бұл қызығуы шар тарапты дамыған адамның ғана айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әруақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бірде біреуіне тұрақтамайды. Мұндай «көрсе қызар» әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл-үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын, пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да, жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жәрдемдеседі.

Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады. Жанама қызығу-бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы кетіп отырады.

Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері-мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде балалардың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады. [3].

Қазіргі кезеңде әлі де болса, орта мектеп оқушыларының білімдерінде формализмнің элементтері кездесуде. Физика пәнін игеру, олар үшін тек кітап материалын оқу ғана болып отыр. Шын мәнісінде, физика пәнінде оқушылар табиғат заңдарын оқып, білуі тиіс.

Оқушыларға нақты мысал келтіре отырып, олардың алған білімдері маңызды практикалық мәселелерді шешуге қажет екендігін түсіндіру керек. Оқушылардың білімнің өмірлік маңызын түсінуі, теория мен практиканы тығыз байланыстырады, пәнге ынтасын арттырады.

Оқушылардың білімге ынтасының болуы, олардың сабақтағы белсенділігінің артуына, білім сапасының жоғарылауына, білім алудың пайдасын түсінудің қалыптасуына мүмкіндік береді, жалпы айтқанда оқу процесінің деңгейін көтереді. Білім берудің құрылысын, оқушылар мұғалім қойған мақсаттарды түсінетіндей, қабылдайтындай етіп құру керек және оқушы мұғалім қойған мақсатты белсенді жүзеге асырушысы болуы тиіс.

Оқушылардың білімге ықыласын, ынтасын, қызығушылығын арттырудың ең жақсы жолының бірі-сабақта ойын элементтерін қолдану. Ойын, білім алу, еңбек ету-адамның негізгі қайраткерліктері. Ойын-әрқашан кішкене білім, кішкене білім бола отырып, баланы білім алуға, еңбекке дайындайды. Ойынды алданыш және көңіл көтеру деп ойлайтындар қателеседі.

Кейбір педагогтар мен психологтардың «Мектеп жасындағы балалар ойын жасынан өтіп кетті»-деуі бекер. Ойындағы оқиға жайлар сабаққа әр қилылық нәр береді, сабақты қызық етеді, оған эмоциялық бояу береді.

Мектепте балалар сабақ үстінде бір-бірімен сөйлеспейді. Балалар сөйлескен жағдайда, ол тәртіпті бұзған болып есептеледі, мұғалімнен ескерту алады. Ойын жағдайын балалар сабақ барысында бір-бірімен ақпарлармен алмасатындай, ақылдасатындай, бір-біріне дәлелдей алатындай, бір-бірін бағалайтындай етіп ұйымдастыру керек. Ойындар қолданылған сабақтарда оқушылар белсенділік көрсетеді. Бұлай болу барлық ойынға тән нәрсе, оның топтық түрде өтуіне байланысты. Топтық түрде сабақтағы білім алу, дәстүрлі білім беру «мұғалім-оқушы» өрнегін күрделендіреді. Яғни өрнек былай күрделенеді: «мұғалім-топ-оқушы», бұдан келесі өрнек туындайды: «оқушы-оқушы». «Оқушы-оқушы» жүйесінде «топ-оқушы», «оқушы-топ» өрнектері өздігінен туындап жатады және оқушылар білмейтіндерін көрсетуге тырыспайды. Балалар бір-бірінің ойларымен, пікірлерімен алмасады, дәлелдейді, қателеседі, өз ойларын ортаға салады, негіздейді, есеп жауаптарын бірге шешеді, тексереді, қателерін түзейді т.с.с. Ойын барысындағы пікірлер алмасу нәтижесінде, оқу материалдарын жылдам және жақсырақ игереді, қиындықтарды бірге шешеді. Мұндай жағдайда барлық балалар алға жылжиды, білімдері терең балалардың тежелмеуіне, білімі төмен балалардың алға ұмтылуына мүмкіндік береді. Физика сабақтарында ойынды ұйымдастырғанда оқушылар бір-біріне көмектесетіндей, бір-бірімен бірігетіндей жағдай жасау керек. Сонда сабақ тек білім беру қызметін ғана емес, тәрбиелеу қызметін де атқарады. Мұндай сабақтардың өтілуі нәтижесінде оқушыларда бір-бірімен сөйлесе білу мәдениеті, тәртіптілік, топқа және бір-біріне жауапкершілік сезімінің болуы, менмендік және жалқаулықтан безу қасиеттері қалыптасады.

Атақты француз ғалымы Луи де Бройль былай дейді: «Ең қарапайым мәселені қозғайтын ойындардың өзінде ғылыми жұмысқа ұқсас жалпы элементтер көп кездеседі. Екі жағдайда да (ойын мен ғылыми жұмыс) ең бастысы қойылған мақсаттың болуы, сонан соң қиындықтың болуы, оны жеңу, жаңалықты ашу қуаныш. Міне сондықтан да, бар адамдарды, жасына қарамастан ойын өзіне тартып тұрады».

Мұғалімнің ең басты мақсаты- сабақ мақсаты мен қолданылатын ойынның мақсатын ескере отырып, сабақтар мен сыныптан тыс сабақтарда оны орынды қолдана білу. Оқушылар мен мұғалімнің ойынға ынтасы болған жағдайда ғана ойын жүруі мүмкін. Ешқандай ойынды формальды ойнауға болмайды. Әрбір дидактикалық ойынға, бір жағынан дидактикалық есептерді шешу тән, мысалы: затқа немес құбылысқа жалпы сипат беру, олардың ерекшеліктерін табу сияқты жұмыстар, оқушыларды ұқсастықты, айырмашылықты т.с.с. құбылыстарды табуға, байқауға баулиды. Бұл мағынадағы ойындардың үйрету қасиеті бар. Ендігі бір жағынан дидактикалық ойындарға тән нәрсе ойнау. Оқушының назары біріншіден соған ауады, ал ойын барысында ойынның білім беру мақсатының қалай орындалатындығы байқалмай қалады. Сондықтан, сабақтарда өтілетін ойындар оқушыларға жәй сабақ ретінде емес, жәй алданыш ретінде де емес, қызықты жұмыс ретінде беріледі. Ойынды жүргізу үшін сынып командаларға бөлінеді. Команда құрамын қалаулары бойынша жасауға болар еді, дегенмен топ құрамы аралас және топтардың күштері тең болуы керек.

Ойынды жүргізудегі мұғалімнің маңызды орнын атап өтейін. Педагогикалық бірлестік жүзеге асқан жағдайда жақсы нәтижеге жетуге болады. Ойынның идеясын көбіне мұғалім ойлап табады. Дегенмен физика пәнінде ең жақсы ойынды ойлап табуды сыныпта немесе мектепте оқушылар арасында конкурс жүргізуге болады. Оқушылардың ойынды ойлап құрауы өте пайдалы, өйткені қандайда бір тақырыпқа ойын ойлап табу үшін, сол тақырыпты терең білуі керек. Сондықтан мұғалім әсіресе, осы жұмысты орындаған оқушының еңбегін бағалауы тиіс.

Қазіргі мұғалім әр сабаққа, тақырыпқа және әр сыныптың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқытудың әртүрлі әдістері мен формаларын таңдай білуі қажет. Сонымен қатар оқушыларды өзіндік жұмысқа үйрету, олардың ізденісін ұйымдастыру және кейбір материалдарды кең көлемде беріп, тәрбиелік мақсатқа жету үшін де оқыту формаларын таңдай білуі керек. Бір сабақтың өзінде қолданылатын әдістерді кезектестіріп, оқушыларды шаршатпай, материалды қызықты жеткізе білуді де ескерген жөн.

Кейбір педагогтардың пікірінше, сабақта ойынды марапаттау құралы ретінде ұсыну оқу процесіне кері әсер етеді. Дегенмен де ойынды оқу материалының мазмұнымен бірлікте қолданудың қажеттілігін кейбір мұғалімдер теріске шығармайды. Сабақта ойын элементтерін пайдалану оқушылардың ой-өрісін кеңейтеді және танымдық белсенділігін арттырады. Бірақ ойынды оқу процесіне үнемі пайдалану және ұзақ уақыт алатындай етіп созуға болмайды. Ойын сабақтың белгілі бір уақытында немесе сергіту сәттерінде ғана қолданылып, сабақ кезеңдеріне кедергі жасамауы тиіс, яғни сабақтың кезеңдерімен ұштастырылып отырылуы тиіс.

Ойынға педагогикалық басшылық жасау оқушылардың ұжыммен қарым-қатынасын жетілдіріп, ұйымшылдыққа тәрбиелеу мақсатын көздейді. Ойын барысындағы оқушылардың әрекеті достық, жолдастық, өзара түсіністік қарым-қатынастарды қалыртастыруға әсер етеді. ұжымдық ойындардың орны оқушы әрекетінде ерекше, оның өмірінде де айтарлықтай мәнге ие, яғни оқушының ойында атқаратын ролінен туындайтын мазмұнмен сипатталады. Сонымен, сабақта ойын элементін қолдану әрі білімділік, әрі тәрбиелік мақсаттарымен ұштастырылады.

Ойынды оқыту құралы ретінде пайдалануда баланың психологиялық жағдайы ескерілуі керек. Мысалы сабақтың алғашқы 25 минуты сабаққа, қалған 20 минуты ойынға арналса, онда оқушылардың сабаққа деген ынтасы бірден төмендейді. Сондықтан, механиканы оқытуда ойындарды әдістемелік тұрғыдан дұрыс пайдаланудың қажеттілігі туындайды.

Қазақ халқының ұлттық ойындарын физика пәнінде пайдалану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын, белсенділігін арттырып, тарауды пысықтау, қайталау кезеңдерін сапалы өткізуге, материалды толық меңгеруге көмектеседі. Оқушы өзінің ойын дамыта отырып, өзінің пікірін айтуға үйренеді.

Ойынның түрлері сабақта әр түрлі мақсатта қолданылады. Оның біріншісі – білімділік, екіншісі – тәлім-тәрбиелік.

Білімділік мақсаты: оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын арттырады. Жаңа сабақты түсіндіргенде ойын элементтерін қолдану сабақтың тартымды өтуіне ықпалын тигізеді. Өткен сабақты немесе тарауды қайталағанды оқушы ойында, санасында мықтап бекиді.

Тәлім-тәрбиелік мақсаты: оқушыларды тапқырлыққа баулып, зейінін, байқампаздығын жан-жақты арттыру, ойын қабілетін дамыту, дүниеге көзқарасын, білім деңгейін арттыру. Ұйымшылдыққа, ізденімпаздыққа, өз бетімен еңбектенуге, ұлттық сүйіспеншілікке тәрбиелеу.

1-ойын. «Сәреден мәреге дейін!»

Бұл ойын «Есептер шығару» сабағы кезінде қолданылады. Сынып оқушыларын үш топқа бөлеміз. Әр топқа ат қойылады. Тақтаға плакат ілінеді. Оған 3 баған етіп түрлі-түсті қағаздар жабыстырамыз. Түрлі-түсті қағаздардың ішіне есептер бар кеспе қағаздар жасырылған. Әр бағанда 4 есеп, 1 сұрақ болады. Сонда барлығы 15 тапсырма орындалады. Үш топтан үш оқушы шығып, плакаттағы өз тобының тұсындағы тапсырманы бірдей уақытта алып, есеп шығаруды бастайды. Уақытты ұтымды пайдалану үшін, мұғалімде есептердің жауаптары болуы тиіс. Есеп шығарып қойған оқушының есебі мұғалімдегі жауаппен салыстырылады, тексеріледі. Егер есеп дұрыс шығарылса, онда оқушы тез орнына отырады да, оның тобындағы келесі оқушы тақтаға шығып, келесі есепті шығарады. Егер есеп қате шығарылса, онда оқушы сол есепті дұрыс шығарғанынша тақтада тұрады. Қай топ бірінші болса, сол топ мәреге 1-ші жеткен боп есептеледі. Мен бұл ойынды педгогикалық практика кезінде сабағымда қолданып көрдім. Оқушылар сабаққа өте белсенділікпен қатысты. Бір-бірінен озу үшін ықыластарының бәрі есеп шығаруға ауды. Оқушылар келесі сабақтың да осылай өтуін қалап, өз ризашылықтарын білдіріп жатты.

Оқушылар есеп шығарудан жарысуда

Оқушылар есеп шығаруға дайындалу үстінде