Өнертану. МӘдениеттану 3 к-лйтқллиевл қазақ биінің жанрлық сипаты

ӨНЕРТАНУ.
МӘДЕНИЕТТАНУ
3 * ^ К-ЛЙТҚЛЛИЕВЛ 
ҚАЗАҚ БИІНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
«Түзде тағыдай жортып күн кешкен қазақ жұртыныц биі болмаған» - деген 
ұшқары пікір әлі де анда-санда естіліп қалады. «Қазан төңкерісіне» дейін 
кәсібп
сахна биі болған жоқ» десе бір сәрі, мұнымен келісуге болар еді.
ИІыныменен, қай елдің, қай халықтың тарихында да эн мен би егіз ұғым. 
Адамзапъщ сэби ш аш нда көкіректе туып, бірге жасасып келе жатқан туысқан 
егіз категория. Әрине, бір халықга ән-күй басым, бір халықта би басым болуы 
олардың тұрмыс-тіршілік харакетіне, темпераментіне географиялық орны мен 
бастан кешкен элеуметтік жағдайына байланысты болары сөзсіз. Бір халыкта би -
бүгінгі өмір болса, бір халықга - тарих. Тарихқа айналса және оны қайтадан 
жаңғыртып тұтыну кажеттігі туса, би өнерінің өткеніне тарихшы-археологтың 
көзімен қастерлеп қарап, заманалар топырағының астында көміліп калган асыл 
қазынаны текпей-шапшай, сындырмай-бүлдірмей қазып алып, жұрт кәдесіне 
жаратуға ден қою керек.
Би өнерінің шежіресі «адамзат тарихының атам замаюы уакытгарынан» 
басталады, ол кезде ежелгі адам табиғат кұштерінің көзге керінетін жэне көзге 
көрінбейтін кұбылыстарымен сабақгас болып, өздерінің дүниені түйсінуін өзінше 
жеткізген. Адамзатты үрей билеген заман. Осы қорқыныштан арылу үшін 
қоршаған әлемді түсінуге талпынган адам баласы құдіретті күштерден қорған 
табуға, солардың көмегімен қоршаған ортаға ықпал етуге ұмтылған. Бүл әрекет 
ежелгі адамның діни салт-жораларынан көрініс тапты, олар дуалы сөздермен, 
музыкалық аспаптардын үндерімен, рэсімдік билермен сүйемелденіп ошрған. 
Рулық жэне тайпалық (ұлыстык) той-думандар діни ғибадатханаларда, қасиетті 
таулардың баурайларында немесе жоталарында, әулие бұлақтар мен өзендердің 
жағаларында өткізілген. Сиқырлы іс-әрекеттердің ішінен бақсылардың рәсім- 
салтгық билері ерекше орын алған. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінде 
бақсылардың әдет-ғұрыптық эрекеттері күні бүгінге дейін сакталган, олар 
солтүстік ұлыстары бақсылардьщ әрекеттерінен өзгеше. Әр ұлыстың рэсімдік би 
мэдениетінің де тіл, эуен, музыка сияқта өзіндік ерекшеліктері болған.
Қазақ биінің жанры өте бай. Көпшілік, тохтгык, жүптык, жауынгерлік, еңбек, 
аңшылық, тұрмыс-салттық, гұрыптык, лирикалык, ойнақы билер. Қазақ билерінде 
космогониялық вдеялар мен табиғи кұбылыстарды керсететін көптеген қалып 
күйлер сақталған: шеңбер бойынша күннің козғалысын білдірсе, кол күнніи 
сәулесін, қол білезіктерінің толқынға ұқсас қимылдары - суды, бүкіл дененің 
бұралуы - оттъг білдірген. Би мәдениетінде сондай-ақ өсімдік тіршілігінде 
бейнелеп керсеткен, қолдың, саусакгардың, дененің ырғағьшен гулдін қауызы 
ашылады, шөптер, ағаштар бейнеленеді. Аң-кұстың, жануарлардың бейнелері де 
әр турлі қимылдар, еңкею-бүгілу, секіру аркылы көрсетілген.
Ежелгі суретшілердің ең сүйікті бейнелерінің бірі - ат бейнесі. 
Қазақтардың 
атпен етене байланысты көшпелі тыныс-тіршілігінде халык жылқыны пір түткан, 
сондықтан жылкының бейнесі ауыз эдебиетімен катар би өнерінен де көрініс 
тапкан. Тұлпар сондай-ак күннің де символы болған. Сәйгүліктің бейнесі 
кептеген билердің тақырыбын айқындайды: «Қара жорга», «Тепеңкөю>, «Асау ат»

билері. Ат пен салт аггыньщ қимылдарын бейнелейтін би ырғақтары күні бүгінге 
дейін сақгалып келді. Алғашқы кәсіби казақ бишісі Д.Әбіров ұлттық билерді 
зерттеп-зерделей отырьш, бірқатар халық билерін жаңғартты және атгың 
бейнесіне байланысты «тепең жорға, шокаң жорға», «желдірме», «шабыс», 
«тебінгі», «кекіл қақпа» сиякты көптеген дәстүрлі ұлттық би ырғақтары мен 
қимылдары ашты. Осы билерде аттың эр түрлі жорға шабыстары бейнеленеді.
Эволюдиялық даму барысында би жалпы мәдени кұбылыс ретінде күрделі би 
өрнектерін еншіледі жэне өзінің тіршілік әрекеті жағынан өнердің ойын-сауық 
түріне айналды. Қазақгың би фолыслорын зерттеп-зерделеген, өткеннен қалған аз 
деректерді тірнектеп жинаған Д.Әбіров пен О.В.Всеволодская-Голушкевич, халық 
бшпілерінің айтқан әңгімелері бойышиа қазақ билерін, сондай-ақ XIX ғасырдың 
аяғы мен XX ғасырдың басында көпшілікке танымал болған бишілердің есімдері 
мен ежелгі билерді жаңғыртты.
Халық билерін зерттеу барысындағы маңызды нәрсе - билерді жіктеу. Ерте 
заманда билер қатаң реттілік бойынша орындалған. Алайда, бидің халық 
арасында 
сақгалып ; қалуының 
арқасында 
қазір 
біз 
билерді 
өзіндік 
ерешеліктерімен жалпы белгілері арқылы топтастыруға болады. Сюжеттік 
бағыттылыгы мен орындалу мәнері бойынша О.Всеволодская -Голушкевич қазақ 
билерін мынадай топтарға бөледі:
1.