Сабақтың тақырыбы: Тұрақты тіркестер Сабақтың мақсаты: Білімділік

Балалар, үй тапсырмасының қаншалықты орындалғанын тексеру үшін, сендерді «Бастаңғы» ойынына қатысуға шақырамын. «Бастаңғы» сөзінің мағынасын көбіміз біле бермейміз.Әуелі түсіндіріп өтейін.

Халқымыздың жақсы дәстүрлерінің бірі – бастаңғы жасау. Үлкендер жолға шығып немесе қонаққа кеткенде үйде қалған қыз-бозбалалар өздері оңаша тамақ пісіріп, көрші-көлемдегі құрбыларын шақырады. Ән салып, домбыра тартып, әзіл-қалжыңдары жарасып отырыс құрады. Өнер жарысы болады.Балалар, сендер де бастаңғыға бара аласыңдар. Міне, бастаңғы дастарханы сіздерді күтіп тұр.Бірақ, онда бару үшін, мына үстел үстіндегі ұлттық тағамдарды дастархан үстіне апарып қою керек.Ал, ол тағамдарды апару үшін, артындағы сұрақтарға жауап беру керек.Қане, кім қай тағамды қояды?

1.Сөздің тура және ауыспалы мағынасы дегеніміз не?

2.Қайсысы тура мағына қайсысы ауыспалы мағына екенін анықта

2.Бастапқы мағынасын анықта? Білімнің кілті, дүниенің кілті

2.Ой сөзі омоним бола ала ма?

2.Сәби сөзіне синонимдер айт.

2.Шебер, құпия, ұсақ сөздерінің антонимдерін айт.

2.Сылдырама, сарқырама, жаныма дегендер нелердің атауы?

2.Жалқау адам деген сөздің эвфемизмін және дисфемизмін айт.

2.Құлағы естімейді деген сөздің эвфемизмін және дисфемизмін айт.

Міне, балалар, біз бастаңғы дастарханын жайып қойдық. Осындай мол дастархан қандай кезде жайылады? Қазіргідей бейбіт те тыныш заманға жарасады емес пе? Біздің заманымызды «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман» десе бола ма? Осы сөздің мағынасын ашып көрейікші. Осындағы сөздердің орнын ауыстырып көрейік, «сиыр үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман» десе мағынасы бола ма? Немесе «қой үстіне көгершін жұмыртқалаған заман» десе бола ма? Демек осындай сөздерді тұрақты тіркестер деп атайды екенбіз.

Қазақ тілінде еркін сөз тіркестері, тұрақты сөз тіркестері деген терминдер бар.

Еркін сөз тіркестері – тіркестердегі сөздер еркін, орындарын басқа сөздермен ауыстыра беруге болатын сөздер. Мысалы: қызыл көйлек – сәнді көйлек, қалың кітап – қызық кітап. Ал тұрақты тіркестер – тілде екі немесе одан да көп сөздердің тіркесіп, бір ғана мағынаны білдіретін сөздерді айтамыз. Мысалы,қоян жүрек – қорқақ, кежегесі кейін тартты – жалқаулану, төбесі көкке жету – қуану.

Енді оқулықта берілген түсінікті өзіміз оқып, түсінгенімізді айтайық. Әр топқа абзац бойынша тапсырма беріледі. Оқушылар тақырыпты өздері ашады.

1. 
   Тұрақты тіркес құрамындағы сөздердің мағынасы фразеологизмнің мағынасымен сәйкес келмейді.Ол сөздер тұтасып барып бір ғана мағына береді.
   
2. 
   Тұрақты тіркестер бұрыннан қалыптасқан жүйемен айтылады. Олардың сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды.
   
3. 
   Тұрақты тіркестер даяр қалпында жұмсалады. Бір ғана сұраққа жауап береді де, сөйлемде бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқарады.
   

113-жаттығу.Мәтіннен тұрақты тіркестерді теріп жазыңдар.Әр топ бір сөйлемнің ішінен тұрақты тіркестерді тауып жазады.

1.Үш ұйықтаса түсіне кірмеу – ойламау. Құмға сіңген судай – тез бітіп қалу

2.Екпіні су сепкендей басылу – үдемей қалу. Екі көзі жер сүзу – төмен қарау.

3.Ұялған тек тұрмас – сасқалақтау. Әр сөздің басын шату – міңгірлеу. Құлағында қалғаны – есіндегісі. Там-тұмдап айту – әр жерінен жұлып айту.

4. Аяғының басына қарау – дым білмеу, сөзінің аяғын жұту- толық айта алмау.Есі шықты – ойынан адасу.

  Берілген тапсырмадағы тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздер жасырынып қалған.Соны табу, мағынасын айқындау

Сол сөздерге қатысты адамның дене мүшесінің суреттерін орнына қойып құрастыру.

1.....іне көк шыбын үймелету

2.....шырымын алу

3.....нын шүйіру

4.....і бүлк етпейді

5.....нен қақпау

6.....ын балта кеспейді

7.....ы елең етті

8.....етін жеді

9.....ы күйген үрлеп ішер

10....жармады

11Төбе ......тік тұру

12 ...... жар бермеу

13 .......сын ұстау

Әдепті бала