Үй тапсырмасын пысықтау
Жаңа сабақ
1. Бүркеніш (жасырушы) рең және оның түрлері.
2. Түйсік-сезімдік бейімделу.
3. Ұрпағына қамкорлық.
4. Физиологиялык бейімделу.
. Эволюцияньщ негізгі бағыты — кара-пайымнан күрделіге қарай даму. Орыс биологі А.Н. Северцов органикалык дүниенің даму тарихында биологиялык прогресс пен биологиялық регресс болатынын ерекше бөліп көрсеткен.
Биологиялық прогресс — түрдің немесе баска да жүйелік топ-тардың тіршілік үшін күресте жеңіп шығуы. Биологиялык прогрестің негізгі белгілері: жүйелік (систематикалык) топтағы даралар санының артуы; таралу аймақтарының кеңеюі; тағы да баска жүйелік топтарға ажырауы. ОрганизмдердІң коршаған ортага бейімделуі:
а) түр дараларының саны артады; ә) түрдің таралу аймағы кеңейеді;
б) жаңа популяциялар, түр тамактары, түрлер түзіледі. Биологиялық эволюцияның бағыттары. Академиктер — Алексей
Николаевич Северцов пен Иван Иванович Шмальгаузен биологиялык әволюцияның биологиялык прогреске әкелетін 3 багытын аныктады.
1. Ароморфоз (Арогенез).
2. Идиоадаптация (Аллогенез).
3. Дегенерация (Катагенез).
1. Ароморфоз (грекше "airo"— көтеру, "тогрһа"— пішіні), арогенез — организмнің күрылысы мен кызметін күрделендіруге, күрылымы мен тіршілік етуге қабілетінің жалпы деңгейін көтеруге өкелетін эволюциялык өзгеріс. Ароморфоздың нәтижесінде жана ірі систематикалык топтар — типтер мен кластар пайда болады. Аромор-фоздың нәтижесін кестемен берейік (2-кесте).
2-кесте
I
Жалгасы
Негізгі ароморфоздар
|
Ароморфоздың нәтижесі
|
1
|
2
|
1) фотосинтез; 2) эукариотты жасушалар;
3) жыныс процесі;
4) кеп жасушалылық;
|
1} атмосферада оттектің жиналуы; 2) жасушада ядро мен органоидтердін пайда болуы; 3) жасуша арасында генетикальщ ақпа-раттын алмасуы; 4) көп жасушалы организмдердің шығуы
|
5) екі жакты симметрия; 6) үшқабаттылык; 7) мүшелер жүйесі; 8) ішектің соңғы бөлімі мен аналь тесігі; 9) козғалыс, тыныс алу, канайналым жүйесі; 10) хорданын тірек мүшелері;
|
жалпак күрттардын (үш қабатты), жү-мыр кұрттардың, буылтык кұрттардын шығуы. Бассүйексіз хордалылардың шы-ғуы
|
1
|
2
|
11) өсімдіктердің үлпаларға жіктелуі; 12) жануарлар денесінін бөлімдерден тұруы; 13) жак сүйектерінің түзілуі; 14) омыртқалыларда аяк белдеулері-нІн дамуы;
|
өсімдіктін, сарышаяндардың алғаш күр-лыкка шығуы; белсенді қоректену, түрлі козғалыстар жасау
|
15) өсімдікте мүшелердің пайда болуы; 16 жүзбе канаттардьщ аякка өзгеруі; 17) ауамен тыныс алу мүшелерінің дамуы;
|
папоротниктәрізділер мен саусақканатты балықтардың күрлықка шығуы
|
18) іштей үрьщтану; 19) катты қабықты жүмыртқа, тері-нің мүйізденуі, түкымньщ түзілуі;
|
бауырымен жорғалаушылар мен ашық-тұкымдылардьщ шығуы
|
20) түкым мен тозан. түтігінін түзілуі;
|
жабық түкымды (гүлді) өсімдіктер пайда болды
|
21) 4 қуысты (камералы) жүрек; 22) артерия, вена қан тамырларына бөлінуі; 23) сүт бездерінін болуы; 24) гүл мен жеміс және жатырдың дамуы;
|
алғашқы жылы қандылардын (қара-пайым сүткоректілер мен қүстар — археоптерикс) шығуына себеп болды
|
25) ми кыртысының карқынды дамуы; 26) тік жүру
|
адамның шығуы
|
Ескерту. Кестедегі келтірілген материалдар заманның даму ретіне карай берілді.
Ароморфоз мутациялык езгергіштік пен табиги сұрыпталудың негізінде калыптасады. Эволюция барысында ароморфоз үзақ уакыт сақталады.
Үлкен және кініі канайналым шеңберінщ калыптасуы — аромор-фоздың жолы.
Сүткоректілердің күрылым деңгейі — миының күрделенуі, тірі туу, жыльщандылык прогресс жолымен дамуы негізінде күрделенді (32-сурет). Сүткоректілердің жылы кандылығы басқа организмдер бара алмайтын Арктика мен Антарктидаға таралуына себепші болды. Организмдердің орта жағдайларына^ейімділігі артьш, жаца кеңістікке кәбірек таралуына әсерін тигізеді.
Өсімдіктердегі ароморфоз:
1) көбеюі — спорадан түкымга көшуі (түкымның пайда болуы — ароморфоз); 2) гүлдің дамуы; 3) гүлден жемістің түзілуі; 4) Судан баска Кұрлыкта да үрыктануы; 5) өсімдіктердің күрылысының күрделенуі Және т.б. Эволюцияньщ даму багыты:
а) бір жасушалылардан көп жасушалыларға;
ө) екі қабатты организмнен үш қабаттьп^а;
. Омыртқалы жануарлардың мүшелер жүйесінін
күрделенуі
б) төменгі сатыдағыдан хордалыларга дейін дамуы және т.б.
2. Идиоадаптация (грекше "idios"— "ерекшелігі", латынша "adaptatio" — "бейімделушілж" деген магына береді), аллогенез — биологиялык кұрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тіршілік үпгін күресте организмдердің өзіне пайдалы белгілі бір орта жағдайьша бейімделушілігі. Әрбір түр белгілі бір ортада тіршілік ететіндіктен дәл осы ортаға тән пайдалы бейімделушілік калыптасады.
Жануарлардьщ бүркеніш (жасырушы) реңі, өсімдштердің тікенек-тері, безді түктері, скат, камбала балыктарының су түбіне бейімделіп, жалпак пішінді болуы — идиоадаптация (33-сурет).
Қорек аулау төсіліне қарай, кұстардың аяктарындағы саусак-тарынын өзгеріске үшырауы: жапалақ саусактары (4 саусағы бірдей деңгейде) жемін бүріл үстауға; токылдактың саусактары ағаш діңінде еркін козғалуға; құтанның үзын сирағындағы саусактары батпакка батып кетпей, женіл козғалып жемін табуға бейімделген. Идиоадаптация — тірі организмдердің тіршішк ортасына жеке бешмделуі. Жануар-
лардағы нағыз идиоадаптация — аяқтарының күрылысындағы ерекшеліктер (көртышқандар, түяктылар, ескекаяқтылар); күс түмсыктарының түрлі пішінді болуы (жырткыш кұстарда — имек тұмсьщ, балшыкіпы күстарда — өте ұзын тұмсык, кайшыауыздарда — самырсын түқымдарын шағу үшін айқасқан түмсык., т.б.); түрлі жөндіктердің, балықтардың бүркеніш реңдері, т.б. Өсімдіктердегі идиоадаптация — тозаңдануға, жемістері мен түкымдарын таратуға бешмделуі. Қандауырша мен омыртқалы жануарлардьщ аргы тегі — ертедегі бассүйексіздер. Тарихи дамудың әсерінен кандауыршаның күрылым деңгейі күрделенбей, сүрыптаудың өсерінен теңіз түбіндегі күмда тіршілік ету бейімделупгілігі дамьщы. Әр типте немесе класта қүрылым деңгейі бірдей көптеген түрлер әр түрлі тірпшгік жағдайына бейімделген. Мысалы, балыктардың бір түрі тұщы суда, екінпгісі түзды суда, үпгіншісі судьщ терең кдбатында тіршілік етеді.
Скат — терең суды мекендейтін шеміршекті балыктардан шык-канымен су түбінде тіршілік етуге бейімделуге көшкен. Эволюция процесінде судың кысьшы үлғайғандыктан скаттың дене пішіні де жалпайып езгерді. Баяу козғалатындықтан козғалу кызметін аткара-тьш кұйрығы жойылды, жыртқыштарга жем бола бастады. Сондыктан денесінде су түбінің түсіне (кұм, кайыр) үксас бүркеніш рең, жауынан қорғану үшін күйрық шаншары жетілді. Су түбі ете караңғы болған-дьіқтан электрлі мүшесі пайда болып, жаңа жағдайга бейімделді. Скат балығының дене күрылым деңгейі ешкандай өзгеріске үшыраған жок.
3. Дегенерация (катағенез; грекдце "kata" — қарапайымдану, кері кету) — әволюцияның үшінші бағыты. Бүл бағытта (дегенерацияда) организмдердің күрылысы кдрапайымданады, бірак өлімге апармайды. Мүның мысалы ретінде паразит күрттарды алуға болады. Жалпак Қүрттар жануарлардың ішінде тіршілік ететіндіктен олардың ас Корыту жөне сезім мүшелері жойылган. Паразит күрттардың Құрылысының бүлай карапайымдануы күрттарға ешбір кедергі Жасамайды. Қайта олардың иесінің ішегінде тіршіліғін сактап калуга себін тигізеді.
| 
