Шешендік дегеніміз не? Ойшылдарға сүйене айтсақ, шешендік кісі көркі, ақылмен билеу өнері

Ел алдында шебер, шешен сөйлеу көп еңбектену, оқып, үйренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сөз көркемдігі ой тасқынынан табиғи түрде туындап жатады. Көркемдік талғам мен шешендік тәсілдерді дұрыс пайдалана білген адам ғана эстетикалық әсер ету күшіне ие бола алады. Сонда шешендік өнерге көп сөйлеп, оны сынатып үйренуге болады ма, әлде оған жазып дайындалған дұрыс па? бұл орайда әйгілі шешен, данагөй Цицерон былай дейді: «Қалам – көркем сөздің ең жақсы жаттықтырушысы. Басқалардан үйренуде ең өнеге тұтарлығына теңесуге ұмтылу керек. Өзің үлгі еткен шешеннің жақсысының бәрін алуға тырыс. Оңайын, көзге түсіп тұрғанын ғана емес, ең маңыздысы – шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мықтыға қанша ұқсап тұрсаң да, көшірме түпнұсқадан ылғи да көш төмен болады. Халық алдында сөйлеу үшін сөзіңнің өзіндік «бейнесі», өз мәнері болғаны абзал.

Шешендік өнер, сөйлеу мәдениеті, ауызша, жазбаша сөйлеу – әдептіліктің биік шыңы. Өмір, тіршілік адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын қажет етеді. Олардың түсінісудегі негізгі құралы – тіл. Әр адам дұрыс сөйлей білуі, сөйлесу мәдениетін меңгеріп, оны өз бойында қалыптастыра білуі тиіс. Қарым-қатынас адамдардың отбасымен, өскен, араласқан ортасымен, елімен, жерімен, дәстүрі, мәдениет қазынасымен етене әрі жанды байланысы. Қарым-қатынаста адамдардың жан дүниесі, өмір тіршілігіндегі бейнесі көрінеді. Әдеп – сөйлесудегі, пікірлесудегі мәдениет тірегі. Мәдениет – адамдардың рухани және материалдық, білімдарлық пен сезімталдық қасиеттер аңғарылатын белгілерінің жиынтығы. Мәдениеттің туы – тіл, ол адамзаттың мұратымен астасып, сол ұлтпен бірге пайда болып, дамып отырады. Өз тарихын, ұлттық дәстүрін, туған жерін, тілін қадірлей білген адам ғана мәдениетті болады. Сөз мәдениеті – сөзді орынды қолданып, қиюластырып, үндестіріп айта білу, емле мен тыныс белгілері ережелерін дұрыс сақтау, тілдің ғасырлар бойы сақталып келген көркемдігі мен тарихын, әсемдігін сақтай білу.

Тіл туралы халық даналығы :

·        Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер.

·        Бір жылы сөз бітірер, мың көңілдің жарасын.

·        Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді.

·        Сәлемі жараспағанның, сөзі де жараспайды.

·        Сөйлей білмеген кісіден үре білген ит артық.

·        Сөйлей білмес жаманның – cөзі өтпес бір пышақ.

     Сөз білетін адамның –  әр сөзіне бір тұсақ.

Жоғарыдағы ұлылардан қалған, кейінгі ұрпағына қалдырған ізгі мұраттарымен, данышпандық, шешендік ойларынан, тілдік ұстанымдарынан, қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылардың айтқан тіл даналығы туралы, парасат пайымдарынан ақылды ой, алғыр сөз – адамның ең жоғарғы қасиеті екенін, қастерлі тіл мәдениеті-сөз мәдениеті екенін ұғынамыз.                       

Сөз –  көркем әдебиет тілінің көріктеу құралы, көркем суреттің бояуы. Сөздің ондағы нәрі, көріктеу қызметі қаламгерлердің соларды жұмсай білу шеберлігі деңгейінде танылады. Сондықтан көркем әдебиет тілінің де бас арқауы –  сөз. Көркем әдебиетте сөз шеберліктің, көркем суреттің бейнелеуші материалы болатындықтан, оны ақын, жазушы ұқыптылықпен қадағалап, талғап қолданады. Сол үшін олар бір жазғандарын қайта-қайта түзеп, көшіpiп “азаптанады”. Осы жай Сырбай Мәуленовтің мына өлеңінде жақсы айтылған:

Өшіремін, көшіремін,

Қайта қарап тесілемін.

Жыртып-жыртып лақтырамын,

Көрген күнім осы менің.

Әлсіздерге қанды жинап,

Құйған қуат емшілердей,

Сөз теремін жанды қинап,

Ойды қазып кеншілердей.

Тек, осылай “жанды қинап” терген сөздерде ғана керемет күш-қуат болады.

Сөз –  ой өрнегінің мағыналы бөлшектері. Сондықтан қарапайым ой қаңқасы да, айқын ойдың көріктеу бояуы да сөз дәлдігімен өлшенеді. Бұлдыр ойдың сөзі күңгірт, алыстағы сағым сияқты бұлыңғыр болады.

Сөз дәлдігі –  ой дәлдігі.

“Қалауын тапса, қар жанар” дегендей, қыбын тапса, өмірлік, кім болса сол айта беретін сөздерден де әсерлі сөз нақыштарын жасауға болады, жай сөзден көрікті көркем сурет салуға болады: Оған бір мысал:

Сыр сандықты ашып қара,

Ашып қара, сырласым.

Сым пернені басып кара,

Басып қара, жырласын!

Сұлу сымда перне әуені,

Перне әуені жыр айтар

Көңіл ашар тербеу әні,

Тербеу әні сыр айтар.

Шыққанбыз, дос, шыңға талай,

Талай сырды ойланып,

Ақтаралық алтын сарай,

Алтын сарай қойманы.

(С. Сейфуллин)

Жүректі қозғайтын осы әсем жолдарда халық тілінен ерекше жаратылған сөз жоқ, ондағы сөздің бәрі де халық тіліне тән сыр сандық, аш, қара, сым, перне, сұлу, жыр, айтар дегендей жалпы халық тіліне тән сөздер.

Сөз көркемдігінің бір белгісі –  айқындылық.

Шеберліктің бір амалы –  аз сөзбен көп мағына білдіру. Мұндағы принцип –  “сөзге орын тар болсын да, ойың кең болсын”,

Көркемдік түр (форма) - әдеби шығармадағы мазмұн, мағыналық ондағы ой-сезім байлығының сөзбен мүсіндеп жеткізілген қалпы, алуан түрлі суреттеу тәсілдерінің біріккен жүйелілік тұтастығынан туатын шығарманың көркемділік қуаттылығы. 

Тіл – адам ойы мен санасының, ұлт болмысы мен сапасының көрсеткіші.

Тіл – адам жаратылысының күрделі де көркем құбылысы…

Айналамыздағы тылсым дүние, табиғат, ел мен жер, қоршаған орта, жалпы планетарлық құбылыстар адамның пайымына, ой-санасына түрліше ықпал етіп, әр түрлі әсер туғызады. Бұл әсерлер адам санасында қабылдау, жинақтау, байыптау, саралау, сараптаудан өтіп, сөзбен бейнеленеді, тілмен өрнектеледі.

Кез келген оқиға, сыртқы-ішкі көрініс, жағдаят, зат адамның ойлау жүйесі мен талдау-талғамына сәйкес белгілі бір ұғым тудырып, сол ұғым сөзбен кестеленіп, мағыналы ойға ұласады. Әр адамның дүниені, тылсым әлемді қабылдау түйсігі мен ой түйіні әр түрлі. Тұжырымдалған ойдан, түйінделген пікір мен көзқарастан адамның танымы мен өзіне ғана тән даралық қасиеті, дарыны мен қарымы аңғарылады.