Сөж тақырыбы: Ғ. Ормановтың шығармашылығы Орындаған: Қалқанбаева Е. М топ: ҚЯ 801с Тексерген

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Тақырыбы: Ғ.Ормановтың шығармашылығы

Семей, 2020

Қазақ әдебиетіне жиырмасыншы жылдардың соңғы жылдарында келген, қазақ поэзиясының қалыптасып-дамуына, өсіп-өркендеуіне ерекше үлес қосқан ақынның бірі – Ғали Орманов.

Ғали Орманов 1907жылы бұрынғы Талдықорған облысы, Қапал ауданы, «Ешкіөлмес» тауы етегінде дүниеге келген. Ол он жасында әке-шешесінен айрылып, жетім қалады да, туысқандарының қолында тәрбиеленеді. Ғали бала кезінде жыршылардан өлең-жыр, қисса-дастандар үйреніп, өзінің әдебиетке құмарлығын байқатады. «Мұңлық-Зарлық», «Шәкір-Шәкірат», «Алпамыс» сияқты қисса дастандарды, «Біржан мен Сара», «Кемпірбай мен Шөже», «Бақтыбай мен Мәйке баланың» айтыстарын жаттап алып, домбыраға қосып жиын-тойларда айтып жүрген ол жастайынан жыршы бала атанады.

1920 жылы Талдықорғандағы, кейін Алматыдағы Абай атындағы балалар үйінде тәрбиеленіп, сонда білім алады.

1923-28 жылдары Алматыдағы Қазақтың халық ағарту институтында оқиды. Институтта оқып жүргенде Ғали қазақ, орыс әдебиеттерінің үлгілерімен танысады. 1925 жылдан бастап оқушылардың қабырға газетіне, 1927-28 жылдары өлкелік газетте өлеңдер жазады. Осы жылдары «Тілші» газетінде «Ешкіөлмсс», «Қора», «Оқушыларға», «Диханбайға» сияқты өлеңдері басылады. Осы өлеңдерінде Ғали ақындық талантын біршама танытып үлгереді.

1929-30 жылдары Іле ауданы оқу бөлімінің меңгерушісі болып істеп жүрген кезінде оның өлеңдері «Еңбекші қазақ» газеті мен «Әйел теңдігі» журналында жиі жарияланып, көп ұзамай-ақ республикадағы белгілі ақындардың санатына кіреді.

1930 жылы май айында Түркістан-Сібір темір жолы салынып бітті. Бұл бүкіл Кеңес елі, соның ішінде қазақ елінің тарихындағы ірі табыс болатын. Осы ұлы мерекеге шашу ретінде Ғали ақын «Шеңбер» атты ұзақ өлеңін жазды.

Абай атындағы педагогика институтын бітірген соң, ол біраз жыл мұғалім болып істейді. Одан кейін «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясында журналистік қызмет атқарады. 1939 жылдан 1945 жылға дейін ақын Жамбыл Жабаевтың әдеби хатшысы болды.

Ұлы Отан соғысы жылдары «Майдан» деген альманахтың редакторы,кейін«Әдебиет және искусства» журналының жауапты редакторы, Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасында Бас редактор, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы қызметін атқара жүріп, шығармашылық саласында өнімді еңбек етті.

1934 жылы Ғалидың екі кітабы «Шеңбер» деген атпен 1927-1933 жылдар арасында жазған өлеңдерінің жинағы, «Шәуілдір» поэмасы басылды.1935 жылы «Көтерме» деген атпен әңгімелер мен очерктерінің жинағы жарық көрді.1936 жылы «Абысын сыры» жинағы, Мопасаннан аударған қысқа әңгімелерінің жинағы басылып шықты.

1943-44 жылдары Ғали Орманов мәдениет пен өнер қызметкерлері тобында майданға барып қайтады.Ұлы Отан соғысы кезінде жазған өлеңдерін 1941 жылы «Халық қаһарман», 1944 жылы «Емен» атты өлеңдер мен поэмалар жинағы түрінде ұсынады. «Өмір дастаны» (1948), «Бөбек жүрегі» (1949) атты жинағымен қатар ақынның шұрайлы өлеңдері оның 1950, 1957, 1976, 1982-84 жылдары шыққан «Таңдамалы шығармалар» жинақтарына енді.

Ғали Орманов-үздіксіз жазып, өнімді еңбек еткен ақын. Оның таңдамалы шығармалары қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орынға ие.

Ғали ақын шығармашылық қызметін бастаған жиырмасыншы жылдар ел өміріндегі ірілі-ұсақты оқиғаларға толы болатын.Ірі байларды конфискелеу, коллективтік шаруашылықта ұйымдастыру ауыл шаруашылығын, соның ішінде мал шаруашылығы мен егін шаруашылығын өркендетуге ұмтылу ірі өндіріс орындарының іске қосылуы, алғашқы бесжылдықтың орындалуы сынды іргелі мәселелерді қоғам дамуы алға қойды. Әдебиет те бұл тақырыптардан бетін аулақ сала алмады. Ғали да осыларға қосылып, әр алуан жайларға көңіл аударды, сол негізде елінің кешегісі мен бүгінгісін, өзгерген, жаңарған өмірді заманадастарының тұрмыс-тіршілігін жырға қосты. Заман талабына сәйкес ол да кедейлерді алға ұстап, оның теңдік алуын құптады, қанаушыларды жиіркенішпен еске алды. «Есіркептің естегісі» өлеңінде кешегісін ойлай отырып, Есіркеп кедей әкесінің өмірін еске түсіреді. Тақыр кедей өзі кеткенде арты тып-типыл болып қалған. Бір төмпешік болған қабірінің өзін жел үріп, сел жуып кеткен.

Саудырап тұр сағанақ,

Құс түткендей туырлық.

Жоқшылық жүр жағалап

Түрі суық, бір сұмдық, –

Өзімді байлап арқанға,

Ұяға батып мен түстім.

Сабалап бұршақ арқама,

Дауылмен ойнап бұлт құштым, -деп, ол

шаншыла біткен зеңгір құздың басына қыран балапанын алуға шығады.«Асылған ұядағы» балапанды көргенде:«Менің де кенет кеудемде, Сілкініп кетті бір бүркіт»,–деп, өз бойындағы жаңа өмірге деген сілкінісін байқатады. Сол лирикалық кейіпкер «Алғашқы адым» өлеңінде жұпыны, жүдеу өмірден оқу-білім алуға қалаға аттанады:

Аттандым ауыл-анадан,

Оқуға кеттім қалаға.

Жабыла маған қараған,

Жалтаңдай кеттім далаға.

Жарбиған жаман тон, тымақ,

Жабысып кетті үстімде.

Жанайын деген бір шырақ,

Жалтылдап кетті ішімде – дейді .

Сағыныштай сарғайып,

Сары белден таң атты.

Сахарада шалқайып

Сарғая бір жол жатты – деп, атқан таң – жаңа өмір, жаңа заман таңы. Ал, «сахарада шалқайып» жатқан жол– оқу-білім жолы. Осы жол жөнінде академик С.Қирабаев: «Ғали геройының осы жолы – тек Ешкіөлмес бауырынан Алматыға аттанған болашақ ақын баланың жолы емес, жаңа, жарық дүние іздеген бүкіл қазақ жасының, Ғали ақын ұрпағының жолы еді», [50,173б]–дейді. «Сахара» сөзінің өзінен екі түрлі ой қылаң береді. Ол біріншіден, құлазыған түз дала деген ойды аңғартса, екіншіден, оқу-білімнен кенже қалған, оқымаған, қараңғылықтағы ел тұрмысын меңзегендей. Сары таймен тепеңдеп жеті күндей жол жүрген Ғали ақынның лирикалық кейіпкері шаршауды білмейді. Ол қара жолдың ұшына қарап асыққанда: «Қарсы алдымнан келешек, Қара үзбеді қол бұлғап!» – деп, оқу-білім іздеп, болашаққа зор үмітпен ұмтыла қол созады.Оқу-білім іздеп қалаға келген осы лирикалық кейіпкермен «Кітап», «Тай жарыс», «Ұстаз», «Қуаныш», «Сенім» өлеңдерінде қайта кездесеміз. «Мойынға астым қапшықты, салдым теріп кітапты»,–деп, оқуға кіріскен ол кітаптан тапқан талшығының таңдайына тым тәтті болып тигеніне қуанады. «Топқа түсер шын жүйрік, Тай күнінен танылар», – деп, тай күнінен жарысқа түсіп (ақындар бәйгесіне) бағын сынайды. «Қуаныш», «Сенім» өлеңдері қой бағып, «Надандық топас, дүлей күштің» уысынан шығып, білімнің арқасында дүииенің әсем көркін көрген албырт жастың ризашылық сезіміне толы. «Өнерімнің сәулесін, Өреніне шашайын», – деп, ол өз білімін болашақ ұрпаққа беруге әзір екенін аңғартса, Абай атындағы педагогикалық институтты бітіріп келген соң, біраз жыл мұғалім болып, балаларға дәріс бергенін білеміз.

Осы мысалдардың өзі-ақ алғашқы өлеңдерінен Ғали ақынның қаламына тән ерекшеліктерді айқындай түсті. Ол сыршыл лириканың шебері екенін әрбір өлеңінде нақтылай, дәлелдей білді. Ғ.Орманов лирикасының ерекшелігі –аз сөзге көп мағына сыйғызу, жансызға жан бітіру (кейіптеу), жалт еткен көрініске ерекше назар аудару. Ақын өмір шындығын лирикалық кейіпкердің толғаныс, тебіреністері арқылы бейнелеп отырады. Оның жанды да, нақты сурет жасаудың шебері екенін әдебиетші ғалымдар өз зерттеулерінде дәлелдеп, айтып келеді.

Ірі байларды конфискелеу кезіндегі дәурені кетіп, мүләйімсіген, өтірік жуасыған байлар, олардың бүкіл байлықтан айрылып маңдайын тасқа соғуы, жаңа заман азаматтарының өз ақысына қолы жетіп, оны иемденудегі оқиғалар «Қоңсы мен қожайын», «Конфиске», «Беттесу», «Абысындар аңызы» өлеңдерінде қызғылықты бейнеленген. Бұл тұстағы өлеңдерін ақын қысқа сюжетті диалогке құрады. Ақынның диалогке құрған бұл өлеңдері тартымды әрі қызғылықты оқылады. Лирикалық кейіпкер –жаңа заман азаматы. Ол ел ішіндегі әрбір игілікті жаңалықты қуана құптап, соған тілектестігін білдіріп отырады. «Абысындар аңызы» өлеңінде тезек теріп жүрген әйелдердің әңгімесі арқылы ақын байлардың жуаси қалған алдамшы кейпін әжуа етеді. «Қоңсы мен қожайында» малы конфискеге түсерін сезген бай кедей көршісін қонақ етіп, оған жанашырлық танытқан сыңаймен біраз малын соның атына жаздырып қоймақшы болады. Мұны естігсн көрші қарт: «Балалардың өздері, Аламыз деп жүр еді,» –деп, балаларының бай көршісіне конфиске жасағалы жүргенін білдіреді. Ақын:

Тас тигендей маңдайға,

Бай да сөзін қысқартты.

Қарай алмай маңайға,

Өңі құп қу сұр тартты,–деп, бай әрекетін, оның тығырыққа тірелген шерменде күйін, дәрменсіздігін суреттейді.

«Конфиске» –көлемі шағын, айтары көп өлең. Мұнда ақын конфискеге түскен бай үйінің аянышты күйін шынайы бейнелеген. «Беттесу» –диалогке құрылған, қысқа сюжетті өлең. Көп жылдар Сейдін бидің малын баққан Керімқұл байды өз қолымен конфискелейді, сөйтіп байдан шер болып қатқан кегін қайтарады. Кедейлерге тілектес болып, заман ұсынған тақырыпты жырлай отырып, Ғали да ақындық шеберлігін жетілдіреді. Бүгін бұл тақырыптарға өлеңдер жазу саясатты сойылын соғу көріністерімен, өз дәуірінің шындығынан туған құбылыстар еді.

Қазақ әдебиетінің тарихында қалыптасқан дәстүрлі тақырыптың бірі- туған жер, туған ел тақырыбы. Ғали ақын да бұл тақырыпты бар ілтипатпен, бар ыждаһатпен жырлайды.

«Қора» – ақынның туып-өскен жеріне арнап жазған алғашқы өлеңдерінің бірі. Бұл өлеңінде ақын туған жердің табиғатын тамсана жырлайды. Қора» өзенінің сұлу табиғатын жалаң суреттемей, оны сол жердің, елдің тұрмыс-тіршілігімен байланыстыра көрсету ақынның ішкі тебіренісінен туады.

Тізілген омыртқадай ақ заңғарлар,

Секілді көк тіреуі, бұлт астары.

Кигені қар кебенек, мұздан жарғақ,

Сауыты –саудыраған, құз –тастары.

Алыстан аңсап, шөлдеп бұлттар келіп,

Көрісіп көл болады көз жастары,–деп, жансызға жан бітірген (кейіптеу) ақын Қора» өзенінің жанды да нақты суретін жасайды. Ол «Қораның» өмір тіршілігін лирикалық кейіпкердің қуаныш-күйініші, ішкі толғанысы арқылы көрсете білген. Лирикалық кейіпкер Қораның өткенін, кешегі тұрмысын еске алады. «Арсылдап ақ көбігін аспанға атқан» Қораға ақын: «Осыған өз дәулетін бай теңесе, Теңейді өз ызасын қойшы бейбақ» деп, байдың дәулетіне қойшының ызасын қарсы қойған. Қораның кешегісін еске алып күйзелген лирикалық кейіпкер оның бүгінімен қуанады.

Ерінбей жер емшегін емген кедей,

Қампиып қарны тояд нанын шайнап

Қорадан тиер қайыр мол екен-ау,

Еңбекке, еңбекшіге тұрсам ойлап!–деп, «Қора» халқының жаңа тұрмысын мақтан тұтады.

Өмірдің жарқын көріністерін қуана қабылдаған ақын жылдың төрт мезгіліндегі табиғат сұлулығын, байлығын асқақ шабытпен жырға қосады.

Оның бір топ өлеңдері жылдың төрт мезгілін суреттеуге арналды. Ғали ақынның қысы, көктемі, жазы, күзі Абайдың қысы мен жазынан бөлекше. Олардың әрқайсысы өз дәуірінің тыныс-тіршілігін, әр мезгілдің қарбаласымен, өзіне тән сұлу көркімен жарқын суреттеуде жаңа бейнелер жасады.

Әкеліп ақпан айы ақ көрпесін,

Ай қара Алатаудың жапты өлкесін.

Оранған ақ торғында сұлу сынды,

Арулар жатыр ашып аппақ төсін, [53,146б] –

деп келетін қыс пен жаз келбетін «Сыр шертіп тынбай аққан өзен, бұлақ, Секілді күмбірлі күй көңілдегі» деп ақын жеткізе жырлады. Ақын «Жаз, жаз деп жабылып тұр бәрі маған» деп жыл мезгілдерін өз қуанышымен жырға қосты. Жыл мезгілдеріне арналған өлеңдерінде ақын: «Ешкім кенде қалар ма несібеден, Сол далада көктемде еңбек еткен!» деп түйін жасайды. Ол жылдың төрт мезгілінің де бар қуанышын еңбектің негізінде деп, еңбек етуге үндейді. «Қора», «Көктем нұры», «Жаз шырайы», «Қырау қабақ кәрі қыс» өлеңдеріндегі жаз жайлаудағы ауыл, боздаған, жамырасқан, кісінескен төрт түлікті суреттеуі Абайдың («Жазғытұры», «Қыс») табиғат лирикасын еске түсіреді. Бұл– қазақ поэзиясындағы Абай дәстүрінің жалғасы. Ғали да табиғатты сөзбен мүсіндеп жанды образға айналдырады. Ақынның табиғат лирикасында Ілияс Жансүгіров әсері барын да кезінде қаламдастары атап көрсеткен.

Отызыншы жылдардағы халық өміріндегі өзгеріс, жаңалық Ғалидың «Жаңа қоңыс», «Тұнық коллективі», «Шеңбер», «Жаңа жұмыс іргесі», «Шамалған шамы», «Темір ат», «Мысқалада», «Тоқушы», «Алынған арыс», «Үлбе»,«Өріктің өрнегі» өлеңдерінде ашық танылады. Бұл өлеңдерде еңбекке үндеу мен Отан мүддесін әрдайым жоғары қою басым көрсетіледі. Отызыншы жылдары Ғали «Шеңберді» жазумен бастады. «Шамалған шамы», «Шеңбер» атты ұзақ сюжетті өлеңдері Түркістан –Сібір темір жолының салынып, қазақ жеріне алғаш пойыздың келуіне арналған.«Шамалған шамы» өлеңіне Шамалған стансасына келген алғашқы пойызды көрген елдің қуанышы арқау болған. Мұндағы лирикалық кейіпкер ел ішіне келген жаңалықты қуана қостаудан арыға бара алмайды. Басқа ақындар сияқты Ғали да пойызды отарбаға теңейді.

Тіркеп тізген түйедей

Телеграф–тіл,көмей, –

деп, телеграф бағандарын тізілген түйеге теңегені жөнінде әдебиетші ғалым М.Базарбаев оны «бұрынғы қазақ өмірінің шеңберіндегі жалаң түсінікпен келудің салдары»–деп бағалаған. Ғалым жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы қазақ поэзиясы осындай кемшіліктерді жоя отырып, жаңа ынта, жаңа леп, жаңа күшпен жырлауға бет бұрғанына да ерекше көңіл бөлген.

Ақын бұл өлеңде жеке фактымен шектеліп қалған жоқ. Ол қазақ жерінде басталған индустрияландыруды, өркендеген өндірісті, жаңарған табиғат пен жаңа еңбекті, жұмысшы табының қажымас еңбегін жырға қосты. «Шеңбер» атты көлемді өлеңінде өзгерген өмір мен қазақ жеріне келген отарбаны қуана қарсы алған лирикалық кейіпкер біз де ел қатарына қосылдық деп, өз ойын түйеді. Ол жыр үлгісіндегі дәстүрмен жазылған. Мұнда эпостық жырлардағы дамыту (градация) жақсы сақталған. Сондай-ақ, «Таң сәулесі жарасар.Қыз ерніндей боялып» деген теңеулер эпостық жырлардағы әдемілікті қыздың бетіне, ерніне теңеуді еске салады. «Шеңбер» өлеңі жөнінде әдебиетші ғалым Б.Ыбырайым: «Ғ.Ормановтың «Шеңбері» –батырлар жырының рухында, халық ақындарының дәстүрінде төгіп алған ақынның жырларындағы образдылық, музыкалық – ұлттық әдебиеттің көркемдік дәстүрлерінің жаңа дәуір талаптарына да жауап бере алатынының, сол құнарды ақындарымыздың шығармашылықпен пайдалана білгендігінің мысалы» – дейді. Өлең қызғылықты, тартымды оқылады. Ақын дәстүрлі жыр үлгісін жаңа талапқа сай қолдануға тырысқан. Ол елге келген жаңалықты жырлауда асқақ сезімге (романтика) жол берген. Осы тұрғыдан қарағанда, өлеңнің эстетикалық нәрі, көркемдігі жұтаңдау көрінеді. Ақын көлемді өлеңде жаңалықты құптаумен, оны мадақтаумен, жаңа өмірге алғыс айтумен шектелген. Дегенмен, бұл туындылар өз заманының талабын орындағаны шындық.