Тірек сөздер: құқықтық мәтін, ерекшеліктер, аударма, заң терминдері, талаптар, мәселелер, аудару әдіс-тәсілдері. Ключевые слова
жүктеу/скачать 23,1 Kb.
|
1 2
Байланысты:Ашегова Б.Н. статья TURAN SCIENCE FORUM
УДК 37.015.3Ашегова Бахтыгуль Нурахметовна, «Тұран» университеті, «Журналистика және аударма ісі» кафедрасының аға оқытушысы. Алматы қаласы ҚҰҚЫҚ МӘТІНДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Тірек сөздер: құқықтық мәтін, ерекшеліктер, аударма, заң терминдері, талаптар, мәселелер, аудару әдіс-тәсілдері. Ключевые слова: юридический текст, особенности, перевод, юридические термины, требования, проблемы, способы перевода. Key words: legal text, features, translation, legal terms, requirements, problems, translation methods. Құқықтық аударма немесе legal translation ‒ бұл тақырыптық аудармалардың ең күрделі түрлерінің бірі. Бұл көбіне заң мәтіндерін бір тілден екінші тілге және керісінше аудару кезінде аудармашының әдеттегі дағдылары жеткіліксіз болуына байланысты. Тиісті құқық саласындағы арнайы білімі болмай, белгілі бір құқықтық қатынас түрінің ерекшеліктерін білмейінше, заң саласындағы аударманы дұрыс жүзеге асыру мүмкін емес. Қолданыстағы заңнаманы басшылыққа алу қажет, сонымен қатар арнайы лексиканы меңгеріп, белгілі бір контексте шетелдік құқықтық терминологияны қолданудың ерекшеліктерін білу қажет. Т.П. Некрасов, «заң терминологиясы ‒ теориясы мен практикасы ғылыми тұрғыдан түсіну ең күрделі тіларалық қатынасты талап етілетін салалардың бірі» деп сипаттайды [1, 58 б.]. Құқықтық мәтіннің негізгі стилистикалық ерекшелігі ‒ сөйлеуге эмоционалды байлықты қосатын экспрессивті элементтердің мүлдем жоқтығымен материалды дәл және нақты ұсыну. Құқықтық материалдар ешқандай эмоционалды-экспрессивті құралдардың болмауымен сипатталады. И.С. Алексеева «заңды мәтіннің ерекшеліктері бар ғылыми мәтінмен де, нұсқаулық мәтінімен де ұқсастығы бар, өйткені ол когнитивті де, нұсқамалық та функцияларды орындайды» [2, 106 б.]. Құқықтық мәтіндегі ақпарат түрлеріне сүйене отырып, ол құқықтық мәтінді аударма үшін маңызды ерекшеліктерін атап көрсетті. Құқықтық мәтіндерді аударудағы негізгі қиындық көптеген елдердегі ресми құқықтық құжаттардың мемлекеттік тілдерде жасалуымен байланысты, сондықтан аудармашы бір мемлекет аясында жасалған құжаттарды аударда сол елде қабылданған ұғымдар мен тұжырымдамаларды түсініп, оларды қолдана білуі керек. Сонымен қатар, аудармада қиындықтар туғызатын құқықтық терминологияның ерекшелігін атап өткен жөн. Көбінесе заң мәтіндері клишелерге, күрделі грамматикалық құрылымдарға және аналогтары жоқ нақты терминдерге толы. Бұл жағдайда аудармадағы қателіктер үшін кейде өте қымбат төлеуге тура келеді, өйткені олар материалдық залалды талап етуге немесе сотқа жүгінуге әкелуі мүмкін. Аударманың осы түрін орындаудағы тағы бір қиындық ‒ бұл көбінесе қосымша қызметтерді талап етеді. Мысалы, аударманың түпнұсқалығын растау және оны тек аударма компаниясы, нотариус немесе басқа да жоғары мемлекеттік ұйымдар жүзеге асыра алады. Алайда, аударманы сертификатталған аудармашы жасайтынын растайтын алатын елдер бар, бірақ Қазақстанда немесе бізге көршілес елдерде, өкінішке орай, аудармашылардың арнайы сертификаты жоқ, сонымен қатар аудармалардың сапасына жауап беретін арнайы аудармашылар институты жоқ. Аударылатын құжат дегеніміз не жайлы екеніне байланысты құқықтық аударманың бірнеше түрін ажыратуға болады: - заң мен нормативтік-құқықтық актілердің және олардың жобаларының заңдық аудармасы; - шарттардың, келісімшарттардың, келісімдердің заңды аудармасы; - апостильдердің, куәліктердің және басқа да нотариалды куәландырылған құжаттардың заңды аудармасы; - заңды қорытындылар мен меморандумдарды аудару; - сенімхаттарды заңды түрде аудару; - заңды тұлғалардың жарғыларын және басқа құрылтай құжаттарын аудару. Осылайша, аударманың басқа түрлері сияқты, құқықтық аударманың бірқатар ерекшеліктері бар екенін қорытындылауға болады. Біріншіден, бұл сөйлемдерді ұйымдастыру және құру, белгілі бір аспектілерді тұжырымдау, сондай-ақ заңды терминдерді қолдану нысаны. Сонымен қатар, әр шет тілінің өзіндік лексикалық ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет. Сонымен қатар, заң мәтіндері аудармашысы шет тілін қаншалықты жақсы білсе де, аударылған мәтін тақырыбы бойынша үлкен тәжірибе мен хабардарлықты ұмытпауы керек, әрқашан арнайы сөздіктер мен басқа да көмекші көздерді қолданған жөн. Сонымен қатар, аудармашы заң құжаттамасындағы ақпараттың маңыздылығын түсініп, тиісті түзетулер енгізеді және қажет болған жағдайда ол әр түрлі түзетулер енгізу үшін сол саладағы негізгі маманымен ақылдаса отырып, аударманы онымен бірлесе отырып жасағаны дұрыс. Лауазымдық міндеттерде императивті және индикативті көңіл-күйді ауыстыру дұрыс емес. Ағылшын тіліне таныс жеке етістік формаларын жеке-предикативті түрде аудару керек немесе императивті модельдерге жүгіну керек. Аударма процесінде сөздіктен табуға болатын сөздер мен сөз тіркестерінің тура сәйкестігін қолдану жиі мүмкін емес. Сондықтан аудармашы сөздің немесе сөз тіркесінің ішкі формасын түрлендіруден немесе мәтін мазмұнын жеткілікті түрде беру үшін оны толығымен ауыстырудан тұратын трансформациялық аудармаға жүгінуге мәжбүр. Аударманың негізгі мақсаты-барабарлыққа қол жеткізу; аударма мәтіні тілдің тиісті нормаларын сақтай отырып, түпнұсқа мәтінінде жазылған барлық ақпаратты мүмкіндігінше дәл жеткізуі қажет. Түпнұсқа бірліктерінен аударма бірліктеріне ауысу жүзеге асырылатын түрлендірулер аударма түрлендірулері деп аталады. Алайда, "түрлендіру" терминін сөзбе-сөз түсінуге болмайды: бастапқы мәтіннің өзі "өзгермейді", өйткені ол өздігінен өзгермейді. Бұл мәтін, әрине, өзгеріссіз қалады, бірақ оның негізінде басқа тілде басқа мәтін жасалады [3, 97 б.]. Л.С. Бархударовтың айтуынша, көптілді түрлендірулерде фразалар бір-бірінен грамматикалық құрылымы, лексикалық мазмұны жағынан ерекшеленеді, іс жүзінде бірдей мазмұнға ие және осы контексте бірдей коммуникативті функцияны орындай алады. Бірақ аудармаларда "сөзден сөзге" аударылған бастапқы мәтіннің сегменттері, сондай-ақ тура корреспонденциядан айтарлықтай ауытқулармен аударылған сегменттер бар. Аударылған мәтін өзінің тілдік құралдары бойынша түпнұсқаға мүлдем ұқсамайтын жерлерге ерекше назар аударылады. Демек, біздің тілдік санамызда кейбір тіларалық корреспонденциялар бар, олардың ауытқулары біз тіларалық қайта құру ретінде қабылдаймыз [4, 85 б.]. Бастапқы операциялар ретінде қарастырылатын түпнұсқа тілі бірліктерінің сипатына байланысты аударма түрлендірулері: 1) стилистикалық түрлендірулер ‒ мәні аударылатын бірліктің стилистикалық түсін өзгерту болып табылатын; 2) морфологиялық түрлендірулер ‒ сөйлеудің бір бөлігін басқа немесе сөйлеудің бірнеше бөлігімен ауыстыру; 3) синтаксистік түрлендірулер ‒ оның мәні сөздер мен сөз тіркестерінің синтаксистік функцияларын өзгерту болып табылады. Аударма процесінде синтаксистік функциялардың өзгеруі синтаксистік құрылымдардың қайта құрылуымен қатар жүреді: бағыныңқы сөйлемнің бір түрін екіншісіне түрлендіру. Синтаксистік түрлендірулерге сонымен қатар ағылшын пассивті құрылымын орыс активімен алмастыру жатады; 4) семантикалық түрлендірулер ‒ сипатталған жағдайлардың элементтері арасында болатын әртүрлі себеп-салдарлық байланыстар негізінде жүзеге асырылады; 5) лексикалық трансформациялар ‒ тікелей сөздік сәйкестіктерден ауытқуларды білдіреді. Лексикалық түрлендірулер негізінен бастапқы және аударма тілдерінің лексикалық бірліктерінің мәндерінің көлемі сәйкес келмеуінен туындайды; 6) грамматикалық түрлендірулер-аударма процесінде сөйлем құрылымын түрлендіруден тұрады. Аударма процесінде пайда болатын мәтіннің грамматикалық элементтерінің өзгеруі тілдердің құрылымына байланысты. Олардың ортақ қасиеті ‒ аударма тілінде тиісті грамматикалық бірлікті таңдау автоматты түрде жасалады және жүйелік тілдік қатынастар белгілеген корреспонденциялардан қандай да бір ауытқулар, әдетте, алынып тасталады. Грамматикалық түрлендірулердің түрлері өте алуан түрлі, бірақ, негізінен, оларды келесі төрт түрге бөлуге болады: толықтырулар, төмендетулер, пермутациялар, алмастырулар, бұл оларды грамматикалық деңгейлерге сәйкес синтаксистік және морфологиялық деп бөлуге мүмкіндік береді. Синтаксиске синтаксистік құрылымдардың өзгеруіне әкелетін грамматикалық трансформациялар кіреді: қосу, алып тастау, орын алмастыру, ішінара ауыстырулар. Өздеріңіз білетіндей, ағылшын және қазақ тілдері әртүрлі құқықтық сипатқа ие, бұл факт аудармада әртүрлі аударма трансформацияларды қолдануды талап етеді. Бір тілден екінші тілге аударудың бір әдісі ‒ бұл калькалау. Әр түрлі құқықтық құбылыстарға байланысты туындаған калькалаудың бір бөлігі жаңа объектілер мен заңды шындық құбылыстарын білдіру үшін қолданылады, ал екіншісі бұрыннан белгілі заттар мен құбылыстардың атауы болып табылады. Калькалаудан басқа, бейімделу кең таралған, нақтылау әдісі жиі қолданылады, мүмкін болған жағдайда синтаксистік ассимиляция сияқты грамматикалық қайта құру тиімді. Аударылған мәтіндерде сөйлемдерді бөлу немесе біріктіру әдістері, қосу және алып тастау түріндегі өтемақы әдісі кеңінен ұсынылған. Бірақ заң мәтіндерін аудару кезінде оларды қолдану құқықтық құжаттың мазмұнын бұрмалауға әкелуі мүмкін трансформация түрлерін қолдану қажет емес. Аудармашының мұндай құбылыстар туралы түсінігі болуы пайдалы. Аудармашыға қандай да бір құқықтық құжатты аударған кезде, ол дұрыс емес аударманың заңдық салдарға әкелуі мүмкін екенін түсінуі керек. Басқаша айтқанда, заңды құжатта көрсетілген екі жақта да жағымсыз тәжірибені болдырмау үшін мұндай аударма нақты және сауатты жасалуы керек. Ол үшін аудармашы нақты осы салаға арналған құқықтық сөздіктерді қолданғаны жөн. Құқықтық мәтіндерді аудару аударманың ең қиын түрлерінің бірі болып саналады. Бұл көбіне заңды мәтіндерді қазақ тілінен шетел тіліне және керісінше аудару кезінде аудармашының әдеттегі дағдылары жеткіліксіз болуына байланысты. Құқықтық аударма тиісті құқық саласындағы арнайы білімдерді пайдаланбай, белгілі бір құқықтық қатынастардың түрінің ерекшеліктерін білмейінше дұрыс жүзеге асырыла алмайды. Қолданыстағы заңнаманы басшылыққа алу қажет, сонымен қатар арнайы сөздік қоры болу керек және белгілі бір контексте шетелдік құқықтық терминологияны қолдану ерекшеліктерін білу қажет. Құқықтық құжаттардың аудармасын арнайы аударманың бір түрі ретінде қарастыра отырып, келесі қорытынды жасауға болады. Заңды мәтіндер мен құқықтық құжаттардың мәтіндерін сәтті аудару үшін, атап айтқанда, осы типтегі терминологияны жетік білмеу үшін, аудармашыға кез-келген бекітілген комбинацияға немесе терминге сәйкес келетін баламаны дәл таңдауға мүмкіндік беретін заңды мәтіндерді қолдану саласында да хабардар болу қажет. Заңды мәтіндерде және құқықтық құжаттарда қолданылатын құқықтық ұғымдардың лингвистикалық эквиваленттілігі көбінесе қол жетімді емес. Құқықтық құжат немесе аударылған құқықтық ақпараттың басқа жазбаша тасымалдаушысы мәтіндік ерекшеліктерге, өзіндік тілдік өрнекке ие. Көптеген құжаттардың мәтіні қосымша ассоциацияларды тудырмайтын және құжаттың мәнінен алшақтамайтын тегіс және тыныш стильге ие. Құқықтық нормаларды бейтарап баяндау құқықтық реттеудің тиімділігін арттырады. жүктеу/скачать 23,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2