Қ.Қ. Тоғасбаева. Қазақ тілінен жаттығулар жинағы (Оқыту орыс тілінде жүргізілетін мектепке арналған) Буын 1-жаттығу
жүктеу/скачать 0,52 Mb.
|
9-жаттығу. Өлеңді көшіріп жазып, барыс септікте тұрған сөздерді табыңдар, сұрақтарын жазыңдар. Дүкенге өзім барамын, Үйге ас-су аламын. Айтады әжем мың алғыс Дейді мені: «Тіл алғыш!» (С.Молдашев.)
Бақа көлін сүйеді. Балық суын сүйеді. Жігіт елін сүйеді. 13-жаттығу.Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар, жатыс септіктегі сөздердің астын сызыңдар. Қазақ тілінде кітап бастыру ісі Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін – 19 ғасырдан басталады. Алғашқы қазақ кітаптары Петербургте, Қазанда, Орынборда, Омбыда, Ташкентте басылды. Көп кітаптары Қазан гимназиясының баспаханасында жарық көрген «Сейфімәлік» кітабынан басталған. Көп кітаптары Қазан университетіндегі Каримовтар мен Хусаиновтар баспаларынан шығып тұрды. 14-жаттығу. Нақыл сөздерді көшіріп жазыңдар. Жатыс септіктегі сөздердің астың сызыңдар. Ілімде бұлақ, білімде шырақ. Жаманда дос жоқ, жалқауда ар жоқ. 15-жаттығу. 1.Мақалдарды көшіріп жазыңдар. Шығыс септіктегі сөздер сөйлемнің қандай мүшесі болып тұрғаның айтыңдар. 1.Ақыл жастан шығар, асыл тастан шығар. 2. Отан оттан да ыстық. 3. Бір жеңнен қол шығар, бір жағадан бас шығар. 4.Барлық өнерден сөз өнері күшті. 2.Мақалдардың мағынасын түсіңдіріндер. Бітер істің басына, жақсы келер қасына. Ер-елдің баласы, жер – елдің анасы. Білгенің – бір тоғыз, білмегенің – тоқсан тоғыз. Бір кісі қазған құдықтан Мың кісі су ішеді. 16-жаттығу.Сызбаны пайдаланып, сөйлем құраңдар. Астана шықты Автобус -нан/-нен хабарлады Алма - дан/ден келді Үй - тан/-тен дайындады Радио түсті
1. Оқығанды көңілге ықылас... тоқылық. 2.Хат Астана... келіпті. 3.Асыл Жанар... сөйлесті. 4. Қой... жүні пайдалы. Жүн... фабрика... түрлі маталар тоқылады. 5.Құрылық... айнала су... қоршалған бөлігі арал деп аталады. 6.Қымыз негізінен жылқы терісі..., емен, арша сияқты ағаш... жасалған ыдыстар... дайындалады. 19-жаттығу. Берілген жалғаулардың қайсысы жіктік жалғауы, қасысы септік жалғауы екенін дәлелде. -ға, -ге -сың, -сің -мын, -мін -нан, -нен -ның, -нің -да, -де -нда, -нде Сын есім. 1-жаттығу. Нақыл сөздерді көшіріп, қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңдар. Ерке бала- ерсі бала. Әдепті бала әдетті, Тентек бала әлекті. 2-жаттығу. Өлеңді оқыңдар, сын есім сөздерді тауып сұрақ қойыңдар. Нан- ардақты адал ас, Кәрі, жас одан аттамас. Ақ дастарқан үстінде, Қол жұмай, оны ұстамас. Нан қоқымын шашпаңдар, Жерде жатса, баспаңдар, Теріп алып қастерлеп, Торғайларға тастаңдар. (Ө. Тұрманжанов.)
Бұл орайда БҰҰ, ТМД, Шанхай форумы, Ортаазиялық экономикалық Одақ сияқты ұйымдардың ықпалы зор. Қазақстан өзінің ұлттық экономикасының дамуына ықпал ету маөсатында шетелдік инвестициялар тартуда. Дүние жүзінің дамыған елдердің Орта Азияға беретін барлық инвестициясының 80 пайызынан астам Қазақстан экономикасы алады. Олар қазақстанды инвестиция салуға ең қолайлы мемлекеттердің бірі деп тануда.
Кең жайлау жерім бар. Өрісті белім бар. Еңбегі еленген Ерлікке баулитын, Атақты ерім бар. Егемен елім бар. Жемісті бауым бар, Тарих боп кешегім Шың-құзды тауым бар. Көп жұмбақ шешемін. Еңісті өр еткен, Егемен еліме Жемісті қауым бар. Еге боп өсемін. (Базарбай Исаев.)
Іші қызыл, тәп-тәтті. 6-жаттығу. Оқыңдар. Түсіп қалған сөздерді төменнен тауып, өз орнына қойыңдар. .... бала- сүйінші, Төбең бір көкке жетеді. Тәртіпсіз ... – күйінші, Төмендеп басын кетеді. .... бала жанында Ұрыс пен ...., айқай-шу. .... бала маңынан .... қылық байқайсың. (Есентай Ерботин.)
2. Мәтінді көшіріп жазыңдар. Негізгі, туынды сын есімдердің астын сызыңдар. 8-жаттығу. Берілген сын есімдерді жұптастырып жаз. Аласа, жарық, қымбат, қою, қараңғы, қалың, алыс, сұйық, жұқа жіңішке, жуан, жақын, арзан, биік. 9-жаттығу. Мәтінді көшіріп жаз. Сын есімдердің астын сыз.Оларды өзара салыстыр. Қаз – суда жүзетін құс. Оның мойыны ұзын, аяғы қысқа, қызғылт немесе қызыл түсті болып келеді. Олар маңғазданып, аяғын теңселе басады. Украинада арқасы мен мойыны қара сұр, омырауы ақшыл сұр, құрсақ жағы ақ қаздар да кездеседі. («Ол кім? Бұл не?» кітабынан.)
2. Реттік сан есімдерді сөз құрамына талдаңдар. Стансы ауылдан жиырма шақырым жерде. Пойыз сағат бесте жүреді. Әділ стансыға екінші автобуспен келді. Ол – үшінші курс студенті. Жазғы демалыстан соң оқуға бара жатыр. 2-жаттығу. 1. Жұмбақты оқып шешіңдер. Сан есімдерге сұрақ қойыңдар. Жұмбақ. Бірінші әріп көзде бар, мұрында жоқ, Екінші әріп тісте бар, бұрымда жоқ. Үшінші әріп бетте бар, білекте жоқ, Төртінші әріп – жүректе, құлақта жоқ, «П» әрпі – бесінші ақырғысы Жұмбақ шешкіш - баланың ақылдасы. (Кітап.)
Шұңқырмын – екі-ақ әріппін. Екінші менің бөлігім – Бір түсті жұртқа таныттым. Екуін қосақ жөнімен, Орасынң шөпті онымен. (Мұзафар Әлімбай.)
Жүз қырық үш қызғышқұс қосса, Қанша қызғыш құс болады.
«Бір» мен «екі» алмаңдар, «Үшке» алданып қалмаңдар! Кілең «төрт» алғаңдар «Бесті» ғана армандар.
Екеуі қатар тұрыпты. Ортасында тау болып Бірін-бірі көрмепті. Екеуінің орындайтын міндеті Бір болыпты. Есімдік. 1-жаттығу. Жаңылтпашты оқып, жатқа жазыңдар. Есімдіктерді тауып сұрақ қойыңдар. Оның қай сөзбен байланысып тұрғанын айтыңдар. Ол аралда да марал, Бұл аралда да марал. От екен маралға арал, оттасын аралда марал.
(В.Сухомлинский.) 3-жаттығу. Берілген есімдіктерді қатыстырып сөйлем құра. Әркім, ешкім, ешқашан, ешқандай. 4-жаттығу. 1.Қарамен жазылған сөздерді тиісті жіктеу есімдіктерімен алмастырып, мәтінді көшіріп жаз. Киіз үйге төселетін төсеніштің бірі –текемет. Текеметтің оюлы текемет, шашақты текемет, салбырама текемет сияқты түрлері бар. Текемет сырмақтан үлкен, енді болып келеді. 2.есімдіктер қай сөз табының орнына және не үшін жұмсалып тұрғанын дәлелде. 5-жаттығу. Сөйлемдерді оқып шығып, есімдіктерді табыңдар. Олардың қай септікте тұрғанын айтыңдар. Бала торғайдың осы мезеттегі қалпын байқап: «Сен бізбен қошташқалы келіп отырған сияқтысың-ау. Мен сенің не деп отырғаныңды мұңайған көзіңнен-ақ ұқтым. Сен жылы жаққа кетем деп отырсың ғой, ақсағым! Оның жөн. Сапарың оң болсын! Қош бол! Көктем шыққан соң қайтып кел, қарсы аламыз, саған арнап үй саламыз», - деп оны өзінше жылы сөзбен жұбатты. (Ө.Тұрманжанов.) 6-жаттығу. Тиісті есімдікті қойып, мәтінді оқы. Есімдіктердің қай септікте тұрғанын айт. Кеше (ол, мен) сыныпта кезекші болдым. (Мен, менімен бірге айнұр кезекшілік етті.) (Сен, ол) гүлге су құйды, сыныпты желдетті. (Біз, мен) парталарды және тақтаны сүрттім. Тақта жалтырап тұр. (Біз, біздің) сынып тап-таза. 7-жаттығу. Жіктеу есімдіктерін сұрақтардың ыңғайына өзгертіп жаз. Неліктен солай өзгерткеніңді дәлелде. (Ол) (кіммен?) кездесу, (ол) (неге?) тағылады, (мен) (кімге?) ұнайды, (сен) (кімнің?) киімің, (мен) (кімді?) таппады, (ол) (неден?) көлемдірек, (сен) (кімге?) бармақшы. 8-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті есімдікті қойып, мәтінді көшіріп жазыңдар. .... мектепке де бірге бардық. Ол – бір үйдің еркесі. .... атасы мен әжесі бар. .... апам ғана бар. Әкем әскерге кеткен. Апам жұмысқа ерте кетіп, кеш келеді. Ол кез қиын уақыт еді. (Р.Қунақова.) 9-жаттығу. 1. Жұмбақты оқы, шешуін тап. Ол келсе орман шулайды, Толқып теңіз тулайды. Қуса, өзін қуады, Ешкім оны қумайды. 2. есімдіктерді табыңдар. Олардың қайсысы жіктеу есімдігі? 3. жіктеу есімдігінің орнына қай сөзді қойып айтуға болады? 10-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқыңдар. Есімдіктерді тауып, оларға сұрақ қойыңдар. Мынау менің сезгенім: Күнде бестік алсаң сен, Ол – сыныптың анасы. Онда басқа жоқ арман. Өзінің де, өзгенің Ал оқымай барсаң сен, Баласы – оның баласы. Бір тал шашы ағарған. Қай кезде де ол анық, Жақсы болсаң шынында, Қайғырмайды өзі үшін. Қартаймас деп айта алам. Біздер үшін қуанып, Жаңа оқу жылыңда, Қызарады біз үшін. Жасарады қайтадан. (Қадыр Мырза Әли.)
Әбунасыр еш уақытта қолына алған кітапты бір не екі мәртте оқып қоя салмаған. Мағынасына толық түсінгенше ерінбей-жалықпай оқи берген. Сөйтіп кітапта айтылған жағдайлардың мән-мағынасына ой жіберіп, жаңа түсініктердің есігін ашып отырған. Сол есігі арқылы өзі ішке кіріп, ғылым әлемінің таңғажайып сырларына қанған, гүлзарларын шарлаған. («Жыл он екі ай» кітабынан.)
Кеудесінде жүрегі. Өзі тілсіз - сөйлейді, Өзі жансыз – жүреді. (Сағат.)
(«Қазақстан жануарлары» кітабынан.) 2-жаттығу. Берілген жіктік жалғаулы сөздерді қатыстырып сөйлем құраңдар. Құраған сөйлемдеріңде жіктік жалғаулы сөз қандай мүше болып тұрғанын айтыңдар. Тазалаймын, үйренесің, біледі, қатысасыңдар, дайындалады, көресің, барамыз, ойлайсың, оқыдыңыз, барарсың. 3-жаттығу. Өлеңді түсініп оқыңдар. Етістіктерді теріп жазыңдар. Өлеңде олар қандай мезгілдік ұғымда жұмсалғанын анықтаңдар. Созылса да ұзақ қыс, Ыдырады тозғандай, Ұшып келді ұзақ құс. Қар жоғалды, із қалмай... Айқыш-ұйқыш шатынап, Жайнайды енді келбеті, Жарылды мұз қақырап. Жасылданып жер беті. Күн ерітті сүңгіні, Көлдің суы зеңгір көк, Тамшы жерді үңгіді. Көз тартады мөлдіреп. Егінжайлар бу атып, Толқиды енді мұнартып. (Мұзафар Әлімбай.)
Құрманғазының өмірі әділетсіздікке қарсы күреспен өтеді. Сан рет түрмеге отырды. Құрманғазы алғашқы күйін Исатай мен махамбеттің қазақ хандарына қарсы күресіне арнайды. -Сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Құрманғазы күй тартуды кімнен үйренеді? 2. Оның қандай күйлерін білесің? 3. Құрманғазы неге қарсы күресті? 5-жаттығу. Мәтінді көшіріп жаз. Етістіктерді табыңдар, қай шақта тұрғаның айтыңдар. Қайың тез өседі. Одан алынатын нәрсенің бәрі де кәдеге асады. Оның бүршіктерінен дәрі-дәрмек әзірленеді. Бұтақтарынан сыпырғыш жасайды. Қайың ағашынан скипидар, спирт алады. («Ол не? Бұл кім?» кітабынан.) Кәдеге асады дегенді қалай түсінесіңдер? 6-жаттығу. Мақалды жатқа жазыңдар. Келер шақ етістіктерді табыңдар. Оларға сұрақ қойып өзара салыстырңдар. 1. Азаматпен дос бол, 2. Ақыл көпке жеткізер, Қадіріңді біледі. Өнер көкке жеткізер. 7-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерді көшіріңдер. Баяндауыштын астын сызыңдар. Аға ақылына Қасым ерекше зейін салды. Осы өнері Қасымның өмірлік серігі болып кетті. Ол өлең жазғанда ылғи да домбыраны қолға алатын. Оның өлеңдері әуенді болатын. («Балдырған» журналынан.) 8-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріпжазыңдар. Сөйлем мүшелеріне талдаңдар. Баяндауыштың осы шақта тұрғанын дәлелдеңдер. Қыс. Айнала аппақ, қалың қар басып жатыр. Қатты жел соғып тұр. Әкем малды ыққа байлап жатыр. Асқар оған көмектесіп жүр. Әжем сиыр сауып отыр. 9-жаттығу. Жұмбақты оқып, шешуін табыңдар. Етістіктің қай шақта, қай жақта тұрғанын айтыңдар. Көк қарбызым қойған жерде биік тұр, Сол қарбызға бүкіл әлем сыйып тұр. 10-жаттығу. Берілген етістіктерді құрамына қарай талдаңдар. Өндіреміз, өсіп жатыр, түспекші, ойлайсың, тыңдадық, қызығамын, үйренді, орындамақ, сипаттап берді. 11-жаттығу. Төмендегі етістіктерді өткен шақ түрлеріне қарай үш бағанға бөліп жазыңдар. Тұрдым, отырғанмын, тұратынбыз, отырдым, жаздым, оқығанмын, тыңдайтынсың, жатқансыңдар, түсінетінбіз, қайталадым, сөйлегенсіздер, әңгімелесіппіз, барыпсыңдар, күлмедіңдер. 12-жаттығу. Төмендегі етістіктерден келер шақ түрін жасаңдар. Күл, ойна, жүр, айт, сана, есепте, ойла, талда, тапсыр. 13-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар, етістіктің осы шақ түрін анықтандар. 1. Мен биыл демалыста Астана қаласында боламын. 2. Аға, түскі демалыста үйге келіп тұрыңыз. 3. Жездем баяндама жазып отыр. 4. Досымның ағасы жауынгерлік міндетін атқарып жүр. 5. Біздің шеқара сақшыларымыз әскери тәртіпті қатал сақтайды. 6.құс қанатымен ұшады, құйрығымен қонады. 14-жаттығу. Сөйлемдерді аяқтаңдар. Баяндауышын осы шақ, өткен шақ, келер шақ түріне қойып жазыңдар. Үлгі: біз биыл ел арала+мақпыз, +дық, +ймыз, +лап жүрміз. 1. сен кешкісін досыңмен хабарлас (..., ..., ...). 2. сіздер апта сайын кел (..., ..., ...). 3. мен әркез бұл ұсынысты қолда (..., ..., ...). 15-жаттығу. Берілген етістіктерді үш шаққа қойып, жазыңдар. Ұсыну, қалдыр, өзгерту, келісу, тап, зерттеу, ал. Үстеу. 1-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңдар, қай сөзбен байланысып тұрғанын айтыңдар. Біз бүгін кітап баспаханасына бардық. Біз онда қағаз кесетін, әріп теретін машиналар орналасқан цехтарды көрдік. Үшінші цехта кітап жасалды. Мұнда кітаптың әр беті жасалып, түптеледі. Бұл жұмыстар қазір техникамен атқарылады. Баспахана оқулықтарды, ақын, жазушы, ғалымдар еңбектерін кітап етіп шығарады. Баспахана жұмысшылары кітаптарды машинаға, поезға салып, Қазақстанның қалаларына, ауылдарына жібереді. Міне, сенің қолыңда кітап тұр. Сен оны таза ұстап, көп оқы, жадыңа түй. Кітап – сенің сенімді досың. 2-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жаыңдар. Үстеулерді тауып, олардың мағынасын түсіндіріңдер. Үстеулердің қай сөзбен байланысып тұрғанын сызбамен көрснтіңдер. Сая-үздік оқушы. Жазуды қатесіз, шапшан жазады. Күнде үлкендерге көмектесіп, кішілерді қамқорлыққа алып жүреді. Ол ертең үздік оқушылардың олимпиадасына қатысады. 3-жаттығу. Берілген үстеулерді қатыстырып сөйлем құраңдар. Бірсігүні, бұрын, күні бойы, таң сәріде, жылдам, жолшыбай, жоғары, ілгері. 4-жаттығу. Кестені тиісті сөздермен толтыр және оларды өзара салыстыр. Сөз таптарының ұқсастығы мен өзгешелігін олардың мағынасына, сұрақтарына және қай сөзбен байланысатына қарай анықтаңдар.
5-жаттығу. Мәтінді түсініп оқы. Мекен үстеулер бар сөйлемдерді теріп жазыңдар. Ақ және күлгін гүлдер. Атай алда, біз артта ирелең жолмен келе жатырмыз. Біз ылдиға жете бергенде қарт артына бұрылды да: - Ананы қақаңдаршы, неге ұқсайды? – деді бақ жақты нұсқап. Сәкен қағілез болатын. Мүдірмей жауап айтты: - Желкенін көтеріп, жай жылжып келе жатқан кеме секілді. Сәкеннің тапқырлығына риза болдық. Әдемі көрініске таңырқай қарадық. Сан жетпейтін ақ және күлгін гүлдер тұтаса нұрланып, құдды кемелердің желкеніне ұқсап кетіпті. (М.Тоқбергеновтен.) 6-жаттығу. Сөздерді оқыңдар. Әр топта қай сөз артық екенін тауып, себебін дәлелде. 1. Күн, дала, қайың, арыстан, әдейі. 2. Көкшіл, дәмді, сүйір, үлкен, парта. 3. Ұшты, жүзді, оқыды, үйренді, жол-жөнекей. 4. Баяу, тез, ілгері, жолшыбай, қызық. 7-жаттығу. Үстеулерді оқы. Осы үстеулерді білдіретін мағыналарына қарай топтап жазыңдар. Мезгіл білдіретін Мекенді білдіретін Сын-қимылды білдіретін үстеулер үстеулер үстеулер жүктеу/скачать 0,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
