1. 2 "Айқап" журналы және "Қазақстан
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
|
Өз кезегіндегі кеңес үкіметі де “Қазаққа” , оның шығарушыларына қарсы аяусыз күрес жүргізгені белгілі . Бұл күрестің ең алғашқы құрбандарының бірі “Қазақ” газеті болды . Орынборда кеңес өкіметінің орнауына байланысты өзінің бес жылға жуық тарихында “Қазақ” бірінші рет , 1918 жылдың 17 қаңтарындағы , 260 нөмірінен кейін шығуын ұзақ уақытқа тоқтатты . Оны біржола жабу туралы Омбы атқару комитетінің 1918 жылы 4 наурызда Орынбор совдепіне берген телеграммасында: “Ввиду того , что киргизский орган партии Алаш “Казах” является контрреволюционным , открыто выступает против Советской власти , организуя Алаш-Орду , просим немедленно закрыть газету” - делінген . Үш күнге созылған соғыстың нәтижесінде , Орынбор қаласының , 1918 жылдың 20 маусымында , большевиктерден азат етілгеннен кейін ғана , шілденің 23,30-да “Қазақтың” 261,262 , қыркүйектің 5-16-да 263-265-нөмірлері жарыққа шықты . “Қазақтың” өз жұмысына қайта кірісуіне байланысты , оны шығарушыларының және негізгі авторларының бірі Мадияр (М. Дулатов) “Жандарм үкіметтің штрафынан , абақты-айдауынан аман өткен “Қазақты” жауыз большевиктeр қанды қолымен тоқтатып еді, құдайға шүкір , бүгін жарық дүниеге қайта шығып , ардақты Алашын 44
Газеттің соңғы нөмірлерімен тереңірек танысу оны шығарушылардың келешекке үлкен сеніммен қарағандығын байқатады . Мысалы , “Қазақтың” 1918 жылғы 16 қаңтардағы 265-нөмірінде басқарма: “Январдың 17-нен бері большевиктің кесірінен “Қазақ” тоқталып тұрды . Енді газет жұмысы реттеліп келеді . Мезгілінде шығып тұрады” - деп , өз тілшілері мен оқырмандарын газетпен үзбей байланыс жасап тұруға шақырды . Бірақ өмір басқаша шешті . Бұл нөмір қазақтың соңғы нөмірі болды. Мерзімді басылымның сипатын , оның қоғамдық-саяси бағытын анықтау және оны есепке алу – оған деректанулық талдау жасаудың , одан алынған мәліметтерді ғылыми-зерттеу жұмыстарында пайдаланудың ең басты және міндетті алғышарты . Ол үшін , алдымен нақты газеттің не журналдың кімнің қаржысына немесе қандай қаражат көздерінің арқасында шығып тұрғандығын анықтау қажет . Себебі басылымның сипаты , бағыт бағдары түптеп келгенде , оның деректік маңызы мен шынтуайттық дәрежесі осы фактормен тікелей байланысты . Сондықтан , бұл кез келген басылымды тарихи дерек ретінде пайдалану барысында ерекше көңіл аударатын принціпті мәселелердің бірі . Ал , енді өзіміздің негізгі зерттеу обьектісі ретінде қарастырып отырған “Қазақ” газетіне келсек , онда оның қаражат көздері туралы бүгінге дейін үш түрлі пікір айтылып келгендігін көреміз . Біріншісі -газетті қазақтың қалталы байлары бірігіп ақша жинап шығартқан. Сондықтан , ол өзінің сипаты жағынан “байшыл” газет болған . Екіншісі – газет негізінен бір адамның ақшасына шыққан . Сондықтан , ол бір ғана әулетке тән газет . Үшіншісі – газет байы бар басқасы бар жалпы 45
қойған міндеттеріне түбегейлі өзгерістер енгізбей қоймады . Уақыт газет 46
болғандығы , оның қалыптасқан әрбір объективті тарихи жағдайдағы , 47
Бүгінгі күні - тәуелсіз Қазақстанның төл тарихының қалыптасу кезеңінде , өз бастауымызға көз салсақ , А. Байтұрсынұлының тарих туралы , әсіресе тарих ғылымының аса бір күрделі саласы , тарихи деректану ғылымы туралы айтқан ойлары , пікірлері өзінің дәлдігімен , ғылыми құндылығымен ерекшеленетіндігін байқауға болады . Тарих ғылымының негізін тарихи деректер құрайтындығын , деректерде салынған ақпараттарды алып , ғылыми еңбектерде пайдалану үшін тарихи деректану ғылымның қажеттілігін , “Шежіре , заман хат , өмірбаян , мінездеме – бәрі де тарихтың жемі есебіндегі нәрселер . Тарих олардың айтқанының бәрін ала бермейді . Аударып , ақтарып түрлі жағынан қарап , түрлі мағлұматтармен салыстырып , сипатталған мағлұматтарды ғана алады” - деп , қарапайым ғана сөздермен , аса маңызды ғылыми проблеманың шешімін түсіндіре білді . “Қазақ” газетінің авторларының жалпы саны 200-ден асады . Тек жинақта келтірілген “Ашылмаған бүркеншік есімдер” - деген тізімде 109 “Қазақ” авторларының әлі ғылымға белгісіз бүркеншік аттары көрсетілген. Солардың бірі мазмұндылығымен , ұлттық мерзімді басылым беттерінде 48
“Қазақ” газеті халықтың рухани және ақшалай қолдануымен шыққан, ұлттық сипаттағы бейресми басылым . Оның негізін қалаушылар және негізгі авторлар А. Байтұрсынов , Ә. Бөкейхан , М. Дулатов және басқалар болды . 2.2. “Қазақ” газеті мәліметтері – бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы қазақ қоғамы өмірінің дерегі “Қазақ” газеті жарыққа шыға бастаған 1913 жылдың әлем халықтарының тарихына І-ші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы соңғы бейбіт жыл ретінде енгендігі белгілі . Әрине бұл кездейсоқтық болғанымен , ғылым үшін маңызы зор сәйкестік . Басқа да мемлекеттер тарихы тәрізді , Ресей империясының тарихында да 1913 жыл , ел өмірінің белгілі бір кезеңінің аяқталғанын көрсетеді ерекше жыл ретінде тарихнамаға енді . Кеңес өкіметінің ұзақ жылдар бойы , өздерінің қол жеткізген табыстарын 1913 жылдың көрсеткіштерімен салыстыруы соның бір дәлелі . Соғыс өрті қазақ даласын тікелей 1916 жылдың жазында шарпығанымен , қазақтардың да соғысушы елдің құрамындағы халықтардың бірі болғандықтан , ол әлемдік оқиғадан тыс қала алмағандығы , 1914 жылдың күзіне қарай басталған соғыстың , белгілі бір дәрежеде , Қазақстанға да өз әсерін тигізетіндігі түсінікті . Демек , 1913 жыл қазақтар үшін де соңғы бейбітшілік жылы болды деп айта аламыз . Ал , соғыс аяғы неге ұласқанын , қандай қоғамдық сілкіністер мен әлеуметтік қақтығыстарға әкеліп соқтырғанын , қорытындысында 49
І-ші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Қазақстан тарихынан мағлұмат беретін , әр түрлі формада (ауызша , жазуша , фото , кино , дыбыс т.б.), әр түрлі мақсатта (ұлттық , топтық , таптық т.т.) пайда болған деректер баршылық . Дегенмен , олaрдың бәрі бірдей соңғы уақытқа дейін ғылыми айналымға түскен жоқ . Тек солардың бір бөлігі ғана , үстем ұлттың мүддесіне сай , дәлірек айтсақ , орыс тілінде дүниеге келген деректер ғана , таптық тұрғыдан қаралып , кеңестік тарихнамада ғылыми айналымға молынан тартылды . Ал , екінші бір бөлігі , яғни қазақ тілінде дүниеге келген ұлттық деректеріміз саналы түрде назардан тыс қалдырылды . Осындай , тарихты тануды кеңестік өлшеміне сай келмегендіктен , өткенді өлшеп-пішудің большевиктік қалпына симағандықтан тарих дерегі ретінде пайдалануға қатаң тиым салынған , төл жәдігерлеріміздің бірі және бірегейі “Қазақ” газеті болды . Халық өміріне қатысты тарихи деректердің көбі соғыстарға байланысты пайда болғандықтан , әр алуан соғыстар тарихы тереңірек зерттеліп , ал сол халықтың негізгі тарихын құрайтын бейбіт тіршілігі , күнделікті қарапайым жасампаздық істері зерттеуші назарынан тыс қалып қояды . Мұндай тарихты зерттеудегі біржақтылық қазақтарға да тән . Ол туралы Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің “Тарих толқынында” деген еңбегінде: “Халқымыздың тарихы – соғыстардың , 48 50
Біз зерттеу объектісі ретінде қарастырып отырған уақыттағы халқымыздың жасампаздық істерінің нақты көрінісінің бірі , әрі дерегі сол “Қазақ” газетінің өзі . “Қазақ” сияқты қай жағынан қарасаң да деңгейі биік мерзімді басылым шығарып тұру , бір жағынан , төл мәдениетіміздің дамуының айқын дәлелі болса , екінші жағынан , беттерінде ел өмірі әр түрлі қырынан бейнеленген ұлттық жазба дерегіміздің пайда болуы болып табылады . “Қазақстанның ХХ ғасырдың бас кезіндегі мәдениеті мен әдебиеті” деген топқа 1913 жылы шыққан , осы мәселелерге арналған 18 мақала енген . Оларда: қазақ халқының соғыс қарсаңындағы мәдени өмірі , ұлттық ойын-сауықтары , салт-дәстүрі , әдебиеті , тілі , өнері-білімі туралы жазылған . Әсіресе , сол жылдары дүниежүзілік саясаттың орталығына айналған Еуропа туралы мақалалар көптеп жарияланғанын байқауға болады . Құрамына қазақтарды қосып алған Ресей мемлекетінің тарихына, оның басқа елдермен жасаған байланыстарына , Балқан соғысына қатысты 19 арнайы мақала енген . Газеттің жиырмадан астам нөмірінде “Сыртқы хабарлар” , 6 нөмірінде “Соғыс жайынан” материалдар басылған . “Қазақ” газетінің бірінші күннен бастап ерекше көңіл бөліп , өз бетінде үздіксіз көтерген мәселесінің бірі оқу-ағарту , білім беру , жалпы халықтың рухани өмірі туралы мәселесі болды деп айтуға болады . Тек , 1913 жылы ғана апталықта оқу-ағарту ісі бойынша 30-дан астам
52
Оның ең басты объективті себебі , басқарма халықтан газетке мақала жазып тұруды қаншама өтінгенімен , жалпы жұрттың газетке мақала жазатындай білім дәрежесінің , сауаттылығының болмауы . Сонымен қатар, оның бірнеше субъективті себептері бар . Біріншіден, халық арасында еңбек етіп жүрген оқығандарымыздың бойындағы қазаққа тән енжарлық пен жалқаулық , оларға ел хабарын айтып газетке хат жазып отыруға кедергі болған сияқты . Екіншіден , басқарма тарапынан газетке хабар жазушыларға бірінші күннен бастап қойылған қатаң талап , көптеген авторлардың мақалаларының газет бетінен орын алуына кедергі болған сияқты . Үшіншіден , апталыққа мақала жазып тұруға мүмкіндігі бар хат білетін аталарымыздың бір бөлігі хатты басқармаға емес , басқарманың үстінен басқаларға жазып тұрған . Дәлірек айтсақ , олар газет шығарушылардың үстінен тиісті орындарға арыз жазумен айналысқан . Ол , әрине , газет ісіне өз зиянын тигізбей қойған жоқ . Басқарма газет шығарумен қатар өз аттарына айтылған өтірік , өсек , жаламен де күресуге мәжбүр болды . Дүниеде екі әділ сыншы бар: халық һәм тарих. Бұл екеуі де кімнің қайда жүргенің тексермейді , кімнің не істегенің тексереді , мұны 53
Бұл газет шығаруға өз үлестерін қосқан басқа да ондаған Алаш азаматтарының еңбектерін жоққа шығарғандық емес , “Қазақ” солардың арқасында толық қанды ұлттық басылымға айналды . Дегенмен , ошақтың үш пұтындай “Қазақтың” негізгі үш тірегі Әлихан Бөкейхан , Ахмет Байтұрсынұлы және Міржақып Дулатұлының болғандығы тарихи шындық . Сонымен қатар ерекше көңіл аударатын тағы бір нәрсе , ол Абай шығармашылығының газет авторларына , солар арқылы газет мазмұнына тигізген оңды ықпалы , үлкен әсері . Абай даналығының “Қазақ” газетіне, оның тіліне , сөзіне мазмұнына тигізген әсері арнайы тақырып ретінде зерттеуді қажет ететін күрделі проблемалардың бірі . ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамын өз шығармаларында Абайдай дәл бейнелеп , қалың елі қазағының өмір-салтын , тұрмыс-тіршілігін , бар бітім болмысын Абайдай дәл суреттей білген адам кемде кем . “Қазақ” газетінің “әсерлі анық сөздері” туралы Мұхтар Әуезов: “Сол уақыттарда “Қазақ” газетінің бетінен анда-санда оқып отырған әсерлі анық сөздер қауіптің пішінің айқын қылып көрсетіп , мектeптегі жас балалардың сезімін түзу жолға беттеткендей болушы еді . Жас буынның жаңа туып келе жатқан әлсіз ойын “жол мұндалап” , жетегіне алып бара жатқандай байқалушы еді” - дейді . Демек , Абай туындылары мен “Қазақ” газетінің басты ортақ қасиеттері екеуінің де қазақ өмірі туралы ақиқатты анық айта 54
“Қазақ” газетінің материалдарының деректік маңызына , ондағы ақпараттардың шынайылық дәрежесіне әсер еткен факторлардың тағы бірі , апталықтың рухани қайнарының бастауын Абайдан алуы деп айта аламыз . Екіншіден , газетті шығарушылар Абайдан тек рухани нәр алып қана қойған жоқ , сонымен қатар , олар газетте Абай шығармашылығына арналған мақалалар жариялау арқылы абайтану ғылымының қалыптасуына да өз үлестерін қосты . Газет редакторының: “Абайды қолымыздан келгенше қадірлі жұртқа таныту үшін мұнан былай кейбір өнегелі , өрнекті сөздерін газетаға басып , көпке көрсетпекшіміз” /54/ - деген сөздерін орындап “Қазақты” екінші Абай мектебіне айналдырды . Осылай газет арқылы Алаш зиялылары Абай ісін әрі жалғастырды .
55
Баспасөздің ұлт мүддесі үшін күресте пайдалы да тиімді екендігін мына фактілерден де байқауға болады . Егер , Ахмет Байтұрсынұлы өзінің Абай өлеңдерімен тек 1903 жылы ғана танысқандығын айта келе: “Ақмоламен сыбайлас Торғай облысында Абайды білетін адам кем , тіпті жоқ деп айтсақта боларлық . Олай болуы сөзі басылмағандықтан , Абайдың сөздері кітап болып басылып шыққанша Абайдың аты да , сөзі де Торғай облысында естілмеуші еді” /55/ - десе , “Қазақ” газетінің бірге толып екіге аяқ басуына арнап жазған мақаласында: “Дүниеге шығып көрінуі мұң-ақ екен , жұрт жабылып көтермелеп кетті . Сондықтан бастауға себепкер біздер болсақ та , жүргізуге себепкер болған жұртқа кірген саңылау һәм сана , яғни ішіндегі саңлаулы , саналы адамдар . Жұрт азаматтарының бірсыпыралары пұл жағынан , бірсыпыралары қалам мен білім жағынан , бірсыпыралары екі жағынан да жәрдем етті , баршаларына жұрттың тілі болып , тұрған “Қазақ” атынан тәңір жарылқасын айтасыз !” - деп , Абайды да , “Қазақты” да , жұртқа танытқан баспасөз екендігін атап айтты . Бұл мысалдар баспасөз құдіретінің айқын дәлелі . Газеттің 1913 жылдың басынан бастап шыға бастауы оны , өзінің еркінен тыс , бірінші әлемдік соғыс қарсаңындағы соңғы бейбіт жылғы қазақтардың саяси-әлеуметтік , экономикалық және мәдени өмірінің құнды дерегіне айналдырды . Сол жылғы апталық бетінде жарияланған материалдарға талдау жасау , оның мынадай деректік ерекшеліктері болғандығын көрсетеді: Біріншіден , газетте басылған мақалалар ел өмірінің барлық жағын дерлік қамтыған . Сондықтан , зерттеушілер олардан ұлтымыздың 56
57 Қорытынды жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|