1. 2 "Айқап" журналы және "Қазақстан
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
| Жоспар
Кіріспе............................................................................................3 І тарау. Ұлттық – бейресми басылымдар және олардың деректік орны мен ерекшеліктері 1.1 “Қазақ газеті” және “Серке” - қазақтың тұңғыш бейресми газеттер.............................................................................................10-24 1.2 “Айқап” журналы және “Қазақстан” газеті...................25-33 ІІ тарау “Қазақ” газеті – Қазақстан тарихының дерек көзі 2.1 “Қазақ” газетінің шығуы , қалыптасуы және деректік ерекшелігі.........................................................................................34-48 2.2 “Қазақ” газетінің мәліметтері – бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы қазақ қоғамы өмірінің дерегі.............................48-57 Қорытынды....................................................................................58-60 Пайдаланылған деректер мен сілтемелер тізімі.................61-63 Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мерзімді басылымның тарих дерегі ретінде бейнелеу объекті мен ауқымдылығы тап күресінен әлдеқайда кең және жан-жақты . Газет пен журнал материалдары қоғамдық-саяси өмірдің кең суреттемесін қалпына келтіріп , зерттеудегі кезеңнің басты актуалды проблемаларын анықтауға мүмкіндік береді . Және де әр елдің , тіптен бір елдегі әр түрлі ұлттардың деректерінің , оның ішінде мерзімді басылымдардың да өзіндік ерекшелігі болмай қоймайды . Ол – заңдылық . Сондықтан тарихи сынның да ерекшеліктері болатындығы туралы В. О. Ключевский: “Барлық жерде тарихи сын қосымша ғылым ретінде бірдей болу керек пе , жоқ әр жерде өз ерекшелігіне қарай жергілікті тарихи сынның да өз ерекшелігі болу керек пе” , /1/ - деген сауал қойып , оған өзі: “Тарихи сынның өз ерекшелігі болу керек . Ол тарихи сынның міндеттері мен тәсілдерінің тарихи деректің өзіндік қасиеттерімен тығыз байланыстығынан туындайды . Ал , деректердің өзіндік қасиеттері барлық жерде бірдей емес” /2/ - деп жауап береді . Сонымен қатар , қазақ тарихының деректеріне қатысты деректанушылық зерттеулер отан тарихымен айналысқан және қазір де айналысып жүрген кәсіпқой тарихшыларымыздың да еңбектерінде кездеседі . Халқымыздың ғұлама ғалымдары Әлкей Марғұлан мен Ермұхан Бекмахановтан бастап , бүгінгі күні тарихымызда жемісті еңбек етіп жүрген ғалымдарымыз К. Нұрпейісов , Ж. Қасымбаев , М. Қойгелдиев , Т. Омарбеков /6/, Қ. Атабаев /7/, С. Сыздықов /8/, Б. Ермұханов /9/ т.б. өздерінің зерттеу жұмыстарына сай пайдаланған деректерді “өңдеу” барысында , сол деректерге қатысты ой-пікірлерін білдіріп , ұлттық деректеріміздің ерекшеліктерін , маңызын , олармен жұмыс істеу тәсілдерін көрсеткен . 3 Бітіру жұмысының өзектілігі негізгі зерттеу объектісі қазақ тілінде шыққан алғашқы газеттер мен ұлттық бейресми басылымдар. Яғни , Қазақстандық мерзімді басылымдар , әсіресе қазақ тіліндегі газет-журналдар Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуі тиіс . Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Ұлттық деректеріміз туралы деректанушылық ойлар , олардың ерекшеліктері мен құндылықтары туралы ғылыми көзқарастар Ш. Уалиханов , Ә. Бөкейханов , А. Байтұрсынов , О. Сүлейменов сияқты қазақ ғалымдары мен ойшылдарының еңбектерінде де айтылған . Мысалы , Шоқан Уалиханов өзінің жазбалары мен зерттеу жұмыстарында ұлтымыздың төл деректері – жыр-дастандардың , шежірелердің пайда болуының объективтілігі , олардың сақталу формалары , деректік маңызы туралы айтса , /3/ Әлихан Бөкейханов “Қазақ” газетінде жарияланған ғылыми рецензияларында өзінің деректанушылық ойларын білдірген /4/. Ахмет Байтұрсынов “Айқап” журналы мен “Қазақ” газеттерінің беттеріндегі мақалаларында және “Әдебиет танытқышында” жалпы тарих ғылымы , оның ішінде тарихтың жемі деректер туралы , әсіресе , шежіре мен заманхат туралы құнды пікір айтқан /5/. Сонымен қатар , қазақ тарихының деректеріне қатысты деректанушылық зерттеулер отан тарихымен айналысқан және қазір де айналысып жүрген кәсіпқой тарихшыларымыздың да еңбектерінде кездеседі . Халқымыздың ғұлама ғалымдары Әлкей Марғұлан мен Ермұхан Бекмахановтан бастап , бүгінгі күні тарихымызда жемісті еңбек етіп жүрген ғалымдарымыз К. Нұрпейісов , Ж. Қасымбаев , М. Қойгелдиев , Т. Омарбеков /6/, Қ. Атабаев /7/, С. Сыздықов /8/, Б. Ермұханов /9/ т.б. өздерінің зерттеу жұмыстарына сай пайдаланған 4
жұмыс істеу тәсілдерін көрсеткен . Бітіру жұмысының өзектілігі негізгі зерттеу объектісі қазақ тілінде шыққан алғашқы газеттер мен ұлттық бейресми басылымдар . Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тілінде жарық көрген газеттер мен журналдардың тарихына қатысты алғашқы мақалалар сол басылымдардың өз беттерінде жарияланған . Ұлттық-бейресми басылымдар арасында ең ұзақ уақыт шығып тұрған “Қазақ” газетінде “Қазақстан” , “Айқап” , “Алаш” , “Сарыарқа” , “Бірлік туы” , “Ұран” және “Тіршілік” туралы көптеген мақалалар басылған . Олардан аталған басылымдар туралы деректік мәліметтермен қатар , сол басылымдар туралы алғашқы тарихнамалық мағлұматтар да алуға болады . Ұлттық бейресми басылымдарға берілген алғашқы тарихи баға да сол басылымдардан кездеседі . Мысалы , “Бірлік туы” газеті 1918 жылы қаңтардағы большевиктердің “Қазақ” газетін жабуына байланысты: “Қазақ” газеті жабылды деген хабарды естігенде әрбір алаш баласының жүрегі су етіп , қабырғасы қайысар . Біз бұған сенеміз. “Қазақ” газеті алаштың қараңғы заманында жол көрсетіп тұрған шам шырағы , сасқанда ақыл айтып тұрған көсемі” /10/ - деп жазды . Мұндай ұлттық бейресми басылымдардың көш бастаушысы “Қазақ” газетінің ұлт мүддесі үшін еткен еңбегін шынайы бағалау кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында да өз жалғасын тапты . “30-шы жылдардың ортасына қарай Алаш ардагерлерінің “халық жаулары” ретінде толығымен дерлік жойылуына байланысты , “Алаш” қозғалысының тарихын зерттеуге де тыйым салынды . Ал , “Алаш” 5
“Халықтар татулығы және ұлттық тарих жылы” - деп жарияланған – 6
7
Бітіру жұмысының деректік негізі: Жұмыстың деректік негізінің бір бөлігін куәгерлердің , яғни ұлттық басылымдар авторларының замандастары қалдырған мәліметтер құрайды . Мысалы , С. Сейфуллиннің мемуарында ұлттық басылымдардың қазақ тарихындағы ең бір күрделі кезеңі 1916-1917 жылдарғы орны мен тарихына қатысты аса маңызды мағлұматтар келтірілсе , М. Әуезовтың еңбектерінде “Қазақ” газетінің ұлт өміріндегі алған орнын анықтауға көмектесетін деректер бар . Ал , Т. Шонанұлының еңбегінде мерзімді басылымдардың өзекті тақырыптарының бірі жер мәселесі туралы көптеген құнды мағлұматтар кездеседі /16/.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: - ХХ ғасырдың басындағы Ұлттық баспасөзімізді қазақ тарихының дерек көзі ретінде талдай отырып , пайдалану . - “Қазақ газеті” және “Серке” - қазақтың тұңғыш бейресми газеттерін 8 тарихи дерек көзі ретінде пайдалану - “Айқап” журналы және “Қазақстан” газеттерін талдау - “Қазақ” газетінің шығуын , қалыптасуын және деректік ерекшелігін түсіндіру . Бітіру жұмысының құрылымы: Кіріспе , қорытынды бөлімдерімен қатар 2 тараудан ( әр тарау 2 бөлімнен) және пайдаланылған деректер мен сілтемелер тізімінен тұрады. 9 І тарау. Ұлттық-бейресми басылымдар және олардың деректік орны мен ерекшеліктері. 1.1. “Қазақ газеті” және “Серке” – қазақтың тұңғыш ұлттық-бейресми басылымдары Мерзімді басылым тарихын , әсіресе ұлттық баспасөз тарихын , бүгінгі күн талабына сай , ұлттық мүдде тұрғысынан қайта қарау , төл тарихымызды толықтыра түсері , оларды тарихи дерек көзі ретінде пайдалану бұралаңы мол ХХ ғасырдағы қазақ тарихын тереңірек зерттеуге мүмкіндік берері анық . Өйткені ел тарихының жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдардың , оның ішінде , ғасыр басында дүниеге келіп , бірі қысқа , бірі ұзақ өмір кешкен биресми , ұлттық бағыттағы демократиялық басылымдардың ұлт тарихына байланысты берер мәліметтері, жеткізер деректері мол . Ұзақ жылдар бойы қазан төңкерісіне дейінгі ұлттық басылымдардың тарихын зерттеуші , олардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасап , мәтіндерін қайта бастыру арқылы бүгінгі оқырманға жеткізуші ғалым Ү. Субханбердина: Революциядан бұрын қазақ тілінде газет , бір журнал шыққан . Олар: “ Түркістан уалаятының газеті ” (1870-1882 ) , “ Дала уалаятының газеті ” (1888-1902) , “ Серке ” (1907) , “ Бірлік туы ” (1917) , “ Қазақ газеті ” (1907), “Дала” (жылы белгісіз ) , “ Қазақстан ” (1911-1913) , “Ешім даласы ” (1913) , “ Қазақ ” (1913-1918) , “ Айқап ” (1911-1915) , “ Алаш ” (1916-1917) , “ Сарыарқа ” (1917) , “ Ұран ” (1917), “ Үш жүз ” (1917) , “ Тіршілік ” (1917) ” , - дейді. /22/ Жалпы ел тарихында , оның ішінде қазақ баспасөзі тарихында 10
саналы іс әрекеттерінің салдарында дүниеге келген ұлттық бағыттағы саяси басылымдарға жатады . Алға қойған мақсаты мен бағыт-бағдарлары , тарихы мен тағдырлары бөлек , сол бір топ басылымдардың алғаш жарыққа шықандары да , ғасыр басындағы өмір шындығымен бетпе-бет кездесіп опат болғандары да “ Серке ” мен “Қазақ газеті ” болды . Өркениетті халықтар тарихында , олардың ұлттық мүддесіне сай басылымның дүниеге келуі аса маңызды оқиғалар қатарына жатады . Демек , біздің тарихымыз үшін қазақ тілінде шыққан биресми , ұлттық бағыттағы басылымның қай жылы , қай күні жарыққа шыққандығы туралы мәселе , ұлттық маңызы бар принципті мәселе . Сондықтан , осы екі басылымның дүниеге келуі жалпы ұлттық көлемдегі оқиға ретінде , олардың тарихына қатысты деректерді жан-жақты талдауды қажет етеді . Екі бірдей ұлттық басылымның ғасыр басында бірінен соң бірінің жарыққа шығуының басты себептері біріншіден , француз зерттеушілері А. Беннигсен мен Ш. Лемерсье-Келькежейдің сөзімен айтсақ: “ 20 ғасырдың басында патшалық Россияға деген жеккөрушілік бойын түгелдей билеп алған қазақ зиялыларының ” /23/ отаршылдық езгіге қарсы күресте , жалпы ұлт мүддесі үшін күресте , баспасөздің қажеттігін терең сезінуі болса , екіншіден , бүкіл империяны дүрліктірген бірінші орыс революциясының әсері еді . Ол туралы Серкені шығарушылардың бірі , оның негізгі авторы Міржақып Дулатұлы: “ 1905 жылдан бері біздің 11 қазақ жұрты да басқалардың дүбіріне елеңдеп , олардың ісіне еліктеп ұлт пайдасын қолға ала бастады ” , - деді /24/. Сол қазақ жұртының қолға алған ұлт пайдасының бірі газет шығару болды . Дегенмен , қазақ зиялыларының өз тілдерінде бейресми газет шығармақ болған алғашқы нақты әрекеттері сәтсіз аяқталды . Алғашқы бейресми газет шығару мәселесі , тек 1907 жылы ғана мүмкін болды . Осы жылдың көктемінде “ Қазақ газеті ” мен “ Серке ” жарық көрді . Бұл екі газеттің де өмірлерінің тым қысқа болуына байланысты тарихқа берер дерегі мол болмағанымен , алғашқы бейресми ұлттық басылым ретінде жарық дүниеге келгендігін білдіріп , өздерінің зорлықпен тұншықтырылуы арқылы болса да , соңынан келер ұлттық басылымдарға сабақ болған “Қазақ” газеті мен “ Серке ” халық жадында қалуға тиіс. Алғашқы қазақ тілінде шыққан тұңғыш газет 1870 жылдың 10 мамырынан бастап Ташкентте шыға бастаған “ Түркістан уалаятының газеті ” екендігі белгілі болса , қазақтың бейресми , ұлттық бағыттағы , бірінші демократиялық газеті қай газет екендігі , оның қай күні шыққандығы әлі күнге дейін толық анықталған жоқ . Ол туралы Х. Бекхожин: 1906 жылы ақпанда “Қазақ газеті” шықты - десе /25/ , зерттеушілер: Қ. Аллаберген , Ж. Нұсқабайұлы , Ф. Оразайлар “Қазақ газеті”, ол 1907 жылдың наурыз айында жарық көрді /26/ - деп , дәл қай күні екендігін айтпайды . Зерттеуші Ә. Әбдіманов: “Серке” - қазақтың биресми , саяси бағыттағы демократиялық баспасөзінің тұңғыш бастау көзі ретінде тарихтан өз орнын алуы керек /27/ - десе , француз тарихшылары А. Беннигсен , Ш. Лемерсье-Келькежей: “Саяси және санаткерлік қақтығыстардың дәл осындай буырқанған сәтінде /28/ - деп , 12
Ал , журналист Т. Боранғалиұлы : “Серке” мен “Қазақ газетінің” не бары бір-бірден нөмірі шыққаның ескерсек , 1911 жылдың қарлығаштары “Қазақстан” газеті мен “Айқап” журналын ұлттық баспасөздің тұңғышы деуге хақылымыз ” /30/- деп , ол екеуін де газет қатарынан мүлдем шығарып тастайды . Бұған айтарымыз , біріншіден , белгілі бір мерзімде шығып тұрмағанымен , ол екеуінің де көп тиражбен тасқа басылып шығып , көпшілікке таралғаны тарихи факт . Сондықтан , оларды газет емес деп ешкім айта алмайды . Демек , қазақтың тұңғыш ұлттық газеті осы екеуінің біреуі . Екіншіден , баспасөздің маңызы оның шыққан санымен өлшенбейді , ұлтқа сіңірген еңбегімен , ал уақыт контексінде қарасақ , бодандыққа қарсы , ұлт тәуелсіздігі жолындағы күресте көрсеткен ерлігімен өлшенеді . Сондықтан , қазағым деп , елім деп айға шапқан арыстандай мерт болған осы екі газеттің тарихы мен тағдырын тереңірек зерттеу , оларға басқаша көзқарас қалыптастырары даусыз . Қазақстан баспасөзінің тарихын зерттеушілердің бірі Зарқын Тайшыбай қазақ тілінде жарық көрген алғашқы газеттер “Түркістан уалаятының газеті” мен “Дала уалаятының газеті” туралы айта келе : Кейінгі “Серке” (1907) , “Қазақ газеті” (1911) , “Қазақстан” (1911-1913) 13 газеттері , “Айқап” журналы (1911-1915) – бәрі осы “Дала уалаятының” үлгісімен шыққан , соның ізін басқан баспасөз органдары деп сеніммен айтамыз . Оның осы уақытқа дейін өзіне лайық бағасын ала алмай келе жатуының себебі неде? ” /31/ , - дейді Мұндағы автордың “Дала уалаяты газетінің” өзіне лайық бағасын ала алмай келе жатыр деген соңғы пікіріне қосыла отырып , “Қазақ газеті” 1911 жылы , демек “Серкеден” төрт жылдан соң шыққан деп көрсетуімен және аталған басылымдардың “Дала уалаятының” үлгісімен шыққан , соның ізін басқан баспасөз органдары деп сеніммен айтқан ойымен келісе алмаймыз . Біріншіден , “Серкенің” де , “Қазақ газетінің” де 1907 жылдың көктемінде шыққаны анық . Әңгіме тек екеуінің қайсысының бір күн болса да бұрын шыққандығында . Тіптен қазақ егіз туған екі нәрестенің де арасындағы минуттарын санап бірін үлкені бірін кішісі деп жатпай ма? Ол табиғи заңдылық . Олай болса , қазақтың қазақ болғалы , өзі дүниеге әкелген , тұңғыш бейресми-ұлттық газеті қайсысы екендігін неліктен анықтамасқа? Екіншіден , “Дала уалаятының газетінің” тарихи орнын да , деректік маңызын да жоғары бағалай отырып , оның материалдарын қазақ тарихының дерегі ретінде арнайы зерттеп , тиісті бағасын беру қажеттігін толық қолдаймыз . Бірақ , жоғарыда аталған басылымдардың пайда болу жағынан да “Дала уалаятының газетінен ” бөлек басылымдар болды деп , біз де сеніммен айта аламыз . Егер , олар “Дала уалаятының” үлгісімен шығып , соның ізін басқан болса , “Қазақ газеті” мен “Серке ” бірінші нөмірінен кейін-ақ тұтқындалып жабылып қалмаған болар еді . М. Дулатұлы “Қазақ” туралы: “Кешегі өзгеріске шейінгі тергеу , тексеру , тінту , абақты , штрафтан... көзі ашылған жоқ” /32/ – деп жазбаған болар . 14
бейресми газет туралы үш түрлі пікір қалыптасқандығын көреміз . Зерттеушілердің көпшілігі “Серкені” қазақтың тұңғыш ұлттық газеті ретінде атаса , екінші бір тобы , дәл қай күні шыққандығын атап көрсетпесе де , “Қазақ газетін” атайды . Ал , үшіншілері “Қазақстанды” ұлттық баспасөзіміздің төл басы ретінде тануды ұсынады . “Серкені” алғаш ұлттық газет ретінде атаған М. Дулатов болатын . Ол 1923 жылы “Еңбекші Қазақ” газетінде: “Мерзімді баспасөз бізде қашан туғаны белгілі . Әр жұрттың , әр мемлекеттің мәдениет майданында ілгері-кейінгінің қатесіз бір өлшеуіші – баспасөз болады . Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, өзі де өнерлі екендігі көрінеді , яки қай жұрт өнерлі болса , оның шексіз баспасөзі күшті болатындығы айдай анық ” /33/ - деп жазған . М. Дулатұлының бұл пікірін ағамыз Д. Исақанұлы бүгін қайталап отыр . Ол 1999 жылы шыққан “Ақиқат” журналының екінші санында: “Қазақ тіліндегі ұлттық бағыттағы газеттер 1907 жылдан бастап шыққан “Серке” мен “Қазақ газеті” болып табылады /34/ - деп , нық сеніммен жазып отыр . Міне осылай алғашқы ұлттық төл газетіміз туралы пікірлер әр түрлі басылымдарда 80 жылға жуық уақыт бойы айтылып келеді . Дегенмен , оның нақты қай газет екендігі және дәл қай күні шыққандығы туралы нақты дәлелдермен әлі анық айтылмай отыр . Бұл , бір жағынан , ұлттық басылымдар тарихының ел өмірінен алар орнының маңыздылығын көрсетсе , екінші жағынан , бұл мәселені анықтай түсудің қажеттілігін көрсетеді . “Қазақ газеті” (1907) мен “Қазақ” (1913-1918) газеті екеуі де
15 аттары ұқсас , екі басқа басылымдар . “Cеркенің” жарыққа шыққан күні туралы барлық еңбектерде 1907 жылдың 28 марты деп нақты айтылса , “Қазақ” газетінің шыққан күні туралы әр түрлі пікірлер айтылады . Қазақ баспасөзі тарихын зерттеуші белгілі ғалым Х. Бекхожин: “Қазақ газетінің” пайда болуының , оның патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы күрес жариялауының , әсіресе , патша үкіметінің ұлт араздығын қоздыру әрекетіне жауап ретінде еврей Хаим Сосновский мен қазақ Ешмұхамет Иманбаев , Жетпісбай Андреевтердің бірлесіп орыс және қазақ газетін шығаруының үлкен саяси мәні бар факт ” - деп , бағалаған , “Қазақ газетінің” мақсаты өз халқының мүддесі үшін күрес екендігін бүкпесіз айтқандығын , отаршылдық езгіге қарсы ашық күрес жариялағандығын көреміз. Газеттің шықпай жатып жабылуының басты себебі осы екендігі даусыз . “Қазақ газеті” туралы Қ. Аллаберген , Ж. Нұсқабай , Ф. Оразай “Қазақ журналистикасының тарихында (1870-1995 жылдар)”: “Қазақ” газетінің материалдарынан байқалғанындай , ол “солшыл бағыттағы органдардың тактикасын”, яғни революцияшыл бағытты қолдады . Ондағы мақсаты - самодержавиені құлату , буржуазиялық-демократиялық өзгерістер мен бостандық үшін үгіт-насихат жүргізу болды ” /35/ - деп тұжырым жасаған . Әрине , мұндай шындыққа сай келмейтін , ғылыми негізі жоқ тұжырыммен келісу қиын . Өйткені , бір ғана нөмірі шығып жабылып қалған “Қазақ газеті” түгіл 6 жыл бойы дерлік шығып тұрған , 265 нөмірі жарық көрген “Қазақ” та өзінің алдына “самодержавиені құлату , буржуазиялық-демократиялық өзгерістер мен бостандық үшін үгіт насихат жүргізу” мақсатын қойған жоқ. Патша үкіметінің және оның жергілікті жерлердегі әкімшіліктерінің өз үстемдіктеріне қарсы ашықтан-ашық күрес жариялаған басылымның 16
жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|