1. 2 "Айқап" журналы және "Қазақстан
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
|
30
журналымыздың көп ой жүргізетұғын мәселесі таласу һәм партия болуды жоғалту хақында болар... Үшінші мәселеміз , оқу һәм оқыту хақында қалайынша тәрбиелер жасау керек , соларды қарастыру . 31
Журнал мен газеттің мақсат-міндеттерінің бірлігі олардың мазмұн жағынан да жақын болуына әсер етті . Екі басылымға да тән ортақ тақырыптар: оқу-ағарту , білім беру , ғылым , өнер үйрену , жер , отырықшылдық , әйел теңдігі , шаруашылық жүргізу , әдет-ғұрып , салт-дәстүр мәселелері , надандыққа және партиялық бүліншілікке қарсы күрес т.т. болды . Екеуінің де ғасыр басында ұлт алдында тұрған отырықшылдыққа көшу , қала болып тұру , бас қосу сияқты қазақ зиялыларының арасында талас тудырған мәселелерде бір позицияда болғандығы белгілі . Және екеуі де қаражат жетіспеуіне байланысты өз шығаруларын тоқтатты . Келтірілген мысалдар “Айқап” журналы мен “Қазақстан” газетінің бір бағытта болған , мақсат-міндеттері мен тарихы ортақ басылымдар болғандығын толығымен дәлелдейді ғой деп ойлаймыз . Оның тағы бір дәлелі кеңестік тарихнамада бұлжымас шындықтай берік орнаған және журнал мен газет туралы жазуға , олардың беттерінде жарияланған материалдарға (таптық тұрғыдан болса да) біршама талдау жасауға мүмкіндік берген: “Қазақ баспасөзінің тарихында негізінде екі бағыт болды . Бірі – қазақ ағартушылары бастаған прогресшіл-демократиялық бағыт . Екіншісі - буржуазиялық-ұлтшылдық реакцияшыл кертартпа бағыт. Демократ ақын-жазушылар “Қазақстан” газеті мен “Айқап” журналының төңірегіне топталды , буржуазияшыл - ұлтшылдар “Қазақ” , “Алаш” газеттерін және басқаларын өздерінің кертартпалық идеяларының қаруы етті” , - деген тұжырымның қалыптасуы . Әрине , ақпан төңкерісіне дейін қазақ тілінде шыққан не бары төрт басылымның екеуін “прогресшіл- 32
Ұлт дамуын жол айрығына әкеп тіреген 1917 жылдың соңы мен 1918 жылдың басында , тұтас бір империя азаматтары бір-бірімен қарама-қарсы екі лагерге бөліне бастаған тұста , Ресей орталығында басталған ол бүліншіліктің қазақ даласын да қамти бастаған кезінде , “Айқап” журналы мен “Қазақстан” газетінің бұрынғы шығарушылары мен редакторларының және негізгі авторларының басым бөлігінің большевиктер партиясының жел сөзіне еріп , елде кеңес өкіметін орнату ісіне белсене араласқандары да , керісінше “Қазақ” газетінің маңына топтасқан ұлт зиялыларының большевиктер тарих аренасына шыққан күннен бастап , олардың сандырақ идеяларын әшкерелеп , кеңес өкіметіне қарсы соңына дейін күрескендері де рас . Демек , “Қазақ баспасөзінің тарихында негізінде екі бағыт болғаны” тарихи шындық . Бірақ , кеңестік тарихнамада айтылғандай бағыттар емес, тіптен басқа , одан әлдеқайда тереңде жатқан , қазақ зиялыларының ішкі дүниетанымдарынан туындаған бағыттар болған сияқты . Біздің ойымызша , бұл өзін әрі терең зерттеуді қажет ететін күрделі қоғамдық құбылыс . “Айқап” журналы мен “Қазақстан” газеті қазақтың шын мәніндегі тұңғыш бейресми мерзімді басылымдары бола білді . Екеуі де баспасөзге деген ұлттық қажеттіліктің , қоғамдық сұраныстың нәтижесінде пайда болды . Және екеуі де бүгінгі ғасыр басындағы қазақ тарихының өзіндік ерекшеліктері бар қайнар көздерін құрап отыр . 33 ІІ тарау “Қазақ” газеті - Қазақстан тарихының дерек көзі 2.1. “Қазақ” газетінің шығуы , қалыптасуы және деректік ерекшелігі Өмір айнасы деген атаққа ие болған мерзімді басылым-дардың басқа жазба деректерден ерекшелігі сонда , олардың беттерінде мерзімділігіне байланысты қоғамда болып жатқан әр алуан оқиғалар мен құбылыстар болған уақыттарына қарай әр түрлі дәрежеде бейнеленеді . Ол бейнелер , яғни құбылыстың сөздік суреттемелері тасқа басылу тәсілі арқылы газет-журнал беттерінде бекітіледі . Сөйтіп , болған уақиға не құбылыс туралы мәлімет баспасөз бетінде ұзақ уақыттар бойы сақталу мүмкіндігіне ие болады . Екіншіден , кез келген уақиға мен құбылыс белгілі бір кеңістік пен уақытта болатындықтан , сол құбылыстар негізінде пайда болған объективті дерек ретінде , баспасөз материалдары өз бойларында өзі дүниеге келген жері мен уақытының , яғни белгілі бір тарихи кезеңінің ерекшеліктерін де сақтайды . Осылай , мерзімді басылымдар жазба тарихи деректің бір түрі ретінде келешек ұрпаққа оқиға мен қатар сол оқиға мен болған елі мен жері және уақыты туралы да мәліметтер жеткізеді . Сонымен қатар , газеттер мен журналдар нақты субъектердің саналы іс әрекеттерінің жемісі ретінде дүниеге келгендіктен , яғни оларда салынған ақпарат сол нақты субъектердің дүниеге көзқарастары арқылы енгендіктен , сол субъектің не субъектердің қоғамдағы орнына , әлеуметтік және таптық позициясына байланысты белгілі бір топтың , таптың не саяси ұйымдар мен партиялардың , кейде тұтас бір ұлттардың да тарихы туралы мағлұматтар береді . 1998 жылдың басында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің “Жадымызда жатталсын , татулық дәйім сақталсын” деген еңбегінде “Тегінде тарихи сабақтастық пен заңдылықтардың әркім өзінше 34
Осындай біздер үшін өз еліміздің , өз халқымыздың өткен жолының байыбына апаратын танымның тек бізге ғана тән жолдарының бірі , ол – ғасыр басында шығып тұрған ұлттық басылымдарды тарихи дерек көзі ретінде пайдалану . Оларды зерттеп зерделеу , тарихи дерек көзі ретінде талдау , олардағы мәліметтерді синтездеу . Тарих сияқты тарихи деректердің де , олармен айналысатын тарихи сынның да әр алуандылығы туралы белгілі орыс тарихшысы , “Тарихи деректану” курсы бойынша Москва университетінде тұңғыш дәріс оқыған профессор В. О. Ключевский , өзінің 1888 жылы оқыған дәрісінде , тарихи сын қосымша ғылым ретінде барлық жерде бірдей болу керек пе, әр түрлі материалдарға бірдей тәсіл қолданылып , бірдей мақсат қойылуы қажет пе , немесе әр халықтың өзінің ерекше тарихы болатындығы сияқты ерекше жергілікті тарихи сын болуы мүмкін бе деген сұраққа , жергілікті , өзіндік ерекшелігі бар тарихи сын қажеттігін дәлелдей келе: “Эта необходимость вытекает из тесной связи задач и приемов исторической критики со свойством исторических источников , а эти источники не везде однородны” - деп жауап берді . Міне осындай , қазақ халқына ғана тән , өзіндік жергілікті ерекшелігі мол , төл деректеріміздің бір тобын , жоғарыда айтылғандай , қазан төңкерісіне дейінгі ұлттық мерзімді басылымдар құрайды . Олардың ішінде “Қазақ” газеті де бар . Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы тарихын зерттеуде “Қазақ” газетінің тарихи дерек көзі ретінде алар орны ерекше екендігіне , оның 35
Қазақ аспанын қара бұлттай торлаған қара түнек патшалық дәуірде дүниеге келіп , ақын айтқандай: “қараңғы қазақ көгіне , өрмелеп шығып күн болам” деген газет туралы , “Ақиқат” журналы: “Қазақ” өзі өмір сүрген бес жыл ішінде талай күрделі құбылыстардың , қоғамдық сілкіністердің куәсі болды . Бір ғана қолдың саусағымен санауға болатын жылдар ішінде бір емес бірнеше ұрпақтың ғұмырына жетерліктей оқиғаларды басынан өткерді . Тарих үшін қас-қағым деп те айтуға келмейтін уақыт аралығында бірнеше ғасырға татырлық өзгерістерді басынан кешірді . Атап айтсақ , “Қазақ” екі жойқын соғыстың (І дүниежүзілік және азамат соғыстары) , 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің , екі қоғамдық-саяси төңкерістің (ақпан және қазан), төрт саяси биліктің (патша өкіметі, Уақытша үкімет , Алаш Орда үкіметі , кеңес өкіметі) куәсі болды” /45/ - деп жазды . Біздің бұған қосарымыз “Қазақ” тек аласұрған заманның , аласапыран оқиғалардың сырттан қараған бақылаушысы ғана болып қойған жоқ . Ол сол буырқанған оқиғалардың бел ортасында жүрді . Қайнаған құбылыстар барысын суретке түсіргендей өз беттерінде бейнеледі . Олар туралы мәліметтерді тасқа басып өз беттерінде қаттады . Сөйтіп “Қазақ” қазақ өмірінің аса бір күрделі кезеңінің шежіресіне , баға жетпес дерек көзіне айналды .Большевиктік-коммунистік саяси басқару жүйесінің , уақыт сынына шыдамай , тарих аренасынан кетуі және КСРО сияқты алып 36
Жұртшылыққа танымал қазақ ғалымының бұл пікірінің дұрыстығын соңғы жылдары “Қазақ” газеті материалдарының әр түрлі жолдармен , қазіргі оқырмандарға түсінікті етіліп , қайта басылып шығарыла бастауы да дәлелдейді . Бұл сол газетке деген жаппай қызығушылықты қанағаттандыру мақсатында жасалынып отырған шара екендігі белгілі . Мысалы , 1993 жылы Үшкөлтай Субханбердинаның “Қазақ” , “Алаш” , “Сарыарқа” атты мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші шықса , Ә. Бөкейханов , А. Байтұрсынов , М. Дулатовтардың “Қазақ” газетінде кезінде жарияланған мақалалары олардың жеке жинақтарына енді . 1998 жылы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы газет материалдарының 37
Дегенмен , тарихи дерек көзі ретінде “Қазақ” газеті де тарихи сыннан өткізуді қажет етеді . Себебі басқа да тарихи деректер сияқты , “Қазақ” та әлеуметтік сұраныстарға сай , нақты тарихи жағдайда , өзін қоршаған қоғамдық-саяси ортада , белгілі бір субъектердің саналы іс-әрекеттерінің жемісі ретінде пайда болған объективті дүние . Сондықтан , газеттің жарыққа шығуының объективті тарихи алғышарттарын және оның шығарушыларының қоғамдық позициялары мен әлеуметтік жағдайларын терең білудің ондағы мағлұматтардың ғылыми ақпараттық және танымдық маңызын ашуға көмектесері даусыз. Бұл жерде зерттеушілердің “Қазақ” газетінің мазмұнына түбегейлі әсер еткен үш түрлі тарихи кезеңде шығып тұрғандығын ұмытпағаны дұрыс . Қалыпты объективті жағдайдың өзгеруі газеттің бағыт-бағдарына да , оның алдына қойған мақсатына да , мақалалардың мазмұнына да әсер етуі заңдылық . Аз-ғана уақыт аралығында елімізде болып өткен түбірлі 36
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық бейресми басылымдарға деген қоғамдық қажеттілік пен олардың пайда болуының тарихи алғышарттары туралы жоғарыда айтылды . “Қазақта” солардың бірі ретінде пайда болған еді . Дегенмен , оның өз тарихы , пайда болып өмір сүруінің өз ерекшеліктері де жоқ емес . “Қазақ” сияқты , қазақ баспасөзі тарихында әлі бірде бір басылым көтеріліп көрмеген биікке көтерілген , сөздің шын мағынасында , жалпыұлттық сипатқа ие болған газет шығару үшін үлкен дайындық , көптеген адамдардың бірігіп еңбек етуі қажет болды . Ол туралы тарихшы М. Қойгелдиев: “Ә. Бөкейханов және А. Байтұрсынов бастаған белсенді топтың жалпыұлттық газет шығару ісін 1905 жылдан бастап қолға ала бастады” , - деп , олардың нақты атқарған істеріне тоқтай келе: “Егер қорыта айтсақ , “Қазақ” газеті , белгілі бір дәрежеде , сол кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалысының ең белсенді қайраткері А. Байтұрсынов және М. Дулатовтың үлкен еңбегінің ортақ жемісі еді” - деген әділетті пікір айтады . Қазақтардың күнделікті мұқтажын айқындап отыру үшін қазақ тілінде газет шығару қажеттілігі туралы айтып , өкімет алдына талап қойған 1905 жылғы Қарқаралы петициясы мен , тікелей қазақ газетін шығару ісіне кіріскенге дейін едәуір уақыт қажет болды . Себебі , 1905-1907 жылдардағы қазақтарды да қамтыған саяси толқуларға басшылық 37
“Қазақ” газетінің пайда болуы және оның қайта шығуы туралы Тіней Оразайдың Мұртазаның Файзолласы: “Газеттің 80 жылдығына арнап баяғы 265-санынан кейінгі 266-санын шығаруға ниет етіп отырмыз .
“Қазақтың” қайта шығуына келсек - 1993 жылдың 11 ақпанда “Егемен елдің ерікті газеті” деген айдармен “Қазақтың” кезекті 266 саны 38 шыққан . Бірақ , көп ұзамай “Қазақ” “Қазақ үніне” айналған . Ал, ең бастысы , бұл “Қазақтың” ол “Қазақ” емес екендігі сезіле бастаған . Газеттің болашақ редакторы Ахмет Байтұрсыновтың “Қазақты” нелiктен , басқа емес , Орынбор қаласында шығармақ болғандығын зерттеушілер мынадай факторлармен түсіндіреді: біріншіден , Орынбор шығыс пен батысты жалғастырып тұрған ірі мәдениет сауда орталығы , екіншіден , онда араб графикалы , қазақ тілінде газет шығаруға қолайлы бірнеше татар баспаханалары бар . Өмір А.Байтұрсыновтың бұл шешімнің дұрыстығын толығымен дәлелдеді . Орынбор көп ұзамай бүкіл қазақтың ақыл-ойының орталығына айналды . Сонымен , ұзақ жылдарға созылған алдын ала жүргізілген жан-жақты дайындықтардан кейін “Қазақ” 1913 жылдың 2 ақпанынан бастап Орынбор қаласында шыға бастады . “Қазақ” газеті өзінің алғашқы адымын , саналы да мақсатты күрес жолын , өзі дүниеге келген уақыты мен қоршаған қоғамдық ортаның ерекшелігін және ұлтының жағдайын анықтаудан бастады. Газеттің бірінші нөмірінің бірінші жолдары “Заманына қарай амалы” деген сөз бар . Мұның мағынасы – заманның түріне қарап іс істеу” /48/ деген сөздермен бастап , өздерінің қалыптасқан объективті жағдайға қарай әрекет етуге мәжбүр екендігін ескертсе , одан әрі: “Төңірекке қарасақ түнерген-түнерген бұлттар көрінеді . Түбі қандай белгісіз . Не боларын білмейміз . Нұр болып жауып , жерімізді көгертіп , несібемізді молайтар ма , болмаса дауыл болып соғып , үйімізді жығып , үй-ішімізді шашып тастар ма ?! Көзіміз бұған жетпейді . Жалаң аяқ , жалаң бас , жеңдеріміз киюсіз , етектеріміз жиюсыз ашылып шашылып қамсыз жатқан халықпыз” - деп , қазақ қоғамындағы ғасыр басында қалыптасқан , сол объективті жағдайды жұмбақтап , қазаққа тән теңеулермен суреттейді . Әрине бұл жерде басқарманың атынан жазылған Бас мақаланың авторы 39 Ахмет Байтұрсыновтың меңзеп отырғаны қазақ жеріне қарай қаптап келе жатқан қара шекпендер екендігі , солардың тарапынан бейқам жатқан жұртына төнген қатер екендігін түсіну қиын емес . Oл туралы газеттің келесі нөмірінде “Іргеміз тұтас ыдырамай , бірыңғай жатқан халық едік , енді арамызға бөтендер келіп кірісейін деп тұр... Арамызға түрлі жұрт кіріскенде солармен қатар атымыз жоғалмай , қазақ ұлты болып тұра аламыз ба? Осы төсекте төңбекшітіп ұйқымызды бөлетін нәрсе...” - деп , өз ойын ашығырақ айтқан . Ал өздерінің түпкі мақсаттары “Бостандық , теңдік , туысқандық...” - екендігін , тек 1917 жылдың жазында ғана ашып айта алды . Газет шығарушылардың “Қазақ газеті” мен “Серкенің” қайғылы сабақтарын ескеріп ішкі ойын жасыру да , шын мақсаттарын бүркемелеу де , айтар сөзін жұмбақтап жеткізу де , “Қазақты” саяси қуғын-сүргіннен құтқара алмады . Газет соңына шам алып түскен патша үкіметінің жергілікті сақшылары “Қазақ” беттерінде жарияланған мақалалардан үнемі заңға қайшы келетін , өмір сүріп тұрған саяси құрылысқа қауіп төндіретін материалдар тауып , газет редакторы Ахмет Байтұрсыновты айыптап , штраф салумен , абақтыға жабумен , газетті жауып тастау қаупімен қорқытумен болды . Ол туралы ақпан революциясынан кейін , 1917 жылдың жазында , “Қазақ” басына орнаған азғана шуақты күндердің бірінде Міржақып Дулатов: “Жер аудару” деген мақала басылған 9 нөмірден бастап кешегі өзгеріске шейін тергеу , тінту , абақты , штрафтан “Қазақтың” көзі ашылған жоқ . Дәл Николай түсіп өзгеріс болардан бес-алты күн ғана бұрын жауыз хакімдер “Қазақты” тағы да тексеріп , біржола жабуға айналып тұрғанда , өздері су түбіне кетті” - деп , қуана жазды /49/. Иә , осылай патша зорлығынан құдайдың өзі құтқарған “Қазақты” келер жылы большевиктер зорлығынан ешкім де құтқара алмады . 40
1917 жыл туралы “Қазақ” , “Өткен жыл қазаққа қалай болды ?” - мақалада: “Өткен жыл қазаққа жаман болған жоқ . Көпке бірдей болған бостандықтың айрықша қазаққа жақсылығы тиген орны болды . Алдыңғы 1916 жылдың ауырлығын өткен 1917 жыл жоғалтқан жыл болды... Қысқасын айтқанда , өткен 1917 жыл қазаққа өшкені жанып , өлгені тірілгендей қуанышты жыл болды” - деп шаттана жазды /50/. Бірақ , 1917 жылдың күзінде Ресейдің астанасында басталған большевиктік бүлікшілік көп ұзамай қазақ даласын да қамтыды . Алданған солдаттар мен жұмысшыларға арқа сүйеген большевиктер алдымен Түркістан өлкесінде , кейін дала уалаятында өкімет билігін 41
Қазан төңкерісінен кейінгі , әсіресе соңғы , 1918 жылғы “Қазақ” газетін большевиктерге қарсы ымырасыз , принципті күресімен ерекшелінеді деуге болады . Газет большевиктер партиясы тарихи аренаға шыққан күннен бастап олардың авантюристік әрекеттерін , адамзатқа қарсы істерін әшекереледі . Сондықтан “Қазақ” газеті Қазақстанда кеңестік тоталитарлық жүйенің орнау тарихының ең алғашқы жүйелі жазба деректерінің бірі ретінде ғылым үшін , тарих үшін қымбат . жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|