55-.Араб графикасына негізделген қазақ жазуы: қадим жүйесі
Араб графикасына негізделген жазуды қазақ мәдениеті 8ғ.бастап, ұйғыр жазуынан кейін 20ғ. басына дейін қолданды. Бұлжазудың қазақ даласында екі түрі пайдаланылды: қадим жәнежәдид.Қадим жүйесінде 35 таңба болды. Бұл классикалық араб ліпбиі негізінде емес, жалпытүркілік әліпби болды. Оның 28-і араб әліпбиіне сәйкес, 4-і парсы (ژ) же), گ) ге), چ) че) پ) пе) әліпбиінен, 2-і түркі (ک) ңе), و) ве), 1-і ауған жазуынан (ى) иамәжһул, е) алынды. Ал араб тілінің өзінде 34 дыбыс (28 дауыссыз, 6 дауысты) 28 әріппен таңбаланады. Әріптердің 22-сі төрт көріністе (сөз басы, сөз ортасы, сөз аяғы және жекеше түрде), 6-ы екі көріністе жазылады. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесі араб жазуында 3 таңбамен берілді. Ол фонемалардың ашық, қысаң, дифтонг белгілеріне қарап топтастырылды: фатхамен <а>, <ә>, (е), кесрамен <ы>, <і>, <е>; даммамен <о>, <ө>, <ұ>, <ү>.Бірақ қадим жүйесінің басты ерекшелігіне дауыстыдыбыстардың таңбаланбауы жатады. Мысалы: нече – هچن) нче), йане – هني) йне), мұнда – ادنم) мнда), қырғыз – زغرق) қрғз). Бұл араб жазуындағы харакаттардың (қысқа дауыстылардың) жазуда белгіленбеуінен шыққан. Харакаттар дауыссыз дыбыстың асты-на не үстіне қосымша белгі болып қойыладықадим жазуы жадид жазуының жетілдірілген түрі деп саналады. Себебі, жадид жазуындағы харакатпен берілген дауысты дыбыстар қадим жазуында таңбамен беріледі.
56.Араб графикасына негізделген қазақ жазуы: жәдид жүйесі
Араб жазуының қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сәйкес келе бастаған, демократияланған түрі – жәдид деп аталады. дидпен байла-нысты. Жадид жазу үлгісінің басты ерекшелігіне - дауысты дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба арқылы беріліп, жазуда хатқа түсіп отыруын, - араб және парсы сөздерінің тілімізге икемделіп өзгеріске ұшыраған түрінің таңбалануын, - ң дыбысының қадим жазуындағыдай сегіз түрлі таңбалар арқылы емес, екі түрлі таңбамен берілуін, - араб әліпбиіндегі басы артық таңбалардың қолданылмауын айтуға болады, мысалы, қазақ сөздерін таңбалауда араб әліпби жүйесіндегі мына таңбалар қолданылмаған деуге болады: ث , ظ , ض , ذ . Осы айталғандардан қадим жазуының біртіндеп жүйелене түсіп жадид кезеңіне өткенін көруге болады. Жадид жазуының басты ерекшелігі- дауысты дыбыстар белгілі бір әріптермен емес, харакаттармен таңбаланады. Олар фатха-яғни «а» дыбысын білдіреді, кәсра –«і,е», дамма – «у,ү» деген дыбыстарды береді.
Достарыңызбен бөлісу: |
