57. Төте жазудың (Байтұрсынұлы әліпбиінің) әліпби құрамы мен емлесін оқыту жолдары
Төте жазу жалпы бәрімізге белгілі мың тоғыз жүз он екінші жылдары қолдана бастады.Ал жиырма төртірші жылдары ресми әліппе ретінде қолданылыпты.Оңнан солға қарай оқылып,тіпті сөздердің жуан не жіңішке екенін ажырату ниетінде дәйекше қолданып жүрген екен. Төте жазу – А.Байтұрсынұлы ұсынған араб графикасына негізделген жазу үлгісі болып табылады. 1913жылдан бастап медреселерде, ал 1929жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. 28 (толықтырылған 32) әріптен тұрды, жіңішке дыбыстарға дәйекше қолдану арқылы жазылды. Тек «е» дыбысының жуан сыңары болмағандықтан дәйекшесіз жазылды. Төте жазуда «ш» дыбысының орнына «ч» дыбысын қолдану туралы ұсыныс жасалды. Оның себебі, түркі тілдерінде «ш» дыбысы «с» ға жақын, ал «ж» дыбысы «ч» ға жақын делінді. Мысалы, бірінші демей, бірінчі деп жазу үлгісі ұсынылды. Ал у,ұ,ү,ф дыбыстарының таңбасы бір болып, тек дәйекше және нүкте арқылы ажыратылды.А.Байтұрсынұлы әліпбиінде 24 әріп, 1 дәйекше болды. Ал дыбыстың саны, ғалымның өзі айтқандай – 43. Графеманың бесеуі (а, о, ұ, ы, е) дауыстының, 17-і (б, п, т, ж, ш, д, р, з, с, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н) дауыссыздың, 2-і ( у, й) жарты дауыстының таңбасы. Ал фонеманың 9-ы (а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е) дауысты, 34-і (б, б ’ , д, д ’ , п, п ’ , т, т ’ , ж, ж ’ , ш, ш ’ , р, р ’ , з, з ’ , с, с ’ , ғ, қ, к, г, ң, ң ’ , л, л’ , м, м ’ , н, н’ , у, у’ , й, й’ ) дауыссыз. Сөйтіп, ғалым тіл дыбыс-тарын бір жарым есе аз әріп таңбаға сыйдырып, өз кезеңінде ең үнемді әліпби түрін жасады. Әліпби теориясында әріп саны фо-нема санынан аз әліпби жетілген жазу сипатын көрсетеді деген қағиданы қалыптастырған А.Байтұрсынұлының төте жазуы деп атауға болады.
58-59. Латын графикасына негізделген қазақ жазуын оқыту тәсілдері Латын әліпбиін қабылдауға байланысты туындаған емледегі қиындықтар
Қазіргі таңда латын әліпбиіне көшу туралы өте қарқынды жүргізіліп жатқан мәселелердің бірі.Осы кезде бәріміз білетін Күдерина атты ғалымымыз былай деп ауызына тиек етіпті.”Жазу адамзаттың мәдениет құндылықтарын арттырады,өркениет дамуының бір бөлшегі болып,дамытуға алып келеді.” деген болатын.Бұл жоба отыз екіге жуық таңбадан тұрып,қазақ халқының тілінің өзіне тән табиғаттын сақтауға үлкен зор қолұшын тигізеді.Бұл графика өте мөте ықшамды,әрі әр балаға әр адамға жазуға өте қатты ыңғайлы екен. :
Латын графикасында акут таңбасы қойылады.Акуттың ең алдыңғы істейтін міндеті екпін қою.Латынға негізделіп жасалған әліпбиде әріптер акут арқылы жасалған.Мысалы ә әріпін а әріпінің үстіне белгі қою арқылы жазып оқиды екенбіз.Олардың арасында и және у әріптерін таңбалауда үлкен мәселелер туындады.Ол мәселелер әліге дейін өз дұрыс пікірін тапқан жоқ.Ғалымдар әліге дейін екі түрлі пікірлерге бөлініп жатыр. Н.Уәли екеуін бірдей таңбалау керекпіз деп айтса,Ә.Жүнісбек екеуіне екі түрлі таңба беріп,қостаңба жасау керекпіз дейді. Цирк деген сөздегі ц әріпіннің өзіне әлі таңбалау енгізбеді.Бірақ көбісі ағылшынның s таңбасымен әріпімен белгілеу керек дейді.Бірақ нақты әрі соңғы шешімге әлі келе қоймады.Және толықтай көшу тағы да 3жылға алдыға созылды.
Достарыңызбен бөлісу: |
