1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі


tÜRKÇe sÖZLÜKteKİ AKRABALiK ADLARiNiN tAsNİFİ



Pdf көрінісі
бет17/230
Дата23.04.2022
өлшемі14,62 Mb.
#140608
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   230
Байланысты:
Құрышжанов оқулары 2019

 
tÜRKÇe sÖZLÜKteKİ AKRABALiK ADLARiNiN tAsNİFİ
Onur ÖZDemİR
Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi
Çağdaş Türk Lehçeleri Ve Edebiyatları bölümü 
Danışmanı: Prof. Dr. Abdirasilova.Gulmira Kalıbaikyzy
Kazak Ulusal Kızlar Pedagoji Üniversitesi
Түйіндеме: 
Түрік тіліндегі сөздіктер бойынша туыстық атаулар жүйесінің лексика-семантикалық құрамы 
мен құрылымы туралы зерттемелер барысында елтанымдық, мәдениеттанымдық құндылық тұрғысынан 
қарастырып, және түрік тілдеріндегі туыстық атаулардың өз ішіндегі жас ерекшелігі, жыныс ерекшелігі, жолы 
бойынша бөлінген жеке атаулар, аталас туыстық (өз жұрты) және шеше туысқандары (нағашы жұрты) бойынша 
туыстық атаулар бойынша жіктеу жасалынды.
Giriş
Söz varlığı üzerine yapılan çalışmalar söz konusu dilin 
olduğu kadar o dili konuşan insanların özellikleri hakkında 
da önemli ipuçları ortaya koyar. Bir dilin yalnızca söz 
varlığının incelenmesiyle, o dili konuşan ulusun yaşadığı, 
o toplumdaki kültür hareketleri ve başka uluslarla ilişkileri 
hakkında büyük ölçüde bilgi edinilebileceği (Aksan, 
1998: 139) dilbilimcilerin ortak görüşüdür. Söz varlığı 
çalışmaları içerisinde akrabalık adlarının özel bir yeri 
vardır çünkü akrabalık adları bir anlamda dilin mirası olup 
yaşamasını ve geleceğe uzanmasını sağlar. Soydan bunu 
şöyle belirtir:
Temel sözvarlığı içinde önemli bir grup da insanın en 
yakın çevresi olan aile topluluğunu oluşturan bireyler 
arasındaki akrabalık bağlarını tanımlayan terimlerdir. 
Bu terimler, bireyin aile içindeki konumunu ve mensubu 
olduğu topluluktaki statüsünü belirtirler. Bu tür terimleri 
incelemekle bir ölçüde o dilin kalıt ya da temel sözcüklerinin 
hangi dillerden oluştuğunu, hangi kültürlerin bu oluĢuma 
etki ettiğini görme olanağı sağlanmış olur, (Soydan, 2003: 
43-56)
Türkçe Sözlük’te akraba; 1. huk. Kan bağıyla birbirine 
bağlı olan kimseler. 2. Oluşma yönünden aynı kaynağa 
dayanan şeyler. 3. mec. Biri, diğerinin doğurduğu sonuç 
veya olgular olarak belirtilir. Akraba sözü Arapçadan 
ödünçleme olup “yakınlar” anlamındadır. Aslında bu 
sözcük karib (yakın) sözcüğünün çoğulu olup aslı 
akriba’dır. Ancak Türkçede tekil bir anlamda kullanılmış 
ve akraba olarak yaygınlaşmıştır.
1.Eş Anlamlılık Bakımından Akrabalık Adları 
Tespit edilen akrabalık adları eş anlamlılık bakımından 
aşağıda sıralanmıştır: En çok bilinen ve kullanılan 
akrabalık adına, eş anlamlılarını temsilen başta yer 
verilmiştir. Parantez içindeyse ilgili akrabalık adının 
sözlükteki eş anlamlıları belirtilmiştir.
Abla Abi (Ağa, Ağabey, Ede, Efe) Baba (Peder) Amca 
Kızı (Böle, Emmi Kızı, Kuzin, Yeğen) Amca Oğlu 
(Amcazade, Böle, Emmi Oğlu, Kuzen, Yeğen) Amca 
(Emmi) Analık (Üvey Anne) Anne (Valide) Anneanne 
(Ebe) Babaanne Bacanak Baldız Besleme (Besleme Kız, 
Beslemelik, Beslek) Büyükanne (Kadınnine, Nine) Çocuk 
(Bala, Çağa, Etfal, Evlat, Kerime, Kız, Kızan, Mahdum, 
Oğul, Oğlan, Sabi, Sübyan, Tıfıl, UĢak, Velet) Damat 
(Güveyi, Ġç Güveyisi) Dayı Dayı Kızı (Böle, Kuzin, 
Yeğen) Dayı Oğlu (Dayı Zade, Böle, Kuzen, Yeğen) Dede 
(Büyükbaba, Büyükpeder) Dünür Ebeveyn Elti EniĢte 
Evlatlık (Oğulluk) Görümce Hala Kızı (Böle, Kuzin, 
Yeğen) Hala Oğlu (Böle, Halazade, Kuzen, Yeğen) Hala 
(Bibi) Haminne Türkçe Sözlükteki Akrabalık Adlarının 
Tasnifi 1697 Turkish Studies International Periodical For 
the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 
Volume 7/4, Fall, 2012 Hemşirezade (Yeğen) Kardeş (Ahi, 
Birader, Dadaş) Karı (Avrat, Ayal, Eş, Ehil, Gelin, Refika, 
Hanım, Harem, Hatun, Zevce) Kayın (Ġni, Kayınbirader) 
Kayınbaba (Babalık, Kayınpeder, Kaynata) Kayınvalide 
(Hanımanne, Kaynana) Kız Kardeş (Bacı, Hemşire) Kirve 
Koca (Ağa, Ehil, Eş, Refik, Zevç) Kuma (Ortak) Sağdıç 


20
Süt Baba Süt Kardeşi Süt Kız Süt Oğul Sütanne, Sütnine 
Teyze Teyzezade (Böle, Kuzen, Yeğen) Torun (Ahfat, 
Döl Döş, Oğul Uşak) Üvey Baba (Babalık) Üvey Kardeş 
(Taygeldi) Yenge (Bula, Gelin Abla) Türkçe, akrabalık 
adlarının sadece sayıca fazlalığı olarak değil, eş anlamlıları 
bakımından da zengin bir dildir. Türkçe kökenli veya 
yabancı dillerden dilimize geçmiş akrabalık durumunu 
karşılayan birçok eş anlamlı sözcük bulunur
2.Yaşa Bağlı Büyüklük-Küçüklük Bakımından 
Akrabalık Adları
Bazı akrabalık adları yaş olarak büyüklük-küçüklük 
anlamı verir. Bu sözcükler şunlardır:
Büyüklük: Abi (Ağa, Ede, Efe, Ağabey), Abla, Anneanne 
(Ebe), Babaanne, Büyükanne (Nine, Kadınnine), Dede 
(Büyükbaba, Büyükpeder), Haminne (anneannenin 
annesi), Kayınbaba (Kayınpeder, Kaynata), Kayınvalide 
(Kaynana, Hanımanne).
Küçüklük: Çocuk (Kız, Kızan, Bala, Çağa, Mahdum, 
Oğlan, Etfal, Sabi, Sübyan, Tıfıl, Uşak, Velet) ve Torun 
(Oğul Uşak, Ahfat, Döl Döş) ile Kız Kardeş (Bacı, 
Hemşire, Şvester).
Sözlükte madde başı olarak erkek kardeşin olmayıp 
kız kardeşin bulunduğu görülür. Bu durum, halk arasında 
kardeş denilince önce erkeğin anlaşılmasından kaynaklanır. 
Kardeş kelimesi tek başına kullanıldığında ise yaş olarak 
büyüklük-küçüklük ya da cinsiyet durumu 1698 Selim 
EMİROĞLU Turkish Studies International Periodical 
For the Languages, Literature and History of Turkish or 
Turkic Volume 7/4, Fall, 2012 belirtmemektedir. Kişi, 
kendisinden büyük veya küçük (abla, abi) kardeşlerini yeri 
geldiğinde sadece kardeş olarak belirtebilir. 
Diğer akrabalık adlarında yaşa bağlı bir anlam 
çıkarmak mümkün olmamaktadır. Örneğin dayı sözcüğü 
ele alındığında, dayı olacak bireyin yaşını belirlemek 
mümkün değildir. Bir kimsenin birden fazla dayısı varsa 
bunları küçük dayı, ortanca dayı, büyük dayı biçiminde ya 
da isimleriyle birlikte kullanarak (Ahmet Dayı, Oğuz Dayı 
vs.) ifade etmesi gerekir.
3.Cinsiyet Bakımından Akrabalık Adları
Cinsiyet bakımından akrabalık adlarını kadın, erkek ve 
nötr (yansız) biçiminde ayırmak gerekir. Sözlükte geçen ve 
cinsiyet olarak kadını belirten akrabalık adları şunlardır:
Kadın: Abla, Amca Kızı (Emmi Kızı, Kuzin) Analık 
(Üvey Anne), Anne (Valide), Anneanne (Ebe), Babaanne, 
Baldız, Besleme (Besleme Kız, Beslemelik, Beslek), 
Büyükanne (Nine, Kadınnine), Dayı Kızı (Kuzin), Elti, 
Görümce, Hala (Bibi), Hala Kızı (Kuzin), Haminne, Karı 
(Avrat, Gelin, Refika, Hanım, Harem, Hatun, Zevce, Ayal), 
Kayınvalide (Kaynana, Hanımanne), Kerime (Kız), Kız 
Kardeş (Bacı, Hemşire, Şvester), Kuma (Ortak), Süt Kız, 
Sütanne (Sütnine), Teyze, Yenge (Bula, Gelin Abla).
Sözlükte geçen ve cinsiyet olarak erkeği belirten 
akrabalık adları şunlardır:
Erkek: Abi (Ağa, Ede, Efe, Ağabey, Birader, Dadaş), 
Ahfat, Amca (Emmi), Amca Oğlu (Amcazade, Emmi Oğlu, 
Kuzen), Baba (Peder), Babalık (Üvey Baba), Bacanak, 
Dayı Oğlu (Dayı Zade, Kuzen), Dede (Büyükbaba, 
Büyükpeder), Enişte, Hala Oğlu (Halazade, Kuzen), 
Kayın (Kayınbirader, İni), Kayınbaba (Kayınpeder, 
Kaynata), Koca (Ağa, Refik, Zevç, Damat, Güveyi, İç 
Güveyisi), Kızan, Mahdum, Oğlan, Oğul, Süt Baba, Süt 
Oğul, Teyzezade.
Oğul ve zade sözcüklerinin özellikle geçmiş dönemlerde 
cinsiyet ayrımı belirtmeden, hem kız hem de erkek çocuk 
için kullanıldığı düşünülürse teyzezade her iki akrabalık 
adını da karşılar ancak sözlük anlamı bakımından 
teyzezadenin günümüzde teyze oğlu kullanımı yani erkek 
cinsiyetini belirttiği anlaşılmaktadır. Çünkü hala oğlu, 
hala kızı; amca oğlu, amca kızı gibi 4. Derece akrabaları 
birbirinden ayırmak ve akrabalık iliĢkisinin adını koymak 
için oğlu ve kızı sözcüklerinden yararlanılır. Oysa sözlükte 
teyze oğlu ve teyze kızı bulunmamaktadır. Sözlükte geçen 
ve cinsiyet olarak nötr (yansız) olan yani cinsiyet olarak 
bellibir netlik taşımayan akrabalık adları şunlardır:
Nötr (Yansız): Böle, Çocuk (Bala, Çağa, Etfal, Velet, 
Sabi, Sübyan, Tıfıl, Uşak, Evlat), Eş (Ehil), Evlatlık 
(Oğulluk), Hemşirezade, Kardeş (Ahi), Sağdıç, Süt 
Kardeşi, Torun (Döl Döş, Oğul Uşak), Üvey Kardeş 
(Taygeldi), Yeğen.
Sonuç
Akrabalık adları bir dilin özgünlüğünü, zenginliğini, 
büyüklüğünü, tarihî tecrübelerini, geleneklerini ve 
kültürünü ortaya koyan önemli bir ölçüttür. Türklerde hem 
kan yoluyla hem de toplumsal iliĢkiler nedeniyle akrabalık 
adları görülür. Türk toplumunda akrabalığa büyük önem 
verildiğinden kan yoluyla veya evlilik yoluyla kurulan 
akrabalıklar dışında oluşturulan yakınlık ve akrabalıklarla 
da akrabalık kavramı genişletilmiştir. Böyle bir yaklaşımla 
dayanışma, sosyallik, yakınlık ve ihtiyaçların karşılanması 
hedeflenmiştir. Türk toplumu kolektif bir yapıya sahiptir. 
Bundan dolayı akrabalık ilişkileri gelişmiştir. Sorunların 
çözülmesinde, yardımlaşma ve dayanışmada akrabalar 
birbirlerine destek çıkarlar. Türk atasözleri ve deyimlerinde 
et tırnaktan ayrılmaz misali akrabalığın vazgeçilmezliği 
belirtilir. Teyzenin ana yarısı, amcanın baba yarısı sayıldığı 
bir toplumda akrabalık ilişkilerinde sorunlar yaşansa da bu 
birlikteliğin kalıcılığı ortaya konulur. Çalışmada Türkçe 
sözlükteki akrabalık adları çeşitli ölçütler doğrultusunda 
sınıflandırılmıştır. Sözlükte akrabalık adları kapsamında 
sevgi ifadeleri, argo kullanımlar, ses değişimine uğramış 
biçimler, çeşitli yakıştırmalar, saygı bildiren kalıp 
ifadeler, cinsiyeti belirten sözcükler, modern kullanımlar 
ve akrabalığa dönüşmeyen ifadeler hariç tutulduğunda, 
eş anlamlıları ile birlikte 150 kadar akrabalık adının yer 
aldığı tespit edilmiştir. Söz konusu akrabalık adlarının 
özelliklerinden hareketle oluşturulan tasnif göz önünde 
bulundurulduğunda bir akrabalık adının; (örneğin teyze) 
akrabalık derecesinden, medeni durumuna; cinsiyetinden 
kökenine kadar taşıdığı özellikler üzerinde fikir edinmek 
mümkündür.
Günümüzde akrabalık kavramına yüklenen anlam 
biyolojik bir yapıdan çok psikolojik bir yapı kazanmıştır. 
Gençlerin kan kardeşliği (kanka) dedikleri dostları 
ile her türlü sırlarını paylaştıkları görülür. internet 
yazışmalarına bakıldığında gençler, ağırlıklı olarak, 
akrabadan dost olabileceğine pek ihtimal vermediklerini, 
daha çok yakın ilişki kurdukları arkadaş ve akranlarını 
dost sayabileceklerini belirtmektedirler. Bunun yanında 
özellikle büyük şehirlerde akrabalık bağlarının giderek 
zayıfladığı görülmektedir. Ziyaretler, sosyal dayanışma, 
yardımlaşma bakımından akrabalık kurumu yaşatılmalıdır. 
Sosyal dayanışma en çok akrabalar arasında görülür. Bir 
toplumda akrabalık bağları ne kadar sağlam olursa o 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   230




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет