ТҮРКІТАНУ ҒЫЛЫМЫ ЖАСТАР КӨЗІМЕН

50
Ресейде қызмет атқарған неміс ғалымы академик 
В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп сына жазуларының 
он беске жуық әрпін анықтаған болатын. Ара-
дан аз уақыт өткенде В.В.Радлов Орхон өзені бой-
ынан табылған үлкен тастардағы мәтінді оқып, 
ескерткіштің толық тәржімесін жасады. Бұдан 
бұрын ғылым әлемінде қауымға белгісіз болып кел-
ген көне түркі жазба жәдігерліктерінің («Күлтегiн», 
«Тоныкөк», «Бiлге қаған» жырлары) мәтінін оқу, 
зерттеу және басқа тілдерге тәржіма жасау ісі кезінде 
В.В.Томсен, В.В.Радлов, Ю.Немет, Х.Н.Оркун, 
С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Ғ. Айдаров, А. Аманжолов 
сияқты ғалымдар мол үлес қосты.Қайдар Әбдуәли 
Туғанбайұлы – түркітану ғылымының көрнекті 
өкілдерінің бірі. Қазақ, ұйғыр, орыс тілдерінде еркін 
жазатын академик-ғалымның “Структура однослож-
ных корней и основ в казахском языке”, М.Оразовпен 
бірігіп жазған “Түркітануға кіріспе”, “Қазақ тілінің 
өзекті мәселелері”, “Қаңлы: тарихи шежіре”, “Халық 
даналығы” атты зерттеу еңбектерінің түркітану 
ғылымы үшін мәні мен маңызы ерекше. Ғалым тіл 
білімінің бірнеше салалары бойынша қалам тартқан. 
Соның негізгісі – тіл тарихына қатысты зерттеулері дер 
едік. Өйткені түркі тілдерінің тарихын зерделеп, ілкі 
түбірлердің табиғатын айқындауға арналған еңбектері 
ұйғыртанушы авторды түркітанушы ретінде таныт-
ты. Классикалық түркі тіл білімінде сөздердің әуелгі 
тұлғасы қандай болғанына алғаш рет көңіл бөлген 
ғалым В.В. Радлов еді. Кейін бұл мәселеге байланысты
К.Гренбек, В.Банг, П.М.Мелиоранский, Н.А.Баскаков, 
И.А.Батманов, 
Г.Рамстедт, 
Б.М.Юнусалиев, 
А.Н.Кононов, 
Э.Р.Тенишев, 
Э.В.Севортян, 
А.М.Щербак сияқты түркітанудағыкорифей ғалымдар 
пікір айтып, өзіндік ой-тұжырымдарын айтқан бола-
тын. Бұл ғалымдардың көпшілігінен Қайдар Әбдуәли 
Тұрғанбайұлының бір ерекшелігі мен артықшылығы 
бар деп білеміз. Біздің пайымдауымызша, ол - 
ғалымның ұйғыр тілі мен қазақ тілін еркін меңгеруі; 
түркі тілдеріндегі тілдік материалдарды, сөз мағынасы 
мен мәнін сөздікке қарап түсінбей, оны терең түйсінуі, 
жүрекпен сезінуі.
Тарихи мәліметтерге қарағанда, түркі халықтары 
о баста Орта Азия далаларын мекендеген. Алайда 
өздерінің көшпенділік тұрмыстарының арқасында олар 
бірте-бірте біздің заманға дейінгі бірінші ғасырдың 
өзінде-ақ бүкіл Еуразия далаларына, Қытайдан ба-
стап Дунайға дейін тараған. Белгілі ғалым С.П. Тол-
стов Шығыс зерттеушілердің халықаралық ХХV 
конгресінде (1960) жасаған баяндамасында түркілер 
біздің жыл санауымыз алдындағы ІV ғасырда бұрынғы 
Хорезмнің негізгі тұрғындары болған дегенді айтады. 
Ал түрколог С.Е. Малов «біздің заманнан бұрынғы V 
ғасыр алдында да түркілер қазіргі қоныстап отырған 
аймақтарын мекендеген. Олардың тілдері жыл са-
науымыздан 5-6 ғасыр бұрын да қазіргідей құрамда, 
қазіргідегідей құрылымда болған» дейді. Сондай-
ақ, тарихшылар түркі халықтары ғұн дәуірінен ба-
стап белгілі болған. Ғұн империясы жыл санауымыз 
алдындағы VІІ ғасыр мен біздің заманнан V ғасыры 
арасында өмір сүрген дегенді айтады. Мұндай пікірді 
толық мақұлдауға бола қоймас.
Түркітанудың пән ретінде дамуында XIX – XX ғ.ғ. 
зерттеле бастаған әдеби трактаттар мен филологиялық 
шығармалардың маңызы зор болды. Бұлардың 
қатарына түркі тайпалары туралы лингвистикалық, та-
рихи этнографиялық, фольклорлық деректерді жүйеге 
келтіре отырып жазылған алғашқы ғылыми еңбектер 
– Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғатат – түрк» 
атты сөздігі, Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғу біліг» 
атты әдеби дидактикалық шығармасы, ортағасырлық 
түркі халықтарының тарихынан, шығу тегінен 
мәліметтер берген Мұхаммед Хайдар Дулатидың 
«Тарихи Рашиди», Қадырғали Жалайыридың «Жыл-
намалар жинағы», Рашид әд-Диннің «Жамиғ Ат – 
Тауарих», т.б. шығармалары жатады. Мұның бәрі 
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 
бірінші жартысында Түркітанудың қалыптасып, 
орнығуына жағдай туғызды. Әлем халықтары ішінде 
түркі халықтары өзіндік тіл, тарих, мәдениет, салт 
– дәстүр ерекшеліктерімен айрықша орын алады. 
Түркітанудың дараланып, өз алдына жеке ғылым са-
ласына айналуының ең басты себептерінің бірі Орхон, 
Селенга, Енисей, Талас, т.б. өзендер алқаптарынан сан 
алуан тасқа шекілген жазулар, мүсін тастар мен арнайы 
жасалған жазба ескерткіштердің бірінен кейін бірі та-
былып, олардың сыры ашылып, құпиясы айқындала 
бастауына байланысты болды. Осыған орай Орхон – 
Енисей – Талас тас жазулары оқылып, ірілі – ұсақты 
көптеген түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихы 
айқындалып, мәдени мұра зерттеле бастады.
Түркітану тек түркі тілдерінің өткені мен бүгінін 
қарастырмайды, оның аясында түркі халықтарының 
тарихы, әдебиеті, дүние танымы, мәдениеті, эт-
нографиясы тұтас қарастырылады. Түркітану 
жаһандану тұсында саясаттау, философия, социо-
логия мәселелерінен тыс қала алмайды. Жаһандану 
бүкіл әлемге ортақ болғанымен, белгілі бір өркениетке 
сүйенеді. Түркі мәдениеті үгіт – насихатпен де, 
ғылыммен де бүкіл әлемге танылуы керек. Осы тұста 
бүкіл түркі халықтарының сүйенері түркі өркениеті 
болмақ. Тарихты біліп шектеліп қана қоймай, қазіргі 
кездегі мемлекет және ұлтаралық қатынастарда 
түркітану ғылымын күшейту ғалымдардың меншігінде. 
Түркі тілдерінің түбі бір болғанымен, жаңа ғасырда бір 
– бірімізді түсіну қиынға соғуда. Бірнеше түркі тілін 
жетік игерген мамандар да тапшы. Филолог мамандар-
ды дайындау үшін түркі елдерінің арасында жоғары 
оқу орындары студенттерін алмастыру қажет. 
Профессор Ш.Ыбыраев «Дүниежүзілік және 
ұлтаралық дәстүрі әлдеқашан қалыптасқан түркология 
ғылымының қазіргі заманғы тізгініне ұмтылу – еге-
мен түркі мемлекеттерінің абыройлы міндеті», - 
дейді. Яғни, түркі өркениетінің тарихын, мәдениетін 
біліп қана қоймай, оны жаңа заман талаптарына сай 
жетілдіру бүгінгі жас ұрпақтың міндеті.

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: