ТІЛТАНЫМДАҒЫ ЭВфЕМИЗМ ҚұБЫЛЫСЫ

278
– это действия, совершаемые партнерами в процессе 
речевой коммуникации; Речевые акты – основная еди-
ница вербальной коммуникации [1, с.30].
Лингвистикада мәлім болғандай, антропологиялық 
парадигма сөйлеуші адамға бағытталады. Сол себепті 
сөйлеу актісі психология, мәдениеттану аясында да 
қарастырылады. Сөйлеу актісінде негізгі нысанға 
сөйлеудегі әрекет, сәтті аяқталу, пропозициональды 
мазмұн, шындық, интенция, коммуникативтік мақсат 
алынады. Эвфемизм дефиницалары: сұрақ, кеңес, 
өтініш.
Эвфемизмді неліктен лингвистикалық прагматика, 
сөйлеу актісі теориясының аумағында қарастырамыз? 
Эвфемизм – тілдік факт. Тілдік қарым-қатынасқа 
бағытталған. Сөйлеудің айналымы. Сөйлеу акті – 
сөйлеудің пайда болуының негізі. Т.Г. Винокур сөйлеу 
актісі жайлы айта келе, «мақсат», «сендіру», «әрекет, 
жағдай» үшеуі бірігіп «амал-тәсіл» деген категорияны 
құрайды дейді [1, с.32].
Сөйлеу акті тілдік жанрмен де байланысты. Екеуіндегі 
ұқсастық – интенция (тұспал), коммуникативтік 
мақсат, дискурсқа жетелеу, қарсыласының реакция-
сын танып-білу, тілдік және вербалды амалдардың 
қолданысы.
Біршама зерттеушілердің айтуынша, сөйлеу актісіне 
қарағанда сөйлеу жанрының ауқымы кеңірек деп тани-
ды. Онда бірқанша иллокутивті күш бар деп көрсетеді. 
Ғалымдар сөйлеу актісінің мақсаты – минимальды 
тілдік жағдайға байланысты деп көрсетеді. Сөйлеу 
жанрларының хабарламалы, бағалауыштық сипатта-
рын баса көрсетуге болады.
Ал иллокутивті сөйлеу акті сөйлеушінің тыңдаушыға 
бағытталған сөзінің жағымсыз және дөрекі түрде 
жеткізілуі. Перлокутивті сөйлеу акті сөйлеушінің 
тыңдаушыға бағытталған сөзінің жағымды және эмо-
ционалды түрде көрініп, қарым-қатынастың сәтті 
аяқталуы.
Сонымен эвфемизм – қарым-қатынас жағдайындағы 
сөйлеу тактикасы.
Г.Грайс 
тілдік 
қарым-қатынас 
жағдайында 
төмендегідей қағидаларды ұсынады:
– Хабарламалық
– Түсініктілік, анықтық
– Байланыстылық
– Шындық [1, с.32].
Сондықтан эвфемизм құбылысы айырықша феномен, 
сөйлеу мазмұнында хабарламалылық қызметте байла-
нысады. Эвфемизм тыңдаушыға, тыңдауға құлшыныс 
білдірушілерге арналған. Сөйлеуші тыңдаушыға 
түсінуге жеңіл болуын, ал тыңдаушы сөйлеушінің 
оның қолданып отырған стратегиясын ескере отырып, 
сөйлеуші не туралы айтпақ болған ойын түсініп оты-
рады. Сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы бай-
ланыс эвфемистік түрде өткенде сөйлеуші айтар ойын 
жинақтап, эвфемизм түрінде жұмсақтап жеткізеді, ал 
тыңдаушыда ойлау мен сөйлеу қатар көрінеді. Сондай-
ақ сөйлеуші тыңдаушыға түсінікті болу үшін өзіндік 
түйін жасайды. 
Отандық тілтанымда лингвист Б.А. Ларин 
эвфемизмдерді төмендегідей түрлерге жіктейді: 1. 
Жалпыхалық қолданатын ұлттық әдеби тілдің түрі; 
2.Классикалық және кәсіби эфемизмдер; 3. 
Тұрмыстық эвфемизмдер. 
Эвфемизмдерді тұрақты, әрі түсінуге жеңілдігін 
ескеріп, әлеуметтік дәрежелеріне орай үш түрге 
жіктеуге болады: 1. Жалпытілдік эвфемизмдер; 
2. Тілдік эвфемизмдер; 3. Окказионал эвфемизм-
дер[1, с.35].
Жалпытілдік эвфемизмдер тұрақты, сөйлеу кезінде 
түсінуге жеңіл, тілді игерушілердің көпшілігіне таныс 
сөздер арқылы қолданылады. Мұндай эвфемизмдер 
сөйлеуші үшін қиындық тудырмайды. Ойда дайын 
бірлік күйінде сақталады. Сондай-ақ эвфемизмдердің 
бұл түрін қолдану арқылы сөйлеуші қолайсыз, айтуға 
ыңғайсыз жайттарды сенімді, жеңіл, тыңдаушының 
жағдайын ескере отырып жеткізеді. Мысалы: 
Әжетханаға бару.
Тілдік эвфемизмдердің қарым-қатынас аясы тар, 
жанұялық және достық қарым-қатынас кезінде ғана 
қолданылады. Мысалы: Жеке жерге бару.
Тілдік эвфемизмдерге жақын қолданылатын окка-
зионал эвфемизмдердің де қолданылу аясы тар, ол 
сөйлеу сәтінде ғана қолданылады. Тілдік пен оккази-
онал эвфемизмдердің жалпытілдік эвфемизмдерден 
айырмашылығы – өз ортасында ғана қолданылады, 
қарым-қатынас кезіндегі аясы тар. Көптеген тілдік 
және окказионал эвфемизмдер иронияға, қалжыңға 
құрылады. Аталған екі эвфемизм түрінің негізгі 
қызметі – фатикалық, контакт тудырушы. Мұндай 
эвфемизмдер мағынасы шағын топтар арасында ғана 
түсінікті болып, қарым-қатынас өзара жақын, таныс 
адамдар арасында ғана өрбиді. Мысалы: Жұлдыздарды 
тамашалап келу.
Мәдени қызметі жағынан эвфемизмдер табуға 
жақын. Айтуға тиым салынған сөздер. Табу жалпы 
қоғам өмірінің түрлі діни, тарихи, әлеуметтік-саяси, 
этикалық факторларын қамтиды. А.А. Реформатский 
аталған екі ұғым табу мен эвфемизм жайлы былайша 
түйін жасайды: «Для замены табу слов нужны другие 
слова – эвфемизмы. Эвфемизмы – это замененные, 
разрешенные слова, которые употребляют вместо за-
прещенных (табуированных).
Тұрмыстық жағдайда қолданылатын эвфемизмдер 
өз бастауын айтуға тиым салынған табу сөздерден 
алған. Қазірде эвфемизмдерді пайдаланудың мақсаты 
– сөйлеу әдебін, сөйлеудің жағымсыз жағдайларын 
жұмсақтап жеткізу. Мұндай эвфемизмдер адам 
өмірінің интимді, жанұялық және күнделікті өмірін 
қамтиды. 
Әдетте, табу мен эвфемизмдер мифологиялық 
дүниені қабылдау аспектісінде де қарастырылады. 
Сонымен қатар табу мен эвфемизмдердің кейбір раз-
рядтары тек мифологиялық емес, өзгеше сипатқа да ие 
болады. Мәселен, зерттеушілер былай деп көрсетеді: 
«На современной стадии развития общества религиоз-
ные эвфемизмы в Европейских языках являются уже 
пережитком или отголоском более ранних эпох. Для 
современного языкового употребления значительно 
большую роль играет социальный и моральный эв-
фемизм. В силу сложившихся условий в обществе не 
всегда возможно или целособразно называть вещи их 
действительными именами. Это невозможно либо из 
этических соображений, соображений вежливости, 
либо вследствие некрасивости и запретности вещей. 

279
Этические эвфемизмы заключаются главным образом, 
в смягчении понятий или в замене родного слова сло-
вом из какого-либо иностранного языка»[2, 8 б.].
Табу мен эвфемизмдердің пайда болу себептері алу-
ан түрлі: этикалық, саяси, мифологиялық-діни және 
т.б. болуы да мүмкін.
Табу мен эвфемизмдердің зерттелуі түркі тілдері ма-
териалдарында да көптеп кездеседі. Мәселен, қазақ тіл 
білімінде Ә. Ахметовтің [3], әзірбайжан тілінде – Х.Д. 
Жаппаровтың [4], өзбек тілінде – Н. Исматуллаевтың 
[5], тува тілінде – Ш.Ч. Саттың [6] және т.б. еңбектері 
бар екендігі мәлім. Алтай түркі тілдес халықтарының 
материалдары бойынша Н.А. Баскаков [7], қазақ, 
қырғыз, өзбек тілдері бойынша И. Лауде-Циртаустас 
[8] мақала жазды.
Табу – (кең мағынасында) полинезиялық «tapu» 
сөзінен шыққан – белгілі бір іс-әрекеттерді (қандай да 
бір заттарды, тағамдарды, сусынды қолдануға) жүзеге 
асыруға салынатын ерекше тыйым немесе қандай да 
бір сөздерді (әсіресе, жалқы есімдерді) айтуға салы-
натын тыйым. Этнография мен әлеуметтануда бұл 
ұғым ұлттық реңкі бар пайымдарды белгілеу үшін 
қолданылады.
Гректерде «ayos» сөзі табу ұғымын білдіреді. Го-
мер дәуірінің өзінде-ақ патшалар, тайпа басшылары, 
көсемдердің мал-мүлігі, қару-жарағы, көлігі, әскери 
топтағы күзетшілері киелі болып саналған. Сондай-ақ 
соғыс кезінде балық жеуге, кейіннен шошқадан жа-
сайтын тағамдарды жеуге тиым салған. Себебі Крит 
аралында шошқалар киелі мал – тотем ретінде сана-
лып, тағам ретінде қолданылмаған. Оны құрбандыққа 
шалуға да тиым салған. Гомер шығармаларында 
шошқалар киелі малға, шошқа бағушылар киелі 
адамдарға жатқызылған.
Табу сөздердің негізінде шындыққа деген салттық 
көзқарас болады. Болмыс әлемі жанды, естиді, 
сөйлейді, саналы, яғни мифологиялық дүние 
қабылдауда аңдар, табиғат, заттар және т.б. тірі, саналы 
нәрселер болған. Көрнекті этнограф және фольклор-
шы Д.К. Зеленин алғашқы сөздік тыйымдар алғашқы 
қауымдық аңшылардың қарапайым ғана абай болуы-
нан (абайла ушылығынан) пайда болған деп есептейді: 
олар адам тілін түсінетін қырағы аңдар сөздерін естіп 
қойып, қақпан мен садақтан құтылып кетуі мүмкін деп 
ойлады [9, 110 б.].
Сөздік табулар мен қазақ табу сөздерінің көзі 
тек аңшылық қана емес, сондай-ақ өз кезінде Ш. 
Уәлиханов әскери жорықтардың ықпалы болғанын ай-
тады. Ә. Қайдар атап көрсеткендей: “У тюркских на-
родов была выработана целая система табуирования. 
Под табуирование подпадали самые различные аспек-
ты религиозно-анимистического, мифологического, 
астрологического и других верований” [10, 46 б.]. 
Түркі тілдерінің көпшілігінде табуға айналған 
«қасқыр», «бөрі» дегендердің қазақ тілінде олардың 
орнына қолданылып жүрген «ит-құс», «ұлыма» де-
ген сөздер этнографиялық мәнге ие болған. Өйткені, 
оның лексикалық мағынасынан бөлек дәстүрлі наным-
сенімдерден туындайтын, атын атаса «ит-құс» малға 
шабады немесе адамға қастандық істейді деген сияқты 
түсінік қалыптасқан. 
Табу терминінің ауқымы кең, себебі мұндай сөздер 
тек тиым салынған сөздермен ғана шектелмейді, 
адам тарапынан жасамауға тиіс кейбір іс-әрекеттерді, 
белгілі бір адамға, ішіп-жеуге болмайтын ас-суға 
қатысты сөздерді де қамтиды. 
Табу сөзбен эвфемизмнің арасында қандай байла-
ныс бар, неліктен көбіне екеуі қатар айтылады деген 
мәселеге тоқтала кетсек, ең алдымен эвфемизмдерді 
тудыратын табу сөздер деп білсек, кейде тіпті табу 
сөздер эвфемизмдерді тудырып қана қоймай, оларға 
үнемі өз орнын беріп, өзі солардың тасасында бой 
жасырады. Сондықтан олар табусыз эвфемизм, 
эвфемизмсіз табу өмір сүре алмайды. Осындай табу 
мен эвфемизмдердің арасындағы себеп-салдарлы 
тығыз байланысты Ә.Қ. Ахметов былайша көрсетеді: 
«…табу мен эвфемизмдердің арасындағы байла-
нысты себеп пен салдар деп қараған жөн, өйткені 
эвфемизмдерді тудыратын табу. Сондықтан да олар 
бірінсіз бірі жүре алмайды. Сосын табу эвфемизмдерді 
тудырып қана қоймай, оларға үнемі өз орнын беріп, өзі 
солардың тасасында бой жасырады» [3, 7 б.].
Сонымен тілдің лексикалық жүйесі құрылымдарын, 
тіл мен ойлаудың, тіл мен индивидтің байланысын, тіл 
мен қоғамның байланысын тереңдете зерттеуде табу 
мен эвфемизмдердің беретін деректері мол. Этикеттік 
нормамен ұштасып жататын эвфемизм құбылысы 
тілдің сөздік құрамын байытады, синонимдік қатарын 
көбейтеді, функционалды-стильдік айырымдарын 
тереңдетеді, тіл мәдениетін, адамның жеке мәдениетін, 
сөз мәдениеті нормаларын қалыптастыруға ықпал 
етеді.

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: