1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 14,62 Mb. Pdf көрінісі
|
Құрышжанов оқулары 2019
| Тірек сөздер:
дыбыс, артикуляция,үндесім, фонетика, еріндік, езулік, дауысты , дауыссыз. Abstract: The article provides an articulatory review of the sounds of the Kazakh language in the new era. The composition and order of speech members, composition and order of distinctive marks. Speaking of acoustic methods and the acoustic science apparatus that analyzes the pronunciation of Kazakh sounds. Keywords: sound, articulation, harmony, phonetics, lip, spell, vowels, consonants Қазақ тілінің дыбыс талданым желісінің соңғы нәтижелері академиялық «Қазақ грамматикасының» дайындалуымен тікелей байланысты [1; 3 б.]. Ең алдымен фонетикалық талданымның бағыттары анықталды: қазақ тілі дыбыстарының жасалы- мын талдайтын артикуляциялық әдіс және оның артикуляциялық ғылыми аппараты; қазақ тілі дыбыстарының айтылымын талдайтын акустикалық әдіс және оның акустикалық ғылыми аппараты; қазақ тілі дыбыстарының естілімін талдайтын перцепциялық әдіс және оның перцепциялық ғылыми аппараты. Сонда әр зерттеу саласының өзіне тән ұғымдары мен атаулары болады. Өйткені жоғарыда айтылғандай, дәстүрлі қазақ фонетикасында артикуляциялық және перцепциялық ұғым атаулар араласып жүр. Сондықтан артикуляциялық талдау тек артикуляциялық ұғымдар мен артикуляциялық атаулар негізінде жүргізіледі, яғни акустикалық және перцепциялық ұғым/ата- улар араластырылмайды; акустикалық талдау тек акустикалық ұғымдар мен акустикалық атаулар негізінде жүргізіледі, яғни артикуляциялық және перцепциялық ұғым/атаулар араластырылмайды; перцепциялық талдау тек перцепциялық ұғымдар мен перцепциялық атаулар негізінде жүргізіледі, яғни артикуляциялық және акустикалық ұғым/атаулар ара- ластырылмайды. Фонетикалық талдаудың негізі артикуляциялық талдау болғандықтан, бірінші кезекте қазақ тілінің 103 артикуляциялық базасының (жасалым негізінің) моделі құрастырылды. Модель қазақ тілі дыбыстарының мүмкін болған жіктелім белгілерінің бәрін түгел қамтиды. Артикуляциялық база моделінің арқасында сөйлеу мүшелерінің құрамы мен реті, айырым белгілердің құрамы мен реті түгел анықталды. Дәстүрлі қазақ фо- нетикасында жаңсақ түсіндіріліп немесе ескерілмей келген сөйлеу мүшелері аталады. Мысалы, жасалу орны ретінде тілшік сөйлеу мүшесі аталмай келген, ол қазақ тілі дауыссыздарының жасалым белгісі ретінде қамтылып отыр. Сондай-ақ ерін қатысы тек еріндік/ езулік болып қана жіктеліп келсе, енді езуліктің өзі ашық езу[лік], қысаң езу[лік] және емеурін езу[лік] бо- лып үшке, ал еріндіктің өзі доғал ерін[дік] және сүйір ерін[дік] болып екіге таратылып отыр. Сонда ерін қатысының өзі бес артикуляциялық белгіден құралады. Еріндік/езулік атауының мағынасы екіге жіктеледі: ерін/езу (губной/негубной) атаулары дыбыстың жа- салу орнын көрсетсе, яғни артикуляциялық атаулар құрамына енеді; еріндік/езулік (огубленный/неогу- бленный) атаулары дыбыстың үндесім әуезін көрсетіп, перцепциялық атаулар құрамына енеді. Артикуляциялық белгілердің көлденең қалпы ерін, тіл ұшы, тіл алды, тіл ортасы, тіл арты, тіл түбі және тілшік болып тізіледі. Сонда тілдің қалпының өзі бес белгіден құралады екен: тіл ұшы, тіл алды, тіл орта- сы, тіл арты, тіл түбі. Қазақ тілінің артикуляциялық базасының ерекшелігі ретінде тіл алдының дауысты дыбыстарды жасауға (қазақ тілінде тіл алды дауы- стылар жоқ), ал тіл артының дауыссыз дыбыстарды жасауға (қазақ тілінде тіл арты дауыссыздар жоқ) қатыспайтынын айтуға болады. Тілдің тік қалпының өзі ашық, қысаң, жуысыңқы және тоғысыңқы болып таралады. Сонда дауыстылардың ашық/қысаң белгісі жасалу тәсілінің қатарына жата- тын болып шығады. Әрі қарай жуысыңқы белгісінің өзі жинақы жуысыңқы, жайылыңқы жуысыңқы, жа- нама жуысыңқы және діріл жуысыңқы болып төртке тарамдалады. Ендігі бір жаңалық дауыс желбезегінің қатысына байланысты болып отыр. Дәстүрлі қазақ фонетикасындағы «дауыс қатысы» атауының өзі перцепциялық атау болып табылады. Сондықтан оның артикуляциялық баламасы ретінде «дауыс желбезегі» атауы алынған, өйткені ол сөйлеу мүшесін меңзеп тұр. Бұдан келіп бұрынғы «таза дауыс», «салдырдан дау- ыс басым», «дауыстан салдыр басым», «таза салдыр» тәрізді естілім анықтамалардың (ұғымдардың) естілім түйсінім атауларының (дауысты, үнді, ұяң, қатаң) ор- нына, дауыс желбезегінің тербеліс ауқымын көрсететін «толық тербеледі», «мол тербеледі», «жартылай тербеледі», «тербелмейді» тәрізді артикуляциялық анықтамалардың (ұғымдардың) тактилді түйсінім атаулары (тербелмелі, тербелімді, тербеліңкі, тербеліссіз) алынды. Сөйтіп артикуляциялық талдау мен перцепциялық талдаудың ара жігін ажыратуға мүмкіндік туды. Қазақ тілінің артикуляциялық базасының негізінде қоспасыз таза артикуляциялық талдаудың жолы ашыл- ды. Қазақ тілтанымының фонетика саласы үшін «артикуляциялық база» (жасалым негізі) ұғымы мен атауы тың зерттелім ғылыми аппарат болып табы- лады. Өйткені бұған дейін «артикуляциялық база» ұғымы мен атауы зерттелім амалы ретінде кездеспейді және көпшілікке таныс емес. Оның үстіне соңғы кез- де зерттелім құралы бола бастаған артикуляциялық атаулардың бәрі сол артикуляциялық базаның көрнекі үлгісінен тарайды. Сондықтан да қазақ тілінің артикуляциялық базасының жан-жақты талданым түсініктемесін беру қажет. Себебі артикуляциялық база негізінде қазақ тілі дыбыстарының сингема және аллосингема құрамын анықтап, негізгі және үстеме артикуляциясын сипаттап шығуға мүмкіндік туады. Әлеми тілтаным «Лишь перечень всех аллофонов всех фонем языка составит перечень его звукового состава» [2] деп көрсеткендей, қазақ (түркі) тілі үшін, жоғарыда айтылғандай, барлық сингемалардың барлық алло- сингемаларын тапқанда ғана тілдің дыбыс құрамы түгенделеді. Сонда ғана «лишь перечень всех аллосин- гем всех сингем казахского языка составит перечень его звукового состава» болып шығады. Қазақ тілінің артикуляциялық базасының моделінен (үлгісінен) дыбыстың жасалым (артикуляциялық) белгілерін көрнекілейтін бөліктерін бөліп алып, өзалдына қиюластырдық .Ұсынылып отырған құрылым төрт бөліктен құралады. Қазақ тілінің син- гемалары мен аллосингемаларының артикуляциялық сипаттамасы (анықтамасы) осы айырым белгілердің төрт тобының араласымынан (комбинациясынан) шығады. Ендеше қазақ тілі дыбыстарын сипаттай- тын артикуляциялық белгілердің бәрі артикуляциялық базаның ішінен табылады. Артикуляциялық белгі белгілі бір сөйлеу мүшесінің қалпына немесе сөйлеу мүшесінің қозғалысына тән болады. Қазақ тілінің дыбыс құрамы алдымен дауысты/ дауыссыз болып екіге жіктеледі. Әдетте дауысты/ дауыссыздарың жіктелім белгісі ретінде ауаның өкпеден шығу жолы, ауыз қуысындағы кедергі және буын құрау мүмкіндіктеріне қарай жіктеледі. Мұндағы алғашқы екі белгі әмбебап жіктелім белгі бола ал- майды, ал соңғы белгісі артикуляциялық белгі емес, дыбыстардың тілдегі буынқұрауыштың қызметіне қатысты болып табылады. Қазақ тілі дыбыс құрамының дауысты/дауыссыз жіктелімі дауыс желбезегінің қатысынан туындайды. Дауыс желбезегінің толымды тербелісінен дауысты дыбыс, ал толымсыз тербелісінен дауыссыз дыбыс жа- салады. Сонда бұл таза артикуляциялық жіктелім бо- лып табылады Дауыс желбезегінің толымды тербелісі барлық дауыссыздарға тән, ал толымсыз тербелісі әрі қарай іштей тағы таратылады. Дауыс желбезегінің тербеліс түрі күрделі, толым- ды тербелістен толымсыз тербелістің төменгі шегіне қарай толқын (амплитуда) кеміп отырса, керісінше, толымсыз тербелістің төменгі шегінен толымды тербеліске қарай үдеп отырады. Егер қазақ тілінің ды- быс құрамын дауысты/дауыссыз деп қана жіктейтін болсақ, онда толымды/толымсыз белгісі жетіп жатыр. Алайда дауыссыздардың артикуляциясы дауыстыларға қарағанда күрделі болғандықтан, толымсыз белгісі дауыссыздарды іштей жіктеуге жеткіліксіз болады. Сондықтан толымсыз белгісі әрі қарай тағы тараты- 104 лып әкетіледі. Сонымен бір ғана дауыс желбезегінің қатысына байланысты дыбыс артикуляциясы күрделі болып шықты. Дәстүрлі қазақ фонетикасында ды- быс жасалуына ерін қатысы да еріндік/езулік деп қарапайым шешіледі. Қазақ тілінің артикуляциялық базасы тұрғысынан қарағанда дыбыс жасалымына ерін қатысының да күрделі екенін көреміз. Ерін артикуляциясы дыбыстың негізгі және түрленім (үндесім және үйлесім) айтылымдары- на бірдей қатысатын белсенді сөйлеу мүшесі болып табылады. Сондықтан да ерін қатысының моделі күрделі екендігі анықталып отыр. Дыбыстың негізгі және әрбір түрленім жасалымына лайық ерін қалпы бар. Ерін артикуляциясының езу/езулік қалпы тік қоршауға, ал ерін/еріндік қалпы қабысыңқы шеңбер қоршауға алынып көрсетілді. Тік қоршау езу/езуліктің, яғни еріннің жазық қалпының моделін бейнеле- се, қабысыңқы шеңбер ерін/еріндіктің, яғни еріннің дөңгелек қалпының моделін бейнелейді. Мысалы, ды- быс: ерін қатысына қарай езу дауысты болуы мүмкін, сонымен қатар үндесім әуезіне қарай езулік дауысты болуы мүмкін; жасалу орнына қарай ерін дауыссыз болуы мүмкін, сонымен қатар үндесім әуезіне қарай еріндік дауыссыз болуы мүмкін. Қазақ тілі дыбыстарының жасалым орны артикуляциясының анықтамаларын толықтырып (жоғын тауып) немесе тиянақтап (артығын алып та- стап), сөйтіп қазақ тілі дыбыстарының жасалымына ғана тән артикуляцияны түгендеп шығудың ең тиімді амалын тағы да «Қазақ грамматикасы» ұсынған артикуляциялық базадан тауып отыратын боламыз. Қазақ тілі дыбыстарының жасалу тәсіліне қатысты толықтырулар жасалған. Бұрын шұғыл/ызың бо- лып екіге ғана жіктеліп келген жасалу тәсілі іштей тағы тарамдалып кетеді. Ең бастысы дауысты дыбыстардың ашық/қысаң белгісі жасалу тәсілінің қатарына жатқызылады. Ал дауыссыздардың жаса- лу тәсілі тоғысыңқы/жуысыңқы болып жаңаша топ- талып, жуысыңқылардың өзі іштей тағы төрт топқа бөлінеді.Қазақ фонетика атауларының, оның ішінде артикуляциялық атаулар бар, мыңға тарта төл сөздігі жасалып, жарық көрді.Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық талданымы дәстүрлі жіктелім кестелеріне өзгерістер ендіруді қажет етеді. Дауыс желбезегінің қатысы қазақ тіліндегі дауысты/дауыссыз дыбыстарды бөліп қарамай, бір тұтас құрамда қарау керектігін көрсетеді. Қазақ тілі дыбыстарының толық құрамы алдымен артикуляциялық екі топқа бөлініп ба- рып, әрі қарай іштей тағы жіктеледі. Қазақ тілі дыбыстары ерін қатысына қарай да алды- мен үлкен жіктелімге, сонан соң іштей кіші жіктелімге тарайды. жүктеу/скачать 14,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|