1. Қазақстандық электорат
Қазақстандық сайлау жүйесі: оның ерекшеліктері мен проблемалары
жүктеу/скачать 28,62 Kb.
|
1 2
Байланысты:№ 9 СӨЖ Қазақстандық электорат
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған әдебиеттер
| 2. Қазақстандық сайлау жүйесі: оның ерекшеліктері мен проблемалары.
Сайлау жүйесі деп сайланатын органдарды құруға қатысу қағидаттары мен шарттарын, сондай-ақ сайлауды ұйымдастыру мен тәртібін қамтитын мемлекеттің сайланбалы органдарын және жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру тәртібі түсініледі. Сайлау жүйесінің екі түрі бар—пропорционалды және көпшілік. Пропорционалды сайлау жүйесі алынған дауыстар мен жаулап алынған мандаттар арасындағы пропорционалдылық принципіне негізделген. Пропорционалды жүйенің жұмыс істеуі үшін бірқатар үлкен аумақтық округтер құрып, кемінде екі саяси партия болуы керек. Көпшілік сайлау жүйесінің екі кіші түрі бар: абсолютті көпшілік және салыстырмалы көпшілік. Абсолюттік көпшіліктің мажоритарлық жүйесі кезінде сайлау, егер оған бірінші және екінші турда сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтардың 50% - дан астамы қатысса, өтті деп есептеледі; егер кандидат үшін берілген дауыстар саны Қазақстан Республикасының Конституциясында дауыс беруге қатысқан сайлаушылар санының 50% - дан астамын құраса, ол сайланды деп есептеледі. Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа интеграциялануы, олардың бірқатар халықаралық конвенциялар мен келісімдерге қол қоюы және ратификациялауы, басқа мемлекеттермен ынтымақтастықты дамыту, олардың алдына қойған өршіл міндеттері ұлттық заңнаманы одан әрі жетілдіру, оны әзірленген халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру қажеттігіне сөзсіз әкеп соғады. Атап айтқанда, саяси құқықтар мен бостандықтар жүйесінде азаматтардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы сайланбалы лауазымдарға сайлау және сайлану, сондай-ақ референдумға қатысу құқықтары ерекше орын алады. Халықаралық құқық нормалары бұл құқықтарды тікелей Демократия институттары, халықтың өз билігін жүзеге асыру нысандары ретінде қарастырады. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 21-бабының 3-тармағы: "халықтың еркі үкімет билігінің негізі болуы керек; бұл ерік жалпыға бірдей және тең сайлау құқығымен жасырын дауыс беру арқылы немесе дауыс беру еркіндігін қамтамасыз ететін басқа балама нысандар арқылы өткізілетін мерзімді және сайланбаған сайлауда көрініс табуы керек". Президентті, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының депутаттарын тікелей сайлау, қызметте болу мерзімі бойынша шектеулер, сондай-ақ Мемлекет басшысын қатарынан екі реттен артық сайлау туралы нормалар Қазақстан Конституциясында қамтылған (41, 42, 86-баптар 2-т.). Орталық Азия елдерінің көпшілігі үшін Мемлекет басшысының қызметте шектеусіз болуын қамтамасыз ету ниеті тән. Олардың барлығында дерлік қазіргі президенттердің өкілеттіктерін ұзартқан референдумдар болды. Сонымен қатар, Конституцияның 42-бабының 5-тармағында 2007 жылғы 21 мамырдағы ҚР Заңымен. Республиканың Тұңғыш Президентін қатарынан екі реттен артық президент етіп сайлауға тыйым салу туралы шектеулерді таратпау туралы норма енгізілді. Қазіргі Мемлекет басшысының еңбегін ескерсек де, бұл норманы халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттарына сәйкес келетін демократиялық деп тануға болады. Тең сайлау құқығы қағидаты әрбір сайлаушыға (таңдаушыға) бір ғана дауыс немесе тең дауыс санын (көп мандатты сайлау округтерін құру кезінде) беру, кандидаттардың тең негіздерде, тең құқықтар мен шарттарда сайлауға қатысу болып табылады (5,6-баптар). Бұдан басқа, бұл қағидат ТМД Конвенциясының тиісті нормасында көрініс тапқан сайлаушылар дауысының тең салмағымен қамтамасыз етіледі. Осыған байланысты Қазақстандағы сайлау округтері Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылады және шамамен сайлаушылардың саны тең болады. Бұл ретте облыс, республикалық маңызы бар қала және Астана, аудан, қала шегіндегі сайлау округтеріндегі сайлаушылар санының айырмасы осы әкімшілік-аумақтық бірліктегі әрбір депутаттық мандатқа сайлаушылардың орташа санының 15% - ынан аспауға тиіс. Сайлау учаскелері жергілікті жағдайлар ескеріле отырып, әрбір сайлау учаскесінде үш мыңнан аспайтын сайлаушы сайлаушылар үшін барынша қолайлы жағдай жасау, әкімшілік-аумақтық бірліктерде әкімшілік-аумақтық құрылыс шекараларының сақталуы мақсатында құрылады. Демократияландыруға, сайлаудың жариялылығын, ашықтығын арттыруға, халықаралық стандарттардың, оның ішінде ЕҚЫҰ-ның тікелей ықпалымен көрініс тапқан барлық саяси партиялар, кандидаттар үшін тең жағдайлар жасауға бағытталған үрдістер Қазақстанның сайлау заңнамасында да мынадай ережелерден көрініс тапты: - саяси партиялардың ұсыныстары негізінде мәслихаттар (жергілікті өкілді органдар) аумақтық, округтік және учаскелік сайлау комиссияларын сайлау (конституциялық заңның 10-бабының 2-тармағы), Орталық сайлау комиссиясын құру-Парламент Палаталарының 2 мүшеден құруы және Президент Төрағасын 2 мүшеден және Президент тағайындайтын Орталық сайлау комиссиялары (пп.7)44-бап.1) ҚР Конституциясының 57-бабы); -жалпы жұрттың танысуы үшін сайлау комиссияларының шешімдерін жалпыға қолжетімді телекоммуникациялық желілерде, ОСК - ның ресми 'еЬ-сайтында-сайлау заңнамасы жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді, сайлауды тағайындау мен өткізу туралы, сондай-ақ өткен сайлаудағы дауыстарды санау нәтижелері туралы ақпаратты (пп.16-1) Конституциялық заңның 12-бабы, 20-бабы 1-бөлігінің 6-тармағы); - сайлау комиссияларының құрамында өкілі жоқ саяси партияларға сайлау науқанын әзірлеу мен өткізу кезеңіне кеңесші дауыс құқығымен өз өкілін тиісті сайлау комиссиясына беру құқығын беру (20-баптың 2,3-б. 6-т.);); - сайлауда электрондық сайлау жүйесін пайдалану бойынша халықты бұқаралық ақпарат құралдары арқылы оқытуды ұйымдастыру (пп.16-4) 12-бап); - Саяси партиялар, өзге де қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық емес ұйымдар байқаушыларының, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар байқаушыларының, шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің мәртебесі мен өкілеттіктерін бекіту, оның ішінде дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың саны туралы ақпарат алу; дауыс беруді өткізу және дауыстарды санау кезінде тиісті сайлау учаскесінің дауыс беруге арналған үй-жайында болу; тасымалданатын сайлау жәшіктерін алып жүру, оның ішінде оларды тасымалдау кезінде көлік құралында болу; -; дауыс беруге арналған үй-жайға келу мүмкін болмаған жағдайда, сайлаушылардың дауыс беруін дауыс беруге арналған үй-жайдан тыс жерде өткізген кезде қатысуға; учаскелік сайлау комиссиясы мүшелерінің пайдаланылмаған сайлау бюллетеньдерін санаған және өтеген кезде қатысуға; дауыс беру барысына және оның қорытындыларын шығаруға кедергі келтірмей фото - аудио - және бейнежазбалар жасауға; дауыс беру нәтижелері туралы хаттамаларды жоғары тұрған сайлау комиссияларына беру рәсімін байқауға; дауыс беру өткізілгеннен кейін сайлау комиссиясының дауыс беру қорытындылары туралы хаттамаларымен; сайлау процесіне қатысушылармен кездесу; сайлау комиссияларының мүшелерін өздерінің байқаулары, анықталған бұзушылықтар туралы хабардар ету, ұсынымдар енгізу; жария мәлімдемелер жасау және т. б. (20-1, 20-2-баптар)); - барлық партиялар, өзге де қоғамдық бірлестіктер, азаматтар, кандидаттар үшін тең жағдайлар мен мүмкіндіктерді, оның ішінде мемлекеттік БАҚ-та үгіттеу үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін сайлау алдындағы үгітті жүргізудің алуан түрлі нысандарын бекіту, кандидаттарға мемлекеттік бюджеттен тең қаржы қаражатын беру (27, 28,33-баптар);); - кандидаттардың және партиялық тізімдерін ұсынған саяси партиялардың сенім білдірілген адамдары мәртебесін белгілеу (31-б.)) - дауыс беру рәсімдерін неғұрлым нақты бекіту (37-42-Б.) және оның қорытындыларын шығару (43-б.);); -сайлау бостандығының кепілдіктерін бекіту: сайлау күні және оның алдындағы күні кандидаттарды жұмыстан босату, оларға қол сұғылмаушылық, соттардың, прокуратура органдарының, Ішкі істер органдарының, сондай-ақ тұрғын үй қорын пайдалану жөніндегі ұйымдардың жұмысынан шағымдарды қабылдау, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, сайлаушылардың тізімін нақтылау, сайлау туралы заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілеу (47-50-баптар) және т. б. Осылайша, Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасы тәуелсіздіктің барлық кезеңінде жақсы жаққа эволюцияланды және бүгінгі күні жалпы ЕҚЫҰ және өзге де халықаралық органдардың стандарттарына сәйкес келеді, дегенмен іс жүзінде сайлау, өкінішке орай, заңнаманы бұза отырып, әкімшілік ресурсты қолдана отырып өтуді жалғастыруда. Бұған 2007 жылғы тамызда өткен Парламент Мәжілісіне сайлау дәлел, соның нәтижесінде іс жүзінде бір партиялы парламент құрылды. Сонымен қатар, саяси партиялардың тізімдері бойынша кандидаттарды сайлау үшін тым жоғары жеті пайыздық кедергі оппозициялық саяси партиялардың өкілдерін Парламенттің төменгі палатасына сайлауға кедергілердің бірі болып табылады. Алайда, кейіннен 2007 жылы сайлау туралы Конституциялық заңға Парламентте кемінде екі саяси партияның өкілдігіне кепілдік беретін түзетулер енгізілгенін атап өткен жөн. Егер сайлауда тек бір партия тосқауылдан өткен жағдай туындаса да, жеңіске жеткен партиядан кейін ең көп дауыс жинаған партия да мандаттарды бөлуге қатысады. Бұл жағдайда ол кем дегенде екі мандат алады. Кедергі кедергісін жеті пайыздан беске дейін төмендету көппартиялық Парламенттің қалыптасуына, оны қоғамның барлық топтарының мүдделерін білдіретін нақты билік органына айналдыруға ықпал етеді деп ойлаймыз. Халықтың мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей қатысуының нысаны референдум болып табылады. Референдум нысанасы Конституцияны, конституциялық және дағдылы заңдарды қабылдауды, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің өзге де неғұрлым маңызды мәселелерін шешуді құрауы мүмкін. Референдум тағайындау құқығы Қазақстан Президентіне тиесілі. Референдумның бастамашылары сондай-ақ осы органдар, Үкімет (Қазақстанда), сондай-ақ сайлаушылар (сан жағынан республиканың барлық облыстарын, астанасын және Қазақстандағы Республикалық маңызы бар қалаларды тең шамада білдіретін кемінде 200 мың азамат) болуы мүмкін. Референдум өткізу: 1) референдумға өз еркімен қатысу және азаматтардың еркін ерік білдіруі; 2) азаматтардың референдумға жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей, тең және тікелей қатысу құқығы; 3) жариялылық қағидаттарына негізделеді (4-бап). Референдумға қатысу құқығы тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша республиканың он сегіз жасқа толған азаматтарына беріледі. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың референдумға қатысуға құқығы жоқ. Азаматтардың референдумға қатысу құқығын қандай да бір тікелей немесе жанама шектеуге жол берілмейді және заң бойынша жазаланады. Азаматтар референдумға тең негіздерде қатысады және олардың әрқайсысы тиісінше бір дауысқа не тең дауыс санына ие болады. Республикалық референдумды өткізу тәртібі көбінесе сайлауды еске түсіреді. Референдум комиссияларының функциялары округтік комиссиялардан басқа тиісті сайлау комиссияларына жүктеледі. Сайлаушылардың қатысуының төменгі шегі белгіленбеген сайлаудан айырмашылығы, егер референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың жартысынан көбі дауыс беруге қатысса, референдум өтті деп саналады. Егер дауыс беру нәтижесінде референдумға қойылған мәселе бойынша оның оң шешімін жақтап дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы дауыс берсе, ол жөнінде шешім қабылданды деп есептеледі. Референдум қабылдаған шешімнің Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында міндетті күші болады және республика Президентінің немесе мемлекеттік өкімет органдарының актілерімен қандай да бір растауды қажет етпейді. Референдум қабылдаған шешім мен республика Конституциясының, конституциялық заңдарының, заңдарының және өзге де нормативтік құқықтық актілерінің арасындағы сәйкессіздіктер Конституцияны, конституциялық заңдарды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді референдум қабылдаған шешімге сәйкес келтіру арқылы жойылады. Осылайша, Қазақстан Республикасындағы сайлау мен референдум мәселелерін реттейтін конституциялық заңнаманы әзірлеу мен жетілдіру жөнінде әлі де айтарлықтай ауқымды жұмыс күтіп тұр. Біздің республикамызда соңғы жылдары жүргізілген саяси және экономикалық реформалар назардан тыс қалмады. Осы қадамдарды қолдай отырып, Еуропалық достастық Қазақстанды бұрынғы КСРО елдерінің алғашқысы ретінде 2010 жылы ЕҚЫҰ сияқты беделді халықаралық ұйымның төрағасы етіп сайлады. Бұл құрметті құқық біздің елімізге ұлттық заңнаманы халықаралық құқық қағидаттары мен нормаларына одан әрі сәйкес келтіру және оларды нақты іске асыру, адам құқықтарын сақтау, азаматтық қоғам институттарын, парламентаризмді дамыту және т. б. бойынша қосымша міндеттемелер жүктейді. Биылғы жылдың 20 қазанында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев келесі жылдың 10 қаңтарында Парламент Мәжілісі мен жергілікті депутаттар сайлауын өткізу туралы жарлық шығарды. Бұл жолы мәслихаттар сайлауы алғаш рет партиялық тізімдер бойынша өтеді. Сайлауға қатысуға ниет білдірген азаматтар тіркелген алты партияның біреуінің атынан ғана қатыса алады. Басқарушы "Нұр Отан" партиясы Ақорда келесі парламенттік сайлауды жариялағанға дейін праймериз өткізді. Саяси партиялар туралы Заңға және осы жылдың мамыр айында енгізілген сайлау туралы заңға енгізілген түзетулерге сәйкес Қазақстанда саяси партияны тіркеу үшін бұрынғы 40 мың мүшенің орнына 20 мың мүше жеткілікті. Мәжіліс және мәслихаттар депутаттығына кандидаттардың тізімдерін жасау кезінде партиялар әйелдер мен жастар үшін 30 пайыздық квотаны көздеуі тиіс. Азаматтық белсенділер тәуелсіз кандидаттардың сайлауға түсуіне мүмкіндік беру үшін сайлау туралы заңға түзетулер енгізу керек деп санайды. Қазақстанда партия құрғысы келетін азаматтар тіркеу кезінде бюрократтық кедергілерден басқа қудалауға тап болатынын жиі мәлімдейді. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Права и свободы человека. Сборник нормативных правовых актов. - Алматы: Юрист, 2003. 2. Конституция Республики Казахстан. Принята 30 августа 1995 г. на республиканском референдуме. С изменениями и дополнениями, внесенными Законами РК от 7 октября 1998 г. и от 21 мая 2007 г. - Алматы: Юрист, 2007; жүктеу/скачать 28,62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2