№1 басылым 08. 09. 2016 ж. 52 беттің -шісі
МӘТІН: Тіл. Мәдениет. Өнер. Өнер шеберлері
жүктеу/скачать 1,44 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Музыка мәдениеті
- Мәтін: Табиғи ресурстар. Сарқылатын, сарқылмайтын табиғи ресурстар
МӘТІН: Тіл. Мәдениет. Өнер. Өнер шеберлеріТіл – қай ұлтта, қай елде болсада қастерлі, құдыретті. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Тіл байлығы - әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Демек, әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз шұбарлануының қандайына болса, да қарсы тұруы тиіс. Ана тілі – ең басты байлығымыз. Ана тілі - ең ұлы мен тамаша тіл. Менің ана тілім - қазақ тілі. Қазақ тілі - мемлекеттік тіл. Бұл - ауыр тіл, бірақ әрбір құрметті азаматқа оны білу керек. Ана тілі - халық боп жасағаннан бері жан дүниеміздің айнасы, өсіп-өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі,- деп Жүсіпбек Аймауытов айтқандай елін, жерін сүйген әрбір азаматтың көкірегінде ана тіліне деген сүйіспеншілігінің мақтаныш сезімі болуы керек. Себебі, қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Тіл - ұлттың жаны. Ал ұлттың болашағы - оның ана тілі. Тіл - халықпен бірге өмір сүріп дамиды, әр ұлттың тілі - оның бақыты мен тірегі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев халықтың болашағы туралы тереңнен толғай отырып, «мемлекеттің ең басты дүниесі тек ғана байлық емес, сонымен қатар ана тіліміздің болашағы» деген болатын. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық салаларында қолданылатын тіл болғандықтан, жүргізілетін барлық іс-қағаздары мен құжаттар мемлекеттік тілде болуы тиіс. Өйткені өркениетке құлаш ұратын елдің өрісі қашанда білікті де, саналы ұрпақпен кеңеймек. Әлемдегі мүйізі қарағайдай елдердің санатына енуді көздеген халықтың басты мақсаты да сауаты ұрпақ тәрбиелеу. Сауатты ұрпақ тәрбиелеу дегеніміз, өз ана тілінде еркін сөйлей алатын, оны терең меңгерген ұрпақ. Ал ана тілін жақсы білмейінше сауатты сөйлеп, сауатты жазып, тіл байлығын мол қолданбайынша, шын мәніндегі мәдениетті адам бола алмайсың. Тіл тағдыры - ел тағдыры екенін ешуақытта ұмытпайық. Әрбір адам өз ана тілін білу және мемлекеттік тілін меңгеру міндетті. Мен ана тілімен мақтанамын және мемлекеттік тілін құрметтеймін! Ең тәтті де – тіл, Ең ашты да – тіл, Ең жұмсак та – тіл, Ең катты да – тіл. Тіл – ұлттың жан дүниесі. Тіл жоқ жерде - ұлт жоқ. Тіл Ұлы, құдіретті; Көмектеседі, үйретеді, ұлықтайды; Біздің болашағымыз – ана тілінде! Рухани байлық.
Мәдениет – тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді. Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары:
мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар. Қайсыбір ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салт-дәстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады. Белгілі философ Иоганн Готфрид Гердер:«Салт-дәстүр, тіл мен мәдениет бастауларының анасы» - деген. Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін қүрастырады. Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап,РафаэльменМикеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шынында да, өнер мөдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі — оның әсемдікке, сұлулыққа үмтылуы. Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйінді ой айтуға болады: мәдениет — адам әлемі Қазақ бейнелеу өнері— көркем кескіндеме,мүсіндеме,графика, сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға негізделген көркем өнер. Музыка мәдениетіҚазақ халқының ұлт болып қалыптасу кезеңінде өзіне тән музыкалық дәстүрі дүниеге келді; соның нәтижесінде бай музыкалық мәдениеті қалыптасты. Бесік жыры, үйлену тойлары мен жерлеудегі салт-жоралар әнмен айтылды. Ақындар айтысы халықтың көп жиналып, ұйып тыңдайтын өнер сайысына айналды. н ән салу, музыкалық аспаптарда күй тарту, т.б. “жар-жар”, “сыңсу” Қазақ халқының би мәдениеті ежелден-ақ белгілі болған.Би – ұлттық өнердің басқа да түрі сияқты халық тұрмысына берік еніп, олардың әдет-ғұрып ерекшелігі мен іс-әрекетін бейнелейтін өнерге айналды. Қазақ киносы Қазан төңкерісінен кейін пайда болды. 20 ғасырдың басында Қазақстанда барлығы 13 жекеменшік кино залы жұмыс істеді. Олар негізінен ірі қалаларға (Семей, Павлодар, Өскемен, Ақмола(Астана), Қостанай, Ақтөбе, т.б.) орналасты. Верный (Алматы) қаласында бірінші киносеанстар 1910 жылдан көрсетіле бастады. Киноның алғашқы белсенді насихатшыларының бірі – Ә.Жангелдин болды. Қазақ циркөнері көшпенді тіршіліктің ыңғайымен біте қайнаса дүниеге келді.Атқұлағында ойнап өнер көрсету, айтар ойды ыммен білдіріп, түрлі дене қимылдарымен жұртты күлдіру, салдық құрып,еларалау, қуақы, әзіл-ажуа сөздермен көпшіліктің көңілін көтеру, бақсылық құру, т.б. жораларда цирк өнерінің алғашқы нышандары көрініс берді. Келтірілген ой-пікірлерге бiрлесе отырып түсiнiк беру Сабыр, ақыл- парасаттың белгісі, Ақылсыз жан хайуанмен тең кісі (Ж.Баласағұн). Жетеді сабыр қылған тілегіне Иеді ақырында темірді де (Құтып). Адамдар бiр-бiрi үшiн өмiр сүредi (Марк Аврелий). Адамдарды жақсы көру үшiн, олардан аз күту керек (Гелвеций). Адам жалғыз қалғанда ғана өзiнiң қандай екенiн бiледi А.Шопенгауэр). Мен адаммын, сондықтан да адамға тән қасиеттер маған жат емес (Теренций). Өз сенiмiне басқалар күмәнданады деп қорыққандар, оған өзi сенбегенi (У.Филлипс). Өз iсiңмен, өнегеңмен Адам бол,– Сосын қанатты перiште болуды армандай бер! (Саади). Бөлектену бiздi әрдайым көпшiлiктiң назарында болудан сонымен бiрге олармен санасудан да құтқарады (А.Шопенгауэр).
Алматы – ең әдемі қала. Ол –1854 жылы бұрынғы « Алмалық » деген қазақ қыстағының орнына салынған Верный бекінісі. Ал 1867 жылы Верный қаласы деп аталды. 1921 жылы Алматы қаласы деп аталды. 1998 жылға дейін Қазақстан мемлекетінің астанасы болып саналды. Алматыда Республика сарайы, Достық үйі, Спорт сарайы, Оқушылар сарайы және көп қабатты қонақ үйлер бар. Қаланың батысы мен шығысынан Үлкен Алматы, Кіші Алматы өзендері ағып жатыр. Алматы қаласының табиғаты өте әсем. Алматы қаласы экономика мен бизнес салаларындағы жобаларды инвестициялау мен оны іске асыруда шет елдіктердің назарын өзіне аударып отыр. Мемлекеттік емес жеке меншік кәсіпорындар мен мекемелер оңтүстік астанада негізгі жұмыс берушіге айналып отыр. Олар алматылықтарды жұмыспен қамтамасыз етумен бірге, республика бойынша ең жоғары жалақы төлейді. Осы заманғы менеджмент пен жаңа технологияларды игере отырып, жоғары сапалы өнім шығарады. Тұрғын үйлер салумен айналысып, қала тұрғындары мен қонақтарына мінсіз қызмет көрсетеді Шет ел компаниялары мен банктердің, сондай-ақ халықаралық банктердің қатысуымен соңғы он жылда бірқатар қонақ үй, дүкен, кинотеатр, автосервис және бизнес орталықтары салынды. Тапсырманы орындаңыз: 1.Мәтінді оқып, толықтырыңыз. 2. Алматы қаласындағы медицина орталықтары туралы не білесіз? 3.Мәтін бойынша тест құрастырыңыз. 4.«Дені саудың жаны сау» .дегенді қалай түсінесіз? «Бірінші байлық–денсаулық» тақырыбына эссе жазыңыздар. Тірек сөздер: дені сау, дәрігер, дене шынықтыру, қан қысылымы, тексрілу,емделу, суық тию, науқас, денені шынықтыру, дәрумен. Қайталау: Сөйлем. Сөйлемдердің құрылысына қарай бөлінетін түрлері. Сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері.
Өнер-білім туралы мақал-мәтелдер Өнерлі өрге жүзеді. Өнерді үйрен де жирен. Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер. Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар. Қына тасқа бітеді, білім басқа бітеді. Оқыған көп білер. Ақыл-тозбайтын тон, білім - таусылмайтын кен, Тіл туралы мақал-мәтелдер Өнер алды - қызыл тіл. Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ. Сөз тапқанға қолқа жоқ.
Адам болар баланың кісіменен ісі бар. Адам болмас баланың кісіменен несі бар.
Жақсыменен жолдас болсаң, ісің бітер, Жаманменен жолдас болсаң, басың кетер.
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. Тірліктің күші - бірлікте. Бірлік болмай, тірлік болмас.
Басқа елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол. Елдің іші - алтын бесік. Туған жерге туыңды тік. Өз елім - өлең төсегім. Отан - оттан да ыстық. Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. Жері байдың - елі бай. Ер намысы - ел намысы.
В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека, который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках. 4-жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар. 5-жаттығу. Берілген сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыз. М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді. 6-жаттығу. Жай сөйлемнің әрбір түріне 5 мысал жазыңыз.
Өтініш, тілек мәнді сөйлем қалау райлы етістіктің ғы, -гі, -қы, -кі тәуелденіп, оған кел етістігінің тіркесуі арқылы жасалады.
Мәтін: Табиғи ресурстар. Сарқылатын, сарқылмайтын табиғи ресурстарАдамзаттың күн көрісі мен тіршілік етуіне қажетгі заттар және табиғатта кездесетін жаратылыс дүниелері — табиғи ресурстар деп аталады. Су, жер, өсімдік жан-жануар, тау-тас, қазба-байлық және өзге де, тікелей не өнделген күйінде түрмысқа, өндіріске қажетті дүниеліктердің бәрі де Табиғи ресурстарға жатады Табиғи ресурстарды пайдалану нәтижесінде, адамзат — азық-түлік, киім-кешек тұрмыс кажетін өтеуге керекті заттар, жанар-жағар майлар жөне өнеркәсіпке қажетті шикізаттарды алады. Табиғи ресурстар, олардың қолдану саласына қарай — ендірістік, денсаулы сақтауга қажетті, ғылыми, эстетикалык деп бөлінеді. Табиғи ресурстары сарқылмайтын және сарқылатын екіге бөлінеді. Сарқылмайтын қорлар адам баласына тәуелсіз болып келеді. Соның бәрі –су. Жер шарындағы судың үлесі барлық жердің 2/3 алып жатыр. Сондықтан оның қоры үздіксіз айналымға түсіп, қалпына келіп отыр. Ал экожүйелердін таралуы уақыт пен кеңістікке қатысты салыстырмалы түрдегі айлағаны объектілер. Сарқылатын қорлар өз кезегінде қалпына келетін және қалпына келмейтін деп жіктеледі. Мысалы, қазба байлықтар, мұнай, көмір қорлары қалпына келмейтін байлық көзіне жатады. Қалпына келетін қорлар да адамның ақыл-ойына тәуелді болады. Олар – топырақ , өсімдік пен жануарлар әлемі. Табиғат пайдалану қоғамдық өндірістің ерекше саласы ретінде табиғат байлығын кешенді үнемдеп пайдалану арқылы қоғамның материалдық қажетін өтеуге және табиғи ортаға өндірістің зиянды әсерін болдырмауға бағытталған. Өндіріске қатыстырылатын табиғат байлықтары: пайдалы қазба байлықтар (минералдық шикізат),су,ауа,орман,жер,тек қана өндіріс шікізаты емес, сонымен қатар, өндіріс құралы да болып табылады.Өндірістік қатынасқа қосылмған табиғат байлығын да ұлттық байлық ретінде қарап, оның табиғи қалпының сақталуын, сапасының төмендеуін қамтамасыз ету керек. Табиғат байлығын тиімді пайдалану өндірістің дамуын қамтамасыз етіп қана қоймай, табиғи ортаның тазалығын, оның қалпына келетін қорын молайту және табиғи ортаның тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Басқаша айтқанда, табиғи орта мен ондағы өндірістің даму тепе-теңдігі сақталуы тиіс.Сондықтан табиғи ортаны, табиғат байлығын қорғау халықтың материалдық, рухани, әлеуметтік мұқтажын үздіксіз өтеуге, табиғат байлығын қалпына келтіруге, молайтуға бағытталуы қажет. Ғарыш қорларына — күн сеулесінің радиациясы, теңіздің тартылуы мен тасуы жатады. Климаттық қорға — атмосферадағы ауа, жел энергиясы, жауын-шашын жатады. Сарқылатын ресурстар (орыс. Исчерпаемые ресурсы) — табиғи ортадан алынған сайын саркылатын ресурстар.Сарқылатын ресурстар қалпына келетін (таза ауа, түщы су, күнарлы топырақ, өсімдік, жануарлар әлемі) және қалпына келмейтін (минералдық) ресурстар (қазып алынатын отын, металдық минерал шикізаттар (темір,мыс, т.б.), бейметалдық минерал шикізаттар (саз,құм, фосфаттар, т.б.) болып бөлінеді. Бұлар табиғи процестердің нәтижесінде орны толмайтындықтан сарқылады (мыс, алюминий, т.б.) Сарқылмайтын ресурстар (орыс. Неисчерпаемые ресурсы) — табиғи ресурстардың таусылмайтын бөлігі (күн энергиясы, жел, ағын су,теңіз толысуы). Сарқылмайтын ресурстарға кейде атмосфера мен гидросферами жатқызады. Бұлар антропогендік улы заттектермен едәуір ластанғанда сарқылатын ресурстарға айналады Қайталау. Сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері туралы түсінік. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. 
Сөйлем мүшесінің белгілері: 1) толық мағыналы сөз болуы керек; 2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұруы керек; сөйлем мүшелерінің бірінің сұрауына жауап беруі керек. Сөйлем құрамында тұрса да, сөйлем мүшесі бола алмайтындар: 1) шылау, одағай сөздер, көмекші етістіктер; 2) қаратпа сөздер. Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара және күрделі мүше болып бөлінеді. Толық мағыналы бір сөзден болған мүшені дара мүше дейміз. Мысалы: Бізде спортшы жастар көп. Күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен болған мүшені күрделі мүше дейміз. Мысалы: Кешке шейін (күрделі сөз) балықшылар судан екі рет (сөз тіркесі) ау шығарды.
БАСТАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ
Бастауыш құрамына қарай екіге бөлінеді
БАЯНДАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ
Баяндауыш құрамына қарай екіге бөлінеді
СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕРІ
Мәтін тапсырмалары Мәтінді еркін аударма түрінде орыс тіліне аударыңыз. Мәтінді оқып шығып әңгімелеп беріңіз. Мәтінді бірнеше бөлімге бөліп, әрқайсысына тақырып ойластырып,алған тақырыптарыңызды негіздеңіз. «ЖЕТІ ЖАРҒЫ»
Бірінші – жер дауы. Көшпелі халықтың өмірінде жердің шешуші маңызы бар. Қыстау, жайлау, жайылым, қоныс мал баққан елдің атадан балаға қалдыратын еншісі. Жер – тіршілік ортасы, ата-бабасынан бері иеленіп келген халықтың келісімінсіз басқаға беруге, сатуға болмайды. Екінші сала – үй ішіндегі тіршілікке, сол отбасындағы адамдардың өзара қатынасына байланысты. Әке мен бала, ене мен келін, үлкен мен кіші арасындағы қарым-қатынас. Әсіресе үлкенді сыйлауға, ата-ананы құрметтеуге, жастарды адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге баса көңіл бөледі. Үшінші сала – ұрлыққа, барымтаға кедергі қоюды көздейтін, халықты адалдыққа, таза еңбекпен күнелтуге бағыттайтын заңдар. Жарғының төртінші саласы – ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-жанжалдарды әділдікпен шешуді мақсат етеді. Бесінші топқа – ел бірлігін сақтауға, Отанын қорғауға, сыртқы жауға тойтарыс беруге, жасақ құруға, сардар сайлауға бағыттайтын баптар жатады. Жарғының келесі бір тармағы - құн дауына арналған. Айыр көмей, жез таңдай атақты үш төбе би «Қанға қан», «Қанды кек», «Ескіден келе жатқан жау» дегенде бірден ойға оралатын қатыгездікті жұмсартудың жолын қарастырған. Онсыз да өлімнің аз емес екенін, жаттан жат емес жақыннан жау іздемеу деген ізгі ниетпен өлім жазасын жұмсартып, құн төлеумен ауыстырған.
Жер дауы
Адамгершілік Адалдық
Әділдік Имандылық Барымта Еңбекпен күнелту Жасақ құру
Шартты рай қимылдың, іс-әрекеттін болу-болмау шартын білдіріп, етістік түбірлерге, етістіктің етіс, күшейтпелі, болымсыз етістік тұлғаларының үстіне -се, -се жұрнағы жалғану арқылы жасалады да, жіктеліп қолданылады. Мысалы: Осы мен, тегі, ақын болсам керек. 1. Мен бар+са+м. 2. Сен барсаң. Сіз барсаңыз. 3.Ол барса. Мәтін: Жануарлар мен өсімдіктер әлемі. Қызыл кітап. жүктеу/скачать 1,44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||