1 дәріс Геоморфология пәні, оның зерттеу объектісі. рельеф туралы ұғым
жүктеу/скачать 338 Kb.
|
геоморф лекции
- Бұл бет үшін навигация:
- 2 дәріс Рельеф туралы ұғым.
- 3 дәріс Рельеф түзуші факторлар.
- 4 дәріс Рельеф пен геологиялык күрылымдар арасындағы өзара байланысты .
- 5 дәріс Эндогендік процестер мен рельеф. Жер қыртысындағы тектоникалық қозғалыстардың рельеф құрудағы ролі.
| №1 дәріс Геоморфология пәні, оның зерттеу объектісі. рельеф туралы ұғым.
Геоморфология (гр. gе-жер, mогрһе-бедер, пііпін, logos-білу, тану)-рельефтің қүрылысын, жаралуын, даму тарихьн жәие казіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым, Демек. геоморфология зерттеуінің негізгі объектісі - рельеф(француздыц reliev - дөңестілік) -күрылык, беті және мүхит түбі пішіндеріміи жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік) және сыртк.ы (экзогендік) процестерәсеретеді. Эндогспдік процесгергс таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық күбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан куат алады; бүған тау жыиыстарының үгілуі, жел, ағынды су, мүздық, су толқыны, адам әрекетінің әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын гау жыныстарының қүрамын, касиетін жәнс оларға әсер ететіи процестерді анық білу керек болады. Эндогендік күштердін. әсерінен жердінң бір түсы көтеріліп, тау мен кыраттар түзіледі, ал екінші түсында темен майысып. ойпаттар пайда болады. Экзогсндік күштср тауды мүжиді, ойпат жерлерді борпылдақ материалмсн толтырып тегістейді. Бүл екі күш өзара карама-карсы әрекет жасайды және олар әр жерде. әр түрлі карқында үдайы болып жатады. Рельеф пішіндсрінің кай бағьпта дамуы (төменмен жогары өрлеу немесе ксрісінше") оның тектүрі, ерекшелігі - мүның бәрі сол жер кыртысының касиетіне байланысты. Геоморфологияның негізгі принциптерінін бірі - рельефтің географиялық компоненттерінің бірі бола түра, бүкіл табиғатпен тығыз байланыста түтас алынып каралуы, ол өзі ғана өзгеріліп коймай, жалпы табиғаттың дамуына әсер етеді. Жер кыртысы, атмосфера, гидросфера, биосфера арасындағы қатынасты аныктайтын болғандыктан, геоморфология геология, геоботаника, гляциология, топырақтану ғылымдарымен де тығыз байланысты. Соңғы кездері жер туралы ғылыми зерттеулерде "биосфера" деген түсінік кең таралған. Биосфераны жердің бүкіл органикалык тіршілігінің жиынтығы деуге болады. Бүл кабат атмосфераның төменгі 10-12 км бөлігін (тропосфераны), гидросфераны, жер бетін және литосфераның беткі кабатын қамтиды. Осы кабатты құрайтын тірі және өлі организмдер рельеф қалыптасуында тікелей ерекше биогендік рельеф пішіндерді және геологиялық денелерді түзеді немесе жанама түрде тау жыныстарының химиялык, физикалык касиеттерін және планетамыздың ауа, су кабаттарының өзгеруіне әсерін тигізеді. Жоғарыдағы айтылатын түсініктерге негіздей отырып, рельеф үғымын косымша аныктауға болады. Геоморфологиялык зерттеулердің объектісі бола түра, рельеф планетамыздың жер кыртысы, су, ауа және биологиялық қабаттарының күрделі сипатты өзара карым-катынастар нәтижесінде пайда болған. Жер кұрылысында рельеф туралы айта кететін ерекшеліктердің бірі: жер шарыныц әр кабаттарын бөле түра, ол сонымен катар жердің беті литосфера, атмосфера, гидросфера және биосфера кабаттарының бір-бірімен өзара әрекеттесетін ортасы. Рельеф географиялық ландшафттың және географиялық ортаның негізгі бөліктерінің бірі. Сондықтан рельеф географиялық ортаның өзге компоненттерімен бірге зерттелуі тиіс. Мүның өзі геоморфологияның физикалық географиямен және басқа географиялык ғылымдармен тығыз байланысты екендігін көрсетеді. Геоморфология жалпы геоморфология және аймақтық геоморфология болыл екіге бөлінеді. Жалпы геоморфология -рельефтің пайда болуы мен дамуын геоморфологиялык комплекс ретінде кен, көлемде алып карайды. Аймактык геоморфология -күрлык, мүхит, теңіз т.б. рельефінің нактылы бір немесе бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше салалары бар. Олар колданбалы (прикладная) геоморфология – рельефті өндіріс-шаруашылык кажетіне пайдалану жолдарын зерттеумеп шүғылданады; палеогеоморфология өткен дәуірлердегі рельеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; күры л ы м л ы к геоморфология (структурная геоморфология) рельеф» түрінін морфокүрылымын (морфоструктурасын) анықтайды; климаітык геоморфология көбінесе сыртқы күштердін. әсерінен пайда болған рельеф түрлерін, яғни морфомүсінін (морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады. Геоморфологиялык зерттеу экспедициялары ең алдымен геоморфологиялык картаға түсіру жүмыстарын жүргізіп, соныц негізінде жалпы жәпе арнайы карталар жасайды. Дала жағдайындағы геоморфологиялык жүмыстар геология, геотектоника, гидродинамика, климатология, картография әдістерін колданумен бірге әуе жәпе ғарышсуреттерін және тағы баска құралдарды да пайдаланады.
Геоморфология пәні. 2. Геоморфология пәнінің зерттеу объектісі. №2 дәріс Рельеф туралы ұғым. Рельефтің пішіндері мен элементтері және оның морфографиясы мен морфометриясы. Рельеф - эндогендік және экзогендік процестердін өзара карым-катынас әрекетінсн калыптасқан күрлык беті және мүхит түбі пішіндерінің жиынтығы. Қыскаша айтқанда, рельеф - жер беті пішіндерінің жиынтығы. Рельеф жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден құралады. Рельеф элементтері - жер бетінің жай категориясы, мысалы, жскс беткейлер, шындар, төбешіктің етегі және т.б. Бірнеше рельеф элементтсрі рельеф пішіндерін құрайды. Рельеф пішіндсрі - биіктіғі немесе тереңдігі, үзындығы немесе ендігі бар жер бетінін. көлемді табиғи күрылымы. Рельеф пішіндері - оңаша (жеке шокы, төбешік), немесе ашык (сай, жыра), оң мағыналы (дөңес) жәнс теріс мағыналы (ойыс), жай және күрделі болып келеді. Рельеф пішіндсрінің элементтері кобіиесе табнғат агенттерінің әсерінен өздерінің морфологиялык көрсеткіштерін жоғалтып дөңгеленіп калады, күрделі түрлерінде беткейлердін. иілу аркылы пішіндері бір-біріне ауысып түрады. Экзогендік агенттер әрекетінен борпылдак жыныстар үйіліп шоғырлану аркылы аккумулятивтік рельеф пішіндерін (құм төбе, шағыл) және шайылу, мүжілу аркылы денудациялык немесе эрозиялык рельеф пішіндерін (сай, дефляциялык қазан щүңқырларды) калыптастырады.
Рельефтің элемснттсрі мен пішіндерін зерттеп білу олардың негізгі белгілерін,яғни морфометриясын, морфографиясын, калыптасу тегін және кенелігін (мезгілін) анықтауға мүмкіндік береді. Белгілі бір аумактың рсльефін зерттеу үшін ең алдымен оның морфоғрафиялык және морфометриялык сипатын білу кажет. Морфография - (гр. mогрһе пішін+graphy - бейнелеу, суреттеу) рельефті с ы ртқы бейнесін, оның пішінін бейнелеу Морфометрия (гр. mогрһе пішін metreo -өлшсу) рельефке сандык сипаттама беру. Морфометриялык, тәсілмен белгілі геоморфология аймақтарынын, рельеф пшіндерін өлшеу; олардып. үзындығын, енін, биіктігін, терендігін және рсльефтін. тілімделу жиілігіп аныктау арқылы жүзеге асады. Морфометриялык. мәлімсттер кебімс топографиялык жәие әуе-ғарыш материалдарып талдау нәтижесінде алынады. Жүргізілгсн өлшеулер меп есептеулер негізінде арнайы морфометриялык. карталар жасалыналы. Морфометриялык. мәліметтер әсіресе жол құрылыстарын жобалауға, эрозияға кдрсы күрес шараларын бе;ігілеуге, мұнайлы газды тектоникалык құрылымдарды іздестіруге кажет. Рельеф иішіпдері оздерінін, молшеріне карам томендегідеи топтарға белінеді: а) рельефтің планеталык пішіидері, 6) мегапішіпдер, в) макро-пішіндер, г) мезопішіндер, д) микропішіндер, с) нанопішінлср Планеталык пішіндер жер бетінің жүздеген мың, тіпті миллиоидағаи шаршы километр аукымын камтиды. Бүларға мынадай планеталык. пішіндер жатады: 1) материктер; 2) геосинклинальды белдеулер: 3) мұхит түбі (тесеніші); 4) орта мүхиттык жоталар. Материктер жер бетінің eң ірі дөңес пішіндері. Бұлар жер кыртысыныи. материктік түрінен құралады және олар құрлык аймағынын. Көп бөлігін камтиды. Мұхит түбі немесе мұхит төсеніші (ложе океана) дүние жүзі мұхитының негізгі бөлігі, олардың терендігі 3 километрден төмен және жер қыртысының мұхиттык түрімен сипатталған. Мұхит түбінің аса маңызды элементтері - мұхит түбінің кең көлемді қазан-шұңқырлары мен оларды бөліп тұратын жоталар. Казіргі геосинклинальды белдеулер, көбінеее материктер мен мүхиттар арасындағы шекарада және құрлық шегінде орналасады. Орта мүхиттык жоталар өздерінің үзындығымен дүние жүзінде ең кең таралған таулар жүйесі болып сапалады. Мегапішіндер жүздеген және ондаған мың шаршы километр аукымды қамтиды. Мысалы, Гималай, Альпі немесе Кавказ тау жүйелері, Батыс -Сібір жазығы, Орта Сібір кыраты, Тянь-Шань ray жүйесі, Тибет тау кыраты т.с.с. Макропішіндср - мегапішіндердің күрамдас бөлігі. Олардың аумагы жүздеген, мыңдаған кейде он мыңдаған шаршы километрге дейін жетеді. Макропішіндерге таулы аймақтардың жеке кыраттары немесе ойыс жерлері жатады. (Іле Алатауы, Күңгей және Теріскей Алатау, БІстыккөл ойысы т.б.). Мезопішіндердік аумағы әдетте бірнеше шаршы километр немесе ондаған шаршы километр. Бұларға жотаныы. тарамдары, жыралар. сайлар, жеке аңғарлар, ірі аккумулятивтік пішіндер (шағыл тізбектері) жатады. Микропішіндер - ірі пішіндердің бөлшегі болъіп саналатын, кішігірім кедір-бүдыр түрлері, мысалы, карст шүңкырлар, эрозиялык казбалар, үсак құм төбелер, көлдеулер (степные блюдца) және т:б. Нанопішіндер макро - мезо және микропішіндердін. үстін шиелендіріп бөлшектейтін өте үсак кедір-бүдырлар. Бұларға ш а л г ы н д ы к төбе ш і кте р, үса к же м і р і л ге н казы н ды л ар, кеміргіштердің індері, шағылдардын, бетінде дамыған күм иректері (эоловая рябь) т.б. жатады. Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар: Реьефтің пішіндері мен элементтері және оның морфологиясы және морфометриясы. Рельефтің морфография мен морфомеотриясына байланысты топтастырылуы Рельефтің генезисі. Рельефтің жасы
Рельеф және тау жыныстар. Геологиялык, процестср нәтижесінде калыптасып, жеке-дара денелер түріндегі жер кқыртысының кұрам-бөлшектері болып табылатын, нақтылы құрам және құрылыс ерекшеліктерімен силатталатын табиғи минералдық агрегаттарды тау жыныстары деп агайды. Тау жыныстары өздерінің жаралу (қалыптасу) тегіне орай ірі үііі топка-шөгінді, магмалык және өзгерген метаморфтық жыныстарға бөлінеді. Әрбір тау жыныстары өздерінің сыртқы күштердің ықпалына карсылық көрсету кабілеті тұрғысынан гүрліше болын келеді. Әдетте тау жыныстары өздерінің төзімділік дәрежесіне қарай өте төзімді, төзімді, бейімделген және азырақ бейімделген жыныстарға бөлінеді. Тау жыныстарыныңтөзімділік к.асисті дегеніміз олардың үгілу, мүжілу процесіне беріктігі, ал бейімлелу - ағынды сулардың, желдің және баска экзогендік күштердің ықпалына бейім болуы. Тау жыныстарының әр генетикалык топтары сыртқы күштердің әсеріне түрліше бейімделеді. Мыеалы, шөгінді тау жыныстары (лесс, қүмдар, малтатастар) үгілу процесі әсеріне төзімді, бірақта олардың көбісі ағынды сулармен, желдердің бұзу, кирату әрекетіне бейімделінген. Ал магмалық және мстаморфтық ж ы н ы с rap, к е р і с і н і іл е, а ғ ы. н д ы с у л а р д ы ң ш а ю ы н а аса бейімделмейді, ал үгілу нроцестерінің әсерінен тез бүзылады. Мүның себебі магмалық және метаморфтық жыныстар жердің терен, қойнауында белгілі термодинамикалық және химиялық элементтердің катынасуы жағдайында түзілген. Жердің бетіне шыққаннан кейін бүлар басқа жағдайға тап болады да, түрлі процестердің әсерінен (тотығу, гидратация, еру, гидролиз) бүзыла бастайды. Дсмек, жыныстардың бүзылу каркыны, олардыц физикалык-химиялық касиеттерімен қатар, нақты физикалық -географиялык. жағдайларымен анықталады, өйткені әрбір табиғи аймактын. тек өзіне ғана тән үгілу ерекшеліктері бар. Кристаллы тау жыныстарына қараганда мономинералды, майда түйіршікті тығыз орналасқан массивты ақшылдау тау жыныстары физикалык. үгілуге төзімді келеді. Сондай-ақ, полиминералды гранит - мономинералды кварцитке қарағанда, тез бүзылады. Ал, гнейс минералдык күрамы жағынан гранитке ұксас болса да жіңішкеталшықты, жолакты текстуралы, яғни әр түрлі минералдардын, алма-кезек ауысуымсм сипаггалі анлыктап үгілу әсеріне мүлдем пкемді болады. Исгізгі жэне ультранегізгі м а гм ал ы к. ж ы н ы стар, о рта жә н е к.ы шқыл ж ы и ы ста р м с н салыстырғанда тез үгіледі. Физикалык. үгілу каркындылығына тау жыныстарыпың жылу сыйымдылық (теплоемкость) пен жылуөткізгіштік (теплопроводность) касиеттсрі елеулі әсер етеді: жылу сыйымдылык. төмен болған сайын көрші жыныстар учаскелерінің кызу мен салқындау кезендегі температураның айырмашылығы едәуір болғандықтан, олардың тез бүзылуыпа әкеп соктырады. Тау жыныстарының суөткізгіштік касиеттері ле айтарлықтай морфологиялық роль атқарады. Әдеттс суөткізгіиі жыныстар жаңбыр және ерігсн судардың жер астына сінуіне қолайлы жағдай жасайды. Соның нәтижесінде су өткізііш жыныстар кеіі тараған аймақтарда эрозиялық пішімдер сирек дамыған, Керісінше, су өтпейтін катты жыныстардан құралған аймактарда, жер бетіндегі ағыстар жиі болып, эрозиялык пішіндердің көптеп дамуына жағдай жасайды. Тау жыныстарының су өткізгіштік касиеті олардың құрамына, накты айтканда катаю дәрежесіне (құмдар, малтатастар), кеуектілігіне (әктас, үлутастар, әр түрлі туфтар, пемза), иемесе жарықшақтылығына (әктас, доломит жыныстармен) байланысты. Айта кету керек, тау жыныстарынын. жарықшактық касиеті рельеф пішіндерінің құрылуы мен дамуына ерекше жағдай жасайды, көбінесе гидрографиялық торлардын. жазык беттегі келбетін калыптастыруға едәуір әсер етеді. Тау жыныстарының ерігіштік қасиетінің де зор морфологиялық мағынасы бар. Жеңіл немесе салыстырмалы жеңіл еритіп жыныстар катарына ас түзы, гипс, әктастар, доломиттер жатады. Бұл жыныстардың, кең таралған жерлерінде карст процестсрмен байланысты ерекше карстык. рельеф пішіндсрі түзіледі. Тау жыныстарының тағы бір касиеті - шөгу құбылысы, яғни топырактың ылғалдануынан нығыздалып, көлемі едәуір ксміп, соның нәтижесінде жер бетінің кейбір үлескілері төмен опырылып түсіп, көптеген шүңқыр пішіндерді қүрайды. Шөгу процссі кеуек топырактарда - лессте жэне лесс тэрізді жыныстарда байкалады. Ылғалдығы аз калыпгы жағдайда бүл жыныстардың механикалык беріктігі айтарлықтай. Ал, ылғалданганда олардың беріктігі кеміп, шөге бастайды. Сондыктан лесстың үстіне салынған ғимараттар мен күрылыстар лесстің ыліандануы салдарынан лезде отырып, тіпті мүлдем шөгіп кетуі мүмкін. Бүл ғимараттардың кирауына әкеліп соктырады. Сонымен тау жыныстарынын. физикалык және химиялык касиеттерінін. жиынтығы мынадай зандылыкты қамтамасыз етеді: түрақты тау жыныстары жер бетіыде оң пішіндерді құрайды, төзімсіздер - теріс пішіндермен бейнеленеді. Тағы да айта кететін бір жай, тау жыныстарының салыстырмалы тұрақтылық касиеті олардың химиялык. және минералдык құрамына ғана байланысты емес, олар көп жағдайда коршаған орта жағдайларына да тәуелді. Кейбір тау жынысы бір жағдайда тұракты болып, баска жағдайда тұраксыз, икемдеу болуы ықтимал. Сондыктан И.С.Щукин айткандай, зерттейтін аймақтын, рельеф түзілуінің морфологиялык мағанысын білу үшін, міндетті түрде пакты физикалык-географиялық жағдайда тау жыныстарынын бұкіл касиеттерінің жиынтығын білу керек. Рельеф және геологиялык қүрылымдар. Тау жыныстары өздеріне тән қасиеттермен бірге жер кыртысында әр түрлі астасу жағдайда бір-бірімен әр алуан катынаста болып, литосфераның кандай да бір бөлігіндегі геологиялық кұрылымын аныктайды. Тау жыныстарының касиеттеріне байланысты экзогендік процестер әсерінен туындаған таңдамалы денудация (селективная денудация) салдарынан геологи ялы к қүрылымдардың кашалау (препарировка) процесі жүзеге асады. Нәтижесінде, бейнесі жыныстардын. күрылымымен белгіленген әр түрлі рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін, сондыктан мүндай пішіндерді КҮрылымды бедерлер деп атайды. Сөйтіп тау жыныстарынын. касиетгері, олардың сырткы күштерге төзімділігі, геологиялық құрылым аркылы жер бетіиде көрініс береді. Сондыктан рельефтің к,алыптасуында геологиялык қүрылым ец мацызды факторлардыц бірі болып табылады. Тау жыныстарының әр түрлі геологиялық күрылымдары әр түрлі күрылымды денудациялык рельеф пішіндерінің қалыптасуын камтамасыз етеді. Бірақ қүрылымдык денудациялык рельефтің бейнесі тек гсологиялык құрылым мен байланысынан баска, сырткы күштер әсерінің сииагына және олардың каркындылығына, құрылған кабаттардыц төзімділігіне, олардың калыңдығыиа т.б. факторларға тәуелді. Енді геологиялык., кұрьілымдардын. түрлерін жәнс олардын. құрылымлык -денуда ц и ял ы қ ре льеф п і ш і нде р і м е н өзара б а й л a н ы с ы н карастыралык. Әдетте тау жыныстарынын ксңістіктегі бастапқы жатыс жағдайы - кабаттардың жазық багытта астасуы. Мұндай жағдай шөгінді жыныстардан құралған платформаның үстіңгі қүрылымдық қатарында, яғни платформаның тыс кабаттарында кездеседі. Мүндай жазық бағыттағы геологиялык күрылымдар жер бетінде тегіс бетті үстірттерде, таулы үстірттер мен« төрткіл өлкелерде кездеседі. Үстірттер мен төрткіл аймақтары Казакстапның онтүстік және батыс жағында дамыған. Таулы үстірттер Ресейде (Орта Сібір іаулы үстірті) және т.б. жерлерде кеи. алкапты алып жатыр. Үстірт-жазык бағытта астаскан кат-кабат жыныстармен көмкерілген, коршаған ортамен салыстырғанда біршама биік орналасқан, көтеріңкі өлке. Айналасындағы беткейлер тілімделген, біршама тік құламалы кертпештене еңістеледі. Үстірттің үстіңгі кабаттары берік жыныстардан тұратын байырғы сауыт ролін аткара отырып, оның бетін біршама тегіс күйінде үдайы сақтайды. №4 дәріс Рельеф пен геологиялык күрылымдар арасындағы өзара байланысты. Рельеф пен геологиялык күрылымдар арасындағы өзара байланысты зерттеудің ғылыми және практикалык маңызьг өте зор. Рельефтің бейнесіне кандай да бір геологиялык құрылымдар тектоникалык козғалыстарымен катар әсер ететінін біле отырып, жеке аймактың рельеф пішіндерінің сипатынан геологиялык құрылымдар туралы және тектоникалык козғалыстардың бағыты мен каркыны жайлы болжамдар жасактауға болады. Жер кыртысының терендік к.үрылысын геоморфологиялык әдістермен зерттеу сон.ғы кездерде геологиялык - іздестіру жүмыстарының практикасында кең етек алған. Әсіресе геоморфологиялык әдістер аркылы мүнай мен газдың геологиялык құрылымдарын зерттеудің болашағы бар, сондыктан соңғы кездері геоморфологияда жаңа ғылыми бағыт - құрылымдык геоморфология (структурная геоморфология) - дамығаны кездейсок емес. Рельеф және климат. Климат - рельеф құратын факторлардың ішіндегі ең маңыздысы. Климат пен рельефтің өзара байланыеы әр түрлі. Мысалы, үгілу процестерінін, каркындылығы климатқатікелей байланысты, ол белгілі мөлшерде мүжілу құбылысының сипатын анықтайды, өйткені климатпен экзогендік күштердің каркындылык дәрежесі байлаиыстьғ Әр түрлі климат жағдайларында өздеріне тән рельефтін, ерекше пішіндері пайда болады. Климат рельеф құратын процестерге каншама тікелей эсер етсе, соншама табиғат ортасының баска компоненттері, мысалы гидросфера, топырақ-өсімдік жамылғысы арқылы, жанама да әсерін тигізеді. Мысалы, Оңтүстік Батые Африка жағалауындағы Намиб шөлінің және Оңтүстік Америкадағы Атакама шөлінің пайда болуы жағалау бойымен өткен суық теңіз ағыстарына байланысты. Бүл жерде климат осындай рельефтің пайда болуына гидросфера аркылы әсерін тигізеді. Климаттың функциясы болып табылатын өсімдік жамылғысының өзі рельеф күратын процестерге ыкпал етеді, мысалы, жер бетінде өсімдік жамылғысы түтас болып кеткен жағдайда су торларының ағуы бірден азайып, мүлде токтап калуы мүмкін. Ал есімдіктер сирек болған жағдайда, немесе түгел жалаңаштанып калган аймактарда физикалык және механикалык үгілуге және эрозиялык процестердің дамуьгна экеп соғады. Пайда болған борпылдак. түйіршіктер мен шаң-тозаң шөлді жерлерде желдін. эрекетіне ілесіп эр түрлі эолдык пішіндерді калыптастырады. Климат пен рельеф арасындағы тура жэне жанама түрдегі байланыс экзогендік рельефтің белгілі дәрежеде климаттык белдемділіккс тәуелділігінің салдары. Мак осымеи экзогендік рельеф климаттық белдемдіккс бағынады. ()л мүнымсн байланыссыз калыгғгаскан эндогендік рельеф нішіндерінсн ерекшеленеді. Сондыктан эндогендік рельефті әдетте "белдемсіз", яки "азональды" рельеф түрлеріне жаткызады. XX ғасырдыы. бас кезінде неміс ғалымы А.Пенк климатты рельеф оның құратыи роліне байланысты жіктеуге эрекет жасалъғ Ол климатты негізгі үіп түрге бөлді: нивальдык (лат. nivalis -карлы), гумидтық (лат. liumidis - ылгалды) жэне аридтык (лат. aridus - күрғак). Кейіннен 6үл жіктеле толықтырылды. Төменде климаттыи. рельеф құрылуындағы роліне сәйкес олардын. жіктемесін келтіреміз. Нивальдык климат. Жылдың барлык мезгілдерінде жауын-шагпыны көп мөлшерде және катгы (кар, бүршақ) түрде түсіп, жылдың жылы мезгілінде кары еріп, суы буланып үлгермейтін климат. Жауатын кар, еритін кар мен онын. буланатын мөлшерінен басым болады. Мұндай аймактардың кары жинала келе мәңгі карға айналады да, мүздыктарға бастама береді. Нивальдык, климат жағдайларында негізгі рельеф күратын фактор - жылжымалы мүздыктар. Қар мен мүз жамылғысы болмаған, ашык жерлерде физикалык үгілу процесі (негізінен аязды процесс) қарқынды түрде дамиды. Ал, аязды процесс немесе нивация (кардыц тау жыныстарын жеміру процесі) - температураның ауыткып, кардын, катуы мен еруінің алма-кезек ауысуы нәтижесінде, онымеп беггесксн тау жынысгарынып. аяздық үгілуге үшырап бүзылуы. Рельеф күрылуына мәңгі тоң процесі де елеулі эсер етеді. Нивальдык климат биік ендік (Антрактида, Гренландия, Солтүстік мүхит аралдары) және кар шекарасынан жоғары көтерілген заңғар гаулардың биік бөліктеріне тән. Полярлык немесе көп жылдык тоң топырактың таралу аймқтарының климаты. Қысы катал әрі үзақ поляр аймағының климаты. Күн радиациясы аз, жазы кыск.а эрі суык. Жаздын, ең жылы айдағы орташа температура 0°-тан темен болады. Қыста ауа.райы ашық, жазда - түманды, әрі бүлггы. Жауын-шашыны аз - жылына 200-300 мм-ден аспайды. Осындай климат бүрын калыптасқан мәңгі тон. топырақтың ерімей сақталуына және солифлюкциялык процестердің дамуына колайлы жағдай туғызады. Бұл суға әбден каныккан топырактын. және жүқа дисперсиялық жыныстардын. аяздан қатқан беттің үстімен төмен карай баяу сырғъіп ағуы. Полярлық климат Евразия және Солтүстік Американың тундра белдеуіне және Шығыс Сібірдің көп бөлігіне тән. Гумидтік климат - аса ылғалды климат. Мүнда жыл бойы түсетін жауын-іііаіпын топыраққа сіңетін және буланып кететін судың мөлшерінен едәуір басым болады. Атмосфералық судын. артығы беткейлер бойымен сорғалап ағып, алаңдық шаюды коздырады, немесе тұракты және уақытша ақкдн судың нәтижесінде рельефтің әр түрлі эрозиялык. пішіндерін (аңғарларды, жыраларды) калыптастырады. Сондыктан эрозиялык пішіндер торы гумидты климат жағдайында жиі калыптасады. Ылғалды және жылудың көп мөлшерде болу себебінен гумидты климатты аймактарда химиялык үгілу процесі мейлінше каркынды жүреді. Бүған коса карст процестері де дамиды. Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар: Рельеф және тау жыныстар. Рельеф және геологиялық құрылымдар. Рельеф және климат. №5 дәріс Эндогендік процестер мен рельеф. Жер қыртысындағы тектоникалық қозғалыстардың рельеф құрудағы ролі. Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі. Тау жыныстарының бастапқы жазық бағыттағы астасу жағдайының бүзылуы дислокация (лат. dislokatio - ауьгсуы) деп аталады. Тектоникалык дислокациялар көбіне екі түрге бөлінеді - қатпарлы, яғни пликативті (лат. plicatio - бүктеу) және айырылып-ажырау, яғни (лат. disjunctio - ажырату) дислокациялар. Қатпарлы дислокация ray жынысы кабаттарының иілуі барысында өз түтастығын сақтау нәтижесінде калыптасқан. Қатпарлы деформациялардын. жай түрлері антиклиналь және синклиналь екені белгілі. Бұлар қабаттардың толқьгн тәрізді иілуі. Антиклиналь деп иіні жоғары караған қанаттары карсы жакка көлбеген оң мағыналы, (дөцес) иілімді атайды. Синклиналь -иіні төменге караған, канаттары бір-біріне карай ецкіш келген, теріс мағыналы (ойыс), иілім. Қатпарлар өздерінің астасу пішініне байланысты сызықты және үзілмелі болып екі түрге бөлінеді. Созылмалы қатпарлардың үзындығы көлденеңнен әлдекайда артык, сондықтан олар көпке дейін бір-біріне параллель бағытта үзаққа созылып, геосинклиналь аймактарда түтасып жатады. Үзілмелі, кыска пішінді катпарлар немесе брахиантиклинальдар мен брахисинклинальдар және күмбез тәріздес геологиялык күрылымдар платформа аймактарына тән. Әдеттс антиклинальдар мсн сшіклннальдар көп жағдайда жер бстінде корініс берсді, бірак көбінесе катпарлы күрылымдар мен рельефтің өзара байланысы өте күрделі. Катпарлы аймақтардың рельефі тек кана қатпарлардың түрлеріне және олардын. кескініндегі және пландагы сыртқы бейнесіне ғана емес, сонымен катар жыпыстардыц қүрамы меп сырткы күштер әрекетінің каркындылығыиа және тектоникалык жағдайларға тәуелді. Кішігірім және карапайым катпарлы күрылымдар жер бетінде биік емес аласа жоталар түрінде байкалады. Әр түрлі иілімдерден қүралған, көтеріде даму нәтижесінде түзілген, ішкі күрылысы өте күрделі, ауқымы біршама ірі (жүздеген километрге созылатын) жалпы пішіні антиклинальды болып келетін күрылымды антиклинорий дейді. Жер бетінде антиклинорий кең аукымды жоталарды құрады. Бұлардың мысалдары - Кавказдағы Басты және Шеткі жоталар, Маңғыстаудағы Қаратау және Ақтау, Орталык Қазақстандағы Үлытау және Шыңғыстау, Шығыс Қазакстандағы Тарбағатай таулары. Бірнеше антиклинорий мел синклинорийдан қурылатын бұлардан да ірі тектоникалық кетерулерді мегантиклинорий лсп атайды. Олар рельефтің бірнеше жоталардан және жоталарды бөлетін ойыстардан түратын зор аукымды тау алқаптарын күрайды (мегантиклинкрийғатиісті атты Үлкенжәне Кіші Кавказдыңтау алкаптары жатады). Катпар қүру процестері жер кыртысының қозғалмалы белдемдерінде - геосинклинальды аймақтарда кеңінен дамыған. Мүндағы катпар күрылу қүбылыстары айырыльш-ажырау процестерімен, интрузивті және эффузивті магматизммен косарласа жүреді Күмбез (купол) тәріздес нсмесе диапирлік клрылымдардин өзегінде (ядросында) әдетте тұз, саздар сскілді созылмалы жыныстар ормаласады. Вастапк.ы кезде олардың меншікті салмағы, көмкерме жыныстармен салыстырғанда аз болады. Соның нәтижесінде олар жоғары көтеріліп, көмкерме кабаттың гүтасгьпып жарып втсді, сейтіп жсрдіңбстінде аныкбаіікдлагын күмбездерді немесе төбешіктерді кұрады (16-сурет). Осындаи 
Түз күмбездсрінің калыптасуы (Edward J.Tabruck, Frederick. K.Lutdens, 1990). Айырылып-ажырау дислокациялары және олардың жер бетінде көрініс беруі. Айырылып-ажырау (дизъюнктивті) дислокациясы омырылмалы деформацияға жататын тау жыныстарының ез түтастығынан айрылуы. Бөлінген геологиялықденелер (блоктар) жарылым бойымен орын ауыстырып жылжуы. Блоктардың бір-бірімен үйкслене отырып жылжыған жазыктыкты әдетте жыртылу жазықтығы немесе жыртылу жігі дейді, 6үл жазықтық енкіш болса оның үстіңгі жағында орналаскан тау жыныстарының жеке блоктарын аспалы каптал (висячее крыло), ал астыңғы жағыңдағы блоктарын - жатаған каптал, (лежачее крыло) дел атайды. Жыртылу жігі бойымен алшақтап кету қашықтығы ажырау амплитудасы деп аталады. № жүктеу/скачать 338 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|