1 дәріс Геоморфология пәні, оның зерттеу объектісі. рельеф туралы ұғым
жүктеу/скачать 338 Kb.
|
геоморф лекции
- Бұл бет үшін навигация:
- 7 дәріс Магматизм және рельеф пішіндерінің құрылуы.
- 8 дәріс Экзогендік процестер мен рельеф. Тау жыныстарының үгілуі.
- 9 дәріс Флювиальды процестер және рельеф пішіндері.
- 10дәріс Мұздық процестер және рельефтің мұздық пішіндері.
| 6дәріс Дизъюнктивті күрылымдар.
Дизъюнктивті күрылымдар катарыида терең кабаттык тектоникалық жармлымдардыңалатын орны ерекше. Үзак уакыт бойы дамып жетілген жүздегем, гнггі мыңдаған километргс созылаты н осы те кто никал ы жарылым дар сол аймақты геологиялық түрғысын ерекшелейді. Олардың терендігі кем жерлерде жер кыргысын түгел жара отырып жоғары мантияға дейін жететінге үксайды. Ендеше мүндай те кто н икал ық жарылымдар жер беті мен оның қойнауларын жалғайтын "кұбырлар". Бүл "күбырлар" магмалардың жоғары жылжуына, әр түрлі қазба байлық түрлерімен байыған ерітінділердің жер бетіне жакындай тұсуіпе мүмкіллік жасайды. Тектонмкалык. жарылымдарды жер бетінде ашылып жататын жарыктар деп ойлап калмау керек. Бүл жарылымдарды үзынынан-үзакка созылып жаткан енді және енсіз болын келетін тау жыныстарынын, мейлінше майдаланған белдемдері дел түсінген ләзім. Қатпарлы деформациялар сиякты айырылып-ажырау дислокациялары жер бетінде тікелей және жанама түрде көрініс бсреді. Мысалы, лықсу деформациялары дамыған белдемде біршама тік қүлайтын кертпештер байкалады. Олар айырылып көтерілген блоктың қыр бөлігінде жыртылу жігінің созылу (сағалану) бойымен параллель қалыптасады. Кейін тілімделу процесіне ұшырап тік кертпештер алғашкы морфологиялык көрсеткіштерін жоғалтып денудацияланған - тектоникалық кертпештерге ауысады. Кертпештердің биіктігі белгілі дәрежеде блоктардың тік бағыттағы жылжу мөлшерін сипаттайды. Егер блоктар бір бағытта жылжып ауысқан болса, онда лықсу жүйесінде сатылы рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін, ал блоктар бір-біріне қарама-қарсы ауысқан жағдайда жақпарлы - тектоникалық (глыбово-тектонические) немесе лыксу - тектоникалык (сбросово -тектонические) таулы өлкелер күралады. Ауыскан блоктардың қүрылымына карай - төрткіл-жақпарлы (столово-глыбовые) және қатпарлы-жакпарлы (складчато-глыбовые) таулар деп айырады. Төрткіл-жақпарлы таулар жаншылмаған, жазык бағытта созылған кабаттардан күралған жеке жондардан түрады. Бүларға, мысалы, Европадағы Юра таулары, Африкада кеңтараған төрткіл-жақпарлы таулар жатады. Ал, катпарлы-жакпарлы таулар әдетте ежелгі катпарлы қүрылымдардың орнында пайда болады (22-сурет). Олардың катарында Алтай, Тянъ-Шань, Саян және т.б. таулар бар. Кейбір зерттеушілер жер қыртысының жазык бағыттағы козғалысын мойындай түрса да, они асыра бағалауға болмайды леи гұжырымдайды. Демек, тіпті шапшыма және қаусырма тектоникалык процестерде де жазык бағыттағы козғалыс элемеыттері бар дсйді. Жоғарыда айтылып кеткендей, егер тектоникалык жарылым бойымен жылжу тек кана жазык бағытта болса, ондай козғалыстарды жылжьма (сдвиг) дел атайды. Біркатар зерттеушілер жер кыртысынын кабаттары жайпақтау келген жыртылу жазыктығы бетімен жазык бағытта ондаған тіпті жүздеген кмлометрге жылжитын өте ірі жазык, бағыттағы пликативті дислокация болуы мүмкііі дсп ссептейді. Бүл жағдайда жас тау жыныстары жазык бағытта жылжыған ежелгі дәуірдегі катпарлы сериялы жыныстардын. астында көміліп калуы мүмкін. Осындай өте ірі каусырма катпарларды тектоникалык бүркеме немесе шарьяж дейді. Шарьяждык, дислокацияларда орпынан жылжымай қалғап астыңғы жатаған жыныстарды "автохтон" (грекше avto- өзім, chton - жер) дейді де, оны көмкерген аспалы жамылғы канатын "аллохтон" (грекше alios - бөтен, chton - жер) дейді. Альпі тауларынын. Құрылымын зерттеуші ғалымдар олардын. Құрылымында шарьяждыи. маңызы орасан зор деп түжырымдайды. Жер қыртысыныц жазық бағыттағы козғалыстары горсттар (оркаштаулар) және грабендер (опырык таулар) түзілген кезеңінде де пайда болады. Мысалы, ірі грабен - рифт болып саналатын Қызыл тен.із ойпаты казіргі кезде кеңейе түсуде, омыгі. екі жағы рифттің орталық сызығынан қарама-карсы бағытта жылына бірнеше миллиметрге жылжиды. Жер кыртысыпыи.жазыкбағьгпаіы ірі козғалыстары мүхиттүбінде, орта мүхиттык жоталардағы трансформалык жарылымдар деп аталатын терец тектоникалык жарылымдардык киылыскан жерінде байкалады. Осы трансформалык жарылымдар бойындағы жазық бағыттағы жылжу бірнеше жүздеген километрге дейін жегеді. Канаданын. ғалымы Дж.Т.Уилсон бүкіл Орта-мүхиттық жоталар жүйесін келденең тіліп өтетін трансформалык жарылымдар туралы барлык мәліметтерді мүқият талдап, 1965 жылы 6үл жарылымдардың континенттер өңіріндегі жылжымалардан (сдвиги) айтарлыктай айырмашылығы бар екенін дәлелдеген. Континенттер әңіріндегі тектоникалык жылжымалар жер бетінде жиі кездеседі. Мысалы, Оңтүстік Қазакстанда Қаратаулы диагональ бағытта түгел кесіп өткен тектоникалык жарылымды Қаратаудын. Басты жарылымы (Главный Каратауский разлом) деп атайды. Мүнда екі блогы бір-бірінен 500-700 км жазык бағьпта алшақ ысырылған. Дизьюнктивтік дислокациялардың геологиялық және геоморфологиялық белгілері. Дизьюнктивтік дислокапиялардын. жер бетіндегі көріністері әр түрлі. Оларды геологиялык. Және гоморфологиялык белгілеріне карай жіктеуге болады. Дизьюнктивтік дислокациялардьщ геологиялык белгілері: үзыннан-үзакка созылған тау жыныстарынын мейлінше майдаланған және икемделген белдемдері; сырғанау айнасы (зеркало скольжения); жер кыртысы жарылып айырылған кезде блоктардыц бір-біріне үйкелеуінің нәтижесінде жарык беттері айнадай жаркырал гүрады да, оларды сырғанау айнасы деп атайды. Айна бетінде блоктардың жылжу бағытына карай түзелген айғыздар калады, соларды алаканмен сипап, жарык канаттарыиың кай жакка карай жылжыіанып аныктауға болады. Сырғанау айнасы блоктардың шамалы ғана ауыскан кезінде пайда болады; тектоникалык женттастар (тектоническая брекчия). Б л о к т а р о н д а ғ а н, немесе жүздеген метрге жылжьн ан кезде, сырғанау айнасынап баска жылжу беттерінің бойындағы кедір, бүдырлары жойылып, жыныстар жаншыла уатылып, те кто ни калы к женттаска айналады (24-сурет). Женттастардың қалыңдығы біркелкі емес, кейде бірнеше метрден оншақты метрге дейін жетеді. Тектоникалык женттастарға әдетте гидротермалдык ерітінділер шоғырланып рудалы минералдар түзеді. Кейде мүндай майдаланған және жаншылған белдемдер жерасты суымен мейлінше толады. Түйіртпектердін, мөлшеріне карай әр түрлі жснттастарды ажыратады. Уатыла үнтақтау біршама жоғары болған жағдайда үндай майда женттастар - милонит (грекше "милон" - диірмен) иайда болады. Егер женітастар сазды үгінділердің коспасынан к.үралса, оны тектоникалык меланж (французша "мелонис" -косна) дейді; 4) фациялардың кеңістікте кенет өзгеруі. Бүл тау жыныстарынын. литологиялық қүрамы, астасу жағдайы және кдлындығыныц кеңістікте бірден өзгеруі. Мүндай қүбылысты кейбір орыс қүжаітарында "сближение фации" деп атайды; иілім құрылымдарыныи. сырткы морфологиясының бүзылуы (нарушение морфологии складчатой структуры); желі денелерінің және өзгерген, ақшыл тау жыныстарының жыртылу жігі бойымен үзыинан-үзақка созылып жатуы;
I) жер бетіндегі ашылып калған жарыктар (26-сурет). 2) денудацияланған тектоникалық кертпештер. Бұлар айырылып көтерілген блоктың кыр бөлігінде тұзелген тік кертпештер жарықтың жылжытушы бетінің созылу бойымен параллельді қалыптасады. 3) сатылы рельефтің түзілуі. Егер блоктар тектоникалык жарылымдар бойымен бір бағытта жылжыған болса, онда лықсу жүйесінде сатылы рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін. жарылу белдемдері жер кыртысының көп майдаланған және икемделген белдемі ретінде әр түрлі рельеф пішіндерінің орын тепкен жері болып табылады. Кейде тектоникалык жарылым бойымен қүралған рельеф пішіндері солардың бағытына қарай, планда немесе әуебейне суреттерінде тік бүрышты (ортогональдық) сипат алады: аңғарлардын түзу бағъпта созылған үлескілері тік және сүйір бүрыиіты иілістермен алмасып отьграды; түмалар, қайнар бүлақтар және термальдык бүлақтардын. тізбегі майдаланған тектоникалык жік бойымен жер бетіне шығады. Кейде бүкіл жарықтык белдемдер жер беті және жерасты суларымен канығът, олардың бойында көк шөптер өседі; тектоникалык. жарылым жүйелері көл мен теңіз және кдрлықтар жағалауының тура сызықты бейнесін белгілейді. Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар: Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі. Айырылып-ажырау дислокациялары және олардың жер бетіндегі көрінісі. №7 дәріс Магматизм және рельеф пішіндерінің құрылуы. Интрузиялық магматизм және рельеф. Магматизм рельефтің құрылуында маңызды және әртүрлі роль атк.арады. Магма өзінің жер койнауынан көтеріліп шығуы, суып катаюы жағдайларына карай пптрузмялык және эффузиялық жыныстарға белінеді. Интрузиялык тау жыныстары (лат. intrusio - игеру) магманың жер бетіне шығып үлгсрмсген жер кыртысы кабаттарына еніп кристалданған магма есебінен калыптаскан жыныстар. Жердін. іпгкі кабатында каткан магма баяу суиды да онын, толык кристалдануына жаідай гуады. Бүған гранит, сиенит. диорит, габбро, дунит т.б. жатады. Бүлар жер кыртысыпда түрлі пішінді интрузиялык июғырларды (батолитгер, лакколиттер т.б.) к.үрайд.ы. (28-сурет). Батолитгер негізінен гранитоидтерден тұратын, қатпарлы құрылымдар өңірінде біршама жпі үшырасатын аукымы жүздеген км2-ге жегетіп иитрузивті шоғырлар. Бүлар жер қойнауларында суынып кристалдануы нәтижесінде калыптасып, кейіннен олардын. үетіндегі тау жыныстары кабаттарыпын. мүжілуі нәтижесінде ашылыи, сырткы күштердің әсеріне төзімділеу болғандыктан, жер бетінде коршаған ортадан анык дараланатын тау жотасы түрінде көрініс береді. Ірі гранитгік батолиттерге мысал ретінде Зеравшан жоталарынын. батыс жағыпдағы массив жәнс Кавказдағы Конгур-Алагез жотасының сілемі жатады. Лакколитгер - саңырауқұлақ пішінді, үсті күмбез тәріздес, асты тегіс шоғырлар. Магма жарып сиысгыру қабаттары арасына кіргсн кезде кейінгілер күмпиіп жоғары көтеріледі де сонда пайда болған қуыска кептеледі. Сөйтіп мүндай интрузия кіріккеп тау жыныстары кабатгарымен үйлесімді астаскан. Беткі шөгінді тау жыиыстары экзогендік процестер әсерінсн шайылып кетсе, лаколиттер жердің бетінде түрлі пішін қүрайды. Әдеттс лакколиттер жеке дара немесе тобымен кездеседі де күмбез тәрізді кіші-гірім кыраттарды түзеді. Солтүстік Кавказдағы Минеральные воды қаласынын. жанындағы лакколиттер - Бестау, Такыр, Тсмір, Жыланды жэне баска таулар баршаға айн. Сонымен катар Қырымда да жер бетінде ерекшеленген лакколиттер бар (Аюдаг, Кастель тауы). Лакколиттерден баска жер кыртысыпда желі (жила) тәрізді интрузиялык денелер кездеседі. Олар сиыстыру жыныстарын эр түрлі бағьптарда кескілейді. Сырткы күштердің әсерінен қапалған магмалык желілер жердің бетінде кабырға тәрізді тік жаткам такта пішіндес сығылма немесе дайка деп аталатын геологиялык КҮрылымды күрады. Бүл жср кыртысындағы тік немесе көлбеу бағыттағы тектоникалық жарылымдардың магмаға толуынан пайда болған интрузиялык дене. Оның калындығы бірнеше мм-деи бірнеше м-те дейін болады. Тақташа интрузиялар немесе силл (пластовые интрузии) жер бетінде саты тәрізді болып келеді. Мұндай пішіндер таңдамалы денудациясы әсерінен күрылады. Осындай кашалғап кабатты интрузиялар Орталык Сібір кыратында кең тараған Эффузиялық магматизм жэне рельеф. Интрузиялык магматизмиен баска эффузиялык магматизм немесе вулканизм рельефте жпі кездеседі жәнс ерекше көрініс береді. Эффузиялык жыныстар (лат.еІТиБІо төгілу, жайылу) -жанартау өңешінен немесе жер кыртысындағы тектоникалык, жарылымдарды бойлап жср бетіне шығып төгілген магманыңсуып катаюынан пайда болған жыныстар. Эффузиялык магматизм (вулканизм) - арнайы жанартаутану (вулканология) деген геология ғылымының зерттсу объектісі. Бірак бірқатар жанартаулар құбылыстарынын. геоморфологияға тікелей катынасы бар. Жанартауканалдарынын. жер бетіиде шығу мүржасына орай олар - кеңістікті, жарыкшакты жэне орталыкты деп үш түрге бөлінеді. Жанартаулардың кеңістікте аткылаулары аукымы жағынан кең таралған лавалық үстірттерді (платоларды) күрайды. Оларға Британиялык Колумбы жэне Индияның Декан лавалық үстірттері жатады. Алайда казіргі геологиялык кезенде жанартау атқылауынын орталық түрі жиі кездеседі. Бұл жағдайда магма жер қойнауынан беткі қабатына белгілі бір нүктелерге бейімделіп шығады. Бүл "нүктелер" негізінен бірнеше тектоникалық жарылымдардың киылысуында орналасады. Магманың жер бетіне шығуы жанартау өңештері арқылы жүзеге асады. Аткылап шыққан балқыған лавалар және олардың катты бөлшектері жер бетінде конус тәрізді жанартау пішінін қүрайды. Оның төбесі дөңестеу келеді де, орта түсында тостаған тәрізді ойьгс - жанартау көзелігі (кратер) пайда болады. Көзелік түбіндегі көмейі (жерло) магманын. каналымен үштасады. Жанартау өнімдерінің жер бетінде көрініс беру ерекшелігіне орай жанартау төрт морфогенетикалық түрлерге бөлінеді. Олар экструзиилық, эксплозиялық, эффузиялық және эффузиялық-эксплозиялык түрлер. Экструзиялық (латын. extrusio - сығу, итеру) жанартаулар -кышкыл липариттік лавалардың сығымдала көтерілуі нәтижесінде калыптасқан күмбезді пішіндер. Бүндай лавалардың тез сууы салдарынан және өте тұтқыр болғандықтан, ағуы күрт бәсендейді де жалпы лавалық ағымдары болмайды. Бүлар тікелей жанартау көмейінде шоғырланады және сол жанартау ернеулері өңіріндегі күмбездерді күрайды. Осындай күмбездердің ауқымы көлденеңінен бірнеше шақырым, биіктігі 500 м-ден аспайды. Мұндай экструзиялық күмбездер Франциядағы Орталық массивте, Арменияда және басқа жерлерде кездеседі. Жанартаудың эксплозиялык, сөйтіп ірілі-ұсақты кесектермен күлдердің және жанартау газдарының аспанға атқылауымен ерекшеленеді. Бүған мысал Маар жанартауы. Маар жанартауы, конус пішіндес қүрылымымен айшықталмаған аткымалар есебінен қалыптасқан онша биік емес белестермен шектелген жайпақ түпті қопарылыс көзелігі (кратері). Қазіргі дүние жүзіндегі белгілі маарлар сөнген, калдық КҮрылымды пішіндер. Көптеген маарлар ылғалды климаттарда сумен толып, көлдерге айналған. Маарлардың аукымы көлдененднен 200 м-ден 3,5 км-ге дейін, терендігі 60-тан 400 м-ге дейін барады. №8 дәріс Экзогендік процестер мен рельеф. Тау жыныстарының үгілуі. Тау жыныстарының үгілуі. Тау жыныстарынын. үгілуі деп ауаның, су мен тірі организмдердің әсер ету нәтижесінде жер бетіндегі минералдар мсн тау жыныстарының бүзылып ыдырауын айтады. Тау жыныстарынын. үгілу карқындылығы оның әр түрлі физика-механикалык қасиеттеріне және химиялык төзімділігіне байланысты. Жыныстардың негізгі касиеттеріне олардың каттылығы, түсі, еру касиеті, кат-кабаттылығы және тағы баска касиеттері жатады. Тау жыныстарынын. қаттылығы олардың механикалық әсерге төзімділік көрсетуі, мысалы, біртұтас катгы порфирит нсмесс кварцитке үқсас жұмырланған магмалық жыныстар баяу, бәсең үгіліп, жер бетінде дөңес бедерлерді күрайды, ал икемді, жүмсак жыныстар керісінше сыртқы, экзогендік әсерден жылдам бұзылып шайылып кетіп жер бетінің ойыс пішіндерін түзеді. Түсі акшыл жыныстар күн сәулесін шағылтады, ал кара түсті тау жыньгстары күн сәулесін өзіне тартып, көбірек кызып, өз аумағын үлғайтып жылдам үгіледі. Бұған мысал үшін гранитті алайық. Ол өзінің каттылығына карамастан шөлді аймактарда тез үгіледі, себебі оны қүрайтын минералдар әр түсті болады. Әр минералдың түсі әр түрлі болғандыктан олардьгң күн сәулесін кабьглдау касиеті де біркелкі болмайды, үлғаю коэффициенті де әр түрлі. Сонда жылыну мен суыну кезі алмасқан кездс бірнеше минералдардан құралған тұтас гранит тастар босап мүжіле бастайды. Осы гранит тастарды күрайтын кызғылт дала шпат минералы химиялык ыдырау нәтижесінде сазды топыракка айналып, кварц түйіршіктері кейін борпылдак. құм түйіршіктеріне ауысады. Табиғат факторларына байланысты үгілудін. үш түрі бар. Олар: физикалык, химиялык және органикалык. Физикалык (механикалык.) үгілуге температураның өзгеруі, тау жыныстарының жарыкшактарында судың катуы мен еруі, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеті, булану, су құрамындағы тұздардың кристалдану процестері жатады. Физикалык үгілуде тау жыныстарынын, кесек тастары температураның күрт өзгеруіне байланысты көлемін бірде үлкейтіп, бірде кішірейтіп тұратындықтан шытынап сынады. Мүндай жағдайлар шөлді аймактарда және биік таулы өлкелерде жиі кездеседі. Әсіресе күн мен түннің ауысуына байланысты ауа тсмперагурасынын тәуліктік ауыткуынан тау жыныстарының күндіз катты кызып, түнде сууының зор маңызы бар. Температура жоғарылаған сайын тау жыныстарынын. сырткы бөлігі күн сәулесінен, ішкі бөліктерінен гөрі молырақ кызып, көлемі үлғаяды. Тау жыныстарынын. жылу өткізгіштігі біршама төмен болғандыктан олардың сырткы кабаттары кабыршактанып, ішкі массадан боліне бастайды. Ал, температура төмендеуінен тау жыныстарынын. сырткы кабаттары ішкі кабаттарға қараганда жылдамырак суиды. Сөйтіп, алма-кезек жылыну мен суыну тіпті ең төзімді, берік тау жыныстарынын. өзін бұзып ыдыратады. Тау жыныстарынын, механикалык ыдырау нәтижесінде олардың ауамен, сумен шектесуі әлдекайда арта түсіп, химиялық үгілудің дамуын жеңілдете түседі. Су және әр түрлі еріткіштер әрекетінен тау жыныстары еріп, сілтілену (выщелачивание) гидратация (су жұту), дегидратация (судап арылу), гидролиз күбылыстарын тудырады. Оттегі тотығуды күшейтеді, комірқышқыл газы судың химиялык белсенділігін жәие сутегі иондарының шоғырлануын арттырады. Химиялык процесс нәтижесінде жана минералдар пайда болады. М ы с ал ы, дала ш п атта ры м е н с л юда л а р ка о л и н итке, гидрослюдаларга айналады, ал ерітіндіге түскен заттар шайылып кетеді. Физикалык және химиялык. үгілулер бір мезгілде өтеді, бірак. накты физикалық-географиялық жағдайларға байланысты біреуі екіншісінен басым болады. Қуаңшылықты, биік таулы, полярлык аймактарда физикалык үгілу басымдау, ал кон.ыржай белдемдерде - ылғалды субтропиктік белдеулерде химиялык үгілу басым. Химиялык кұбылыска көбірек үшырайтындар: әктастар, доломиттер, тас түздар, гипстер. Бүлар жеңіл еріп, сумен ерітіндіге шығады. Нәтижесінде жер бетінде әртүрлі куыс рельф пішіндері пайда болады, мысалы үңгірлер, карстық шұңқырлар, кұдықктар және т.б. Органикалык үгілуде механикалык. және биохимиялық әрекеттер аркылы тау жыныстарынын. бүзылуы. Механикалык бүзуды өсімдіктер өздерінің тамыр жүйесі аркылы агкарады. Ағаштардың тамыры тіпті берік катты түпкі тау жыныстарынын, өзін сындырып едәуір бөлшектеп жібереді. Мысалы, өсімдіктердің тамыры каланың көшелеріндегі бетон, плитаны немесе асфальт кабатын тесіп өтетіні баршамызға аян. Механикалык әрекеттен басқа органикалык үгілу өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдсрдің, бактериялардың, саңырауқұлақтардың, б а л д ы рл ард ы ң, кын ал арды н., м үктерд і ң б и ох и миялық әрекеттерімен тығыз байланысты. Олар өздерінің тіршілік етуі үшін, не болмаса өзі солғаннан сон. бойынан көптеген көміркышкыл газдарын және органикалық қышқылдарды шығарып тау жыныстарын бөлшектеуге және ыдырау үшін едәуір әрекет жасайды. Сөйтіп, химиялык жәие биохимиялық ыдырау процестері тоқталмастан өте береді. Үгілген тау жыныстарыныц көп бөлігі ешкашанда өз орнында калмайды, тасымалдау агенттері арқылы (салмақ күші, ағын сулар, жел күші, мұздык әрекеті) рельефтің төменгі ойпат аймақтарына және мұхиттарға барып шөгеді. Үгілу және үгіліске үшыраған бөлшек заттардың тасымалдануының және шөгінуінің жинақтык процестерін денудация (лат. denudatio - ашылу) немесе жалпы казак тілінде мүжілу деп атайды. Баскаша айтқанда, денудация - бұл тау жыныстарының бүзылуы, үгілуі және пайда болған үгінділердін. көтеріңкі аймақтардан салмақ күші су, жел, мүздың әрекетінен сырғып, ойыс өңірлерге шөгуі. Мүжілу нәтижесінде жер бетінде бір жағынан минералдык массалар өзгеріп орнынан ауысып түрса, екінші жағынан шайылу әрекетінен төменде жатқан түпкі қабаттар үнемі жер бетіне ашылып шығып, үгілу процесі одан әрі тереңдей түседі. Сөйтіп жер беті үдайы жаңарып, қүрлықтың көтеріңкі жерлелері төмендейді, таулар құлдырап жазыкка айналады, рельефтің бір түрі жойылып баска түрдер пайда болады. Акырында жер бетінің кедір-бүдыры тегістеліп денудациялык жазыктықтар (пенеплен) калыптасады. Үгілу қабығы (кора выветривания). Литосфераныц беткі бөлігі әр түрлі факторлардың (ауа, су, организмдер) әсерінен өзгерістерге үшыраған магмалык, метаморфтык және шөгінді тау жыныстары есебінен қалыптасқан және сол орнынан козғалмай сакталып калған үгілген жыныстардың жиынтығын үгілу кабығы дейді. Үгілу кабығының түрі және калыңдығы көптеген табиғи факторлармен байланысты. Оның калыптасуына алдымен жоғарғы температура мен мол ылғал және тегіс бетті жазык колайлы. Сонымен катар тау жыныстарынын тозу-үгілу мерзімі үзак болуы шартгы. Үгілу қабығы өзінің күрамы мен калындығына карай бірнеше түрге бөлінеді: а) химиялық аса өзгермеген, немесе аз мөлшерде өзгерген, негізінде түпкі жыныстрдан күралған кесек тасты үгілу кабығы; б) химиялык. мөлшерде өзгсргеи түпкі жыныстармен катар дала шпат пен слюданьң өзгеру арқылы сазды - гидрослюда минералынан қүрылған гидрослюдалык кабык; в) монтмориллониттык кабык - алғашкы минералдардан терем. химиялык өзгерістен өтіп түзелген негізінен сазды минерал монтомориллониттен күралады; г) каолинит кабык; д) Кызыл топыракты кабык; е) латеритты кабык. Үгілген қабықтардың соңғы екі түрі үзак мезгіл бойы және түгелімен үгіліп, алғашкы жыныстар күрамынан толык ажырауы иәтижесінде пайда болған. Жоғарыда атап айтылған үгілген кабаттар түрлерінің әр , кайсысының өздерінің табиғат белдеулік сипаттамасы бар. Мысалы кесек тасты үгілу кабыктар полярлық биік таулы өлкелерде, сонымен катар тасты шөлдерде кездеседі. Дүние жүзінде әр геологиялык дәуірлерде қалыптасқан үгілу кабығы ксң таралған. Мысалы ТМД аумағында протерозой эрасының үгілу кабығы Карелия мен Украинада, девон кезеңінің кабығы Тиман қыратында, мезозой мен төменгі кайно-зой дәуіріндегі үгілу кабыктары, Орал тауында және Қазақстанның Сарыарқасында кездеседі. Торғай облысындағы белгілі Аманкелді боксит кен орны осы мезозой кезіндегі кен, жазык пенепленмен байланысты. Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар: 1. Тау жыныстарының үгілуі. 2. Үгілу қабығы. №9 дәріс Флювиальды процестер және рельеф пішіндері. Уакытша ағын сулар әрекетінен пайда болған бастапқы эрозиялык. пішіндер - жүйек (атыз). Олар делювийлік беткейлер кеңістігінде жайылып аққан су бір арнаға жиналған кезде ғана пайда болады. Жүйектердің терендігі 3-тен 30-см-ге дейін, ені тереңдігімен бірдей немесе одан сәл артык. Эрозиялык жүйектердің көлденең кескіні v-әрпі тәрізді немесе жәшік пішіндес. Жүйектердің жағалары көбіне құламалы, тік болып келеді. Ағын тоқтағаннан кейін жүйектер жағалары жылдам жайпакталып,олардың ені үлғаяды. Әдетте жүйектер бір-бірінен бірнеше метр алшак орналасады да тармақталған жүйектерді құрайды. Жүйектердің терендігі мен морфологиялық бейнесі беткейлерден төмен аккан судың көбеюіне орай үлғая береді. Жыртылған және сирек өсімдікті беткейлерде жүйектер уақыт ете бере терендігі 1,0-2,0-м-ге, ені 2,0-2,5 м-ге жететін эрозиялык жырашаларға айналады. Жыраша ернеулері де жарлауыт келіп көлденең кескіні көбінесе v-әрпін елестетеді. Алайда кез-келген эрозиялық жүйектер жырашаларға айнала бермейді. Ол үшін ағыс күштірек, жиналған судын. көлемі молырақ болу тиіс. Сондыктан да жырашалар эрозиялык жүйектерге карағанда әлдекайда сирек кездеседі және бір-бірінен ондаған метр алшак жатады. Оңай шайылып кететін жыныстарда (құм, саздак, топырак, құмдак топырақ, лесс және т.б.) эрозиялык жүйектер мен жырашалар бір нөсердің кезінде немесе көктемгі кар тез kyh ерігенде пайда болуы мүмкін. Кейіннен жырашалар жаңбыр мен еріген кар суының жинактау ролін аткарады. Су коры жеткілікті мөлшерде жиналғанда жырашалардын. бір бөлігі терендей және кеңи келе, бірте-бірте жыраларға айнсілады. Жыралардың терендігі 10-20 м не одап да коп, ені (бір кабақтан екінші кабаққа дейін) 50 м, немесе одан да артык болады. Жыралардың жағалары көбінесе тік. Көлденең кескіні v-әрпі пішіндес. Кейде жыралардың табаны жайлак, емі бірнеше метрден аспайды. Жыра жырашадан тек өзінің көлемімен ғана емес, сонымен катар өзіне тән жеке бойлық кескінімен өзгешеленеді, онысы ол тіліп өтетін беткейдің кескінінен өзгеше болады. Ал жырашаның бойлык кескіні әдетте беткейдің бойлык кескінінің сәл тегістелген түрін кайталайды Жыра жылдам өсіп-өршитін эрозиялык пішін. Оның бас бөлігі регрессивті эрозия нәтижесінде өзенаралык аймактарға созылып өсуі мүмкін. Осы себептен жыралар жұздеген метрге, тіпті километрлерге жететін үзындығымен сипатталады. Жыраның өсіп отыратын бас бөлігі әр тұрлі. Көбінесе жыра бірден, биіктігі 1,0-3,0 м, тік жармен - бас қүламамен басталады. Кейде жыралардың бас бөлігі сопакша, эллипс пішіндес немесе дөңгеленген күрек пішіндес болады да, жер бетінде аса айқын көрінбейтін ойпандар түрінде байкалады. Рельефтің мүндай пішіндерін су жиналатын ойпандар (водосборные понижения) деп атайды. Кейде жыралардың бас бөлігінен жоғарырақ, өзен аралығының өлкелеріне баяу ауысатын, терең емес (1,0-3,0 м) жаркабактары айқын білінбейтін, жағалары шымтопырақты жайпақ жағалары үзынынан-үзақ созылған ойпандар орналасады. Рельефтің мүндай ойпаң пішіндері колат (лощина) деп аталады. Топографиялық карталарда, тіпті ірі масштабты карталарда қолаттар аса білінбейді, алайда ірі масштабты әуе суреттерде, әсіресе егістер мен сирек өсімдікті жерлерде колаттың бейнесі айкын көрінеді. Айтып кететін бір жай, осы арнасы жоқ қолаттар жыралар дамуының нәтижесі емес, олардың пайда болуының себебі болып табылады. Сондықтан да бүрыннан дамыған эрозиялык. пішіндердің түбінде эрозиялык оралымның (циклдың) кайталану нәтижесінде пайда болған жыраларды түптік (донный) немесе кейінгі (вторичный) жыралар дейді, ал өзен аңғарларының беткейлерінде кішірек эрозиялык пішіндерден бірден түзіліп дамыған жыраларды - алғашкы жыралар деп атаиды. Тұрақты ағын сулардың рельеф құру әрекеті Эрозия және өзендердің кеңістіктегі дамуы. Өзендер негізгі арнадан (русло) және оның тармақтарынан түрады. Олар әр қатардағы өзендер жүйесін түзеді. Екі кішкене тармақ косылып, екінші катардағы тармакты қүрайды, ал екінші катардағы екі өзен тармағы косылып үшінші қатардың тармағын қүрайды. Ссылай өзен тармағынын. төртінші, бесінші т.б. катарлары қүрылады. Үлкен өзен барлық тармақтарымен бірге қосылып өзен жүйесін қүрайды, ал белгілі бір аумактағы өзендер саны сол жердің өзен торабын (речная сеть) қалыптастырады. Олардың жиілігі аймактын. физикалык-географиялык сипатына, климатына релъеф жағдайларына, геологиялык. қүрылымы мен өсімдік жамылғысына байланысты болады. Өзеннің пегізгі рельеф қүру факторлары: 1) езен ағысы; 2) өзен ағысының жылдамдығы. Өзенніңағысы мен шығыныжауын шашынның мөлшеріне және су жию алабына тәуелді. Ал жер бетімен әрі жер астымен топьтрак, және тау жыныстарының кабаттары арқылы) өзенге су жинайтын су аймакты өзен алабы деп атайдьғ Өзен алабынын. ерекшелігі: онын. аумағы бастаудан қүйылысына дейін өседі, сопдай-ақ су шығыиы да көбейеді. Керісінше, суайрыкка жақындағап сайын өзеи ағысы толық токтағанға дейін азаяды. Бүл сшіаттамалардын. маңыздылығы мынада: ол кейбір геоморфологиялық мәселелерді, мысалы, сү айрықтардың эрозия әрекетінде түрақтылығын, өзендердің бір-біріне косып алу күбылысын тау өлкесінің пенепленденуін т.б. негіздеуге және ттсіндіруге мүмкіндік береді.
1. Уақытша ағын сулардың әрекеті және олар құратын рельеф пішіндері. 2. Тұрақты ағын сулардың рельеф құру әрекеті. Өзен аңғары. 3. Өзен жайылмалары. Өзен аңғарларының морфологиялық және генетикалық түрлері №10дәріс Мұздық процестер және рельефтің мұздық пішіндері. Мұздық рельеф күрушы процестер мұз әрекетіне тікелей байланысты, Мүндай процестердің дамуы үшін жер бетінің белгілі бір аймағында мүздықтың үзак. уақыт сақталып түруы кджет. Егер жер бетінің кандай да бір бөлігі хионосфера шегінде болса, оида мүз кддыптасу жағдайы тууы мүмкіп. Хионосфора (ғрек сһіоп - кар және sparia - шар) деп өз қүрамында атмосфералык ылғалдың басым көпшілігі қатты заттардан түратын тропосфераның кабатшасын айтады. Мүнда кар жауу басым болып, үнемі кар мен мүз сакталуы мүмкін. Хионосфераның төменгі шегі - кар сызығы (О.Леонтьев, ПРычагов, 1988). Қар шекарасынын. биіктік деңгеЙі климат жағдайына тікелей байланысты. Мәселен, Анды тауларында, Магеллан бүғазының Зймағында ол 900 м. биіктікте орналасса, оңтүстік тропикалық ендігінде 6700 м биіктікке жетеді. Демек, кар шекарасының ең биік жері - тропикалык белдеу. Ал, экваторлық белдеуде жауын-шашыннын. молдығынан оның деңгейі біраз төмендеу болады. Мысалы, Килиманджаро тауларында кар шекарасынын. биіктігі -5500 м. Экватордан солтүстік бағытқа кар шекарасынын биіктігі темен tycc береді: Шпицбергенде оның биіктігі 600-м-де байқалса, Франц-Иосиф жерінің солтүстік аралдарында 50 м., ал полюске жақындаған кезде кар шекарасы тен.із деңгейіне дейін төмендейді. Табиғи мүз екі түрге - су мүзы және кар мүзы болып бөлінеді. Су мүзы - күрлыктағы судын. немесе мүхит суыныц катуы кезінде пайда болса, кар мүзы - кардыц метаморфизмді жацарыи баска түрге ауысуы кезінде пайда болады. Қар сан мәрте кату мен ерудін. сондай-ак кысымныц нәтижесінде баданадай ірі түйіршікті кұрылым алып, фирнге (түйіршікті тығыз карға) айналады. Ол одан арғы өзгеру процестерінен өткеи сон. глетчер мүзына, нғни күрлыктағы мүздыктар мүзына айналады. Сөйтіп, шамасы 10-13 м3 кардан і \г мүз жаралады. Мүздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мүздықтардың түрлері Жер бетінде үзақ уакыттар бойына сакталатын кристалды мүз шоғырын (қорын) мүздык деп атайды. Олар таулы өлкелерде тек карлы шекарадан жоғары аймактарда түзіледі. Мысалы, Іле Алатауында кар жиегі 3700-4000 м. биіктікте орналаскан. Алайда динамикалык процеске орай мүздыктар бұл шекарадан томен псе алады. Көлемі үлкен мүздықтар ез салмағынан және созылмалы (пластичность) қасиеттерінің әсерінен гаудан темен карай жылжиды. Мүздыктардын. жылжу жылдамдығы тәулікте бірнеше сантиметрден ондаған метрге дейін жетеді. Мүздыктардын, коректенуі онын. бетінс кар түріндс түсстін атмосфералык жауын-шашын есебінен, жел аркылы айдап алып келген және тау баурайларынап кллаған кардан, сонымен катар мүздын. үстінде ауадағы булардын. суға айналуынан жүзеге асады. Судын катты фазасының, яғни кардыц, фирннын, мүздың балансы жағдайына карай мүздыктыц өзі аккумуляцияжәне абляция белдеміне болінеді. Мүздык массасынын. еру және булану аркылы кемуі абляция деп аталады. Абляция мүздыкдыц шеткі бөлігі калын.дығынын. жүкаруына әкеліп соғады. Абляциянын каркындылығы ауа температурасына тікелей байланысты. Температуранын. ауыткуымен кагар абляция да ауыткып түрады. Сондыктан мүздыктың алдыңғы жиегі түракты орныпда калмай өзгеріп түрады. Онын. сәл ғана алға козғалуы мен артка шегінуі осциляция деп аталады. Мүздыктардыц пегізгі түрлері туралы айтсак, ең алдымен ажырата белгілейтініміз, жамылғы мүздыктар немесе материктік мүздыктар және таулык мүздыктар. Таулык мүздыктар көбінесе биік тау беткейлерінде және аңғарлардың бастауында тараған. Мүздықтардың осы екі негізгі түрлерімен қатар тау етегі мұздыктары мен шельфтік мүздыктарды атап айтуға болады. Жамылғы мүздықтар миллиондаған шаршы километр аумактарды алып жатады және үсті жайпақ дөңестеу келеді. Мұндағы мүздар МҮЗДЫК.ТЫҢ ортасынан шетке карай жылжиды. Қазіргі кезде Жер шарында бар-жоғы екі материктік жамылғы мүздықтар бар. Олар Греландия мен Антарктиданың мүз жамылғылары. Мүндай мүздыктардың өздеріне тән ерекшеліктеріңің бірі - олардың кең байтак көлсмі мен (Антарктидадағы мұздану көлемі 13.2 млн. шаршы километрге жуык. алкдпты алып жатыр) және орасан зор калындығы (4 километрге дейін). Мүздық жамылғысының ен, жоғарғы калындығы оның орталық бөлігінде. Ал жиектерінде мүздыктын. калыңдығы кемиді, сөйтіп бүл аймактардың астынан тасты қүндағының кейбір шығыңқы түстары көрінеді. Мүндай жерлерді Ангарктидада "оазис" (жазира)леи атайды. Мүның мысалы Советтік антарктидалық "Мирный" станциясы төңірегінде Бангер оазисі. Егер мүндай тасты сілемдер мүздыктын. бетінде окшауланып көрініс бсрсе, оларды нуішгнки дейді. Гренландия мен Антарктиданың жамылғы мүздықтары өздері көмкеріп жаткан рельефтің жағалаулык еңіс жазыктықтары арқылы тен.ізге карай жылжиды. Мүздардың 6үл ағысы ысырылған мүздыктар (выводные ледники) деп аталады. Суға жеткен мүз жүзіп шығады да сынады, соның нәтижесінде тен.ізде еркін жүзіп жүретін орасан зор мүздар (қалқыма мүздар)мүзтаулар (айсбергтер) пайда болады. Теңіз ағысымен жұзген мүзтаулартөменгі ендіктерге жетіп, бірте-бірте ери бастайды. Еру барысында мүзтаудың ішіндегі түйіртпекті материал мүзтаудан босап, теңіз түбіне шөгеді. Антарктида шеткі аймақтарындағы мүздардын, едәуір көлемі шельфтерде жатады немесе біразы жүзіп жүреді. Бүларды шельфтік мүздыктары дейді. Егер кар шекарасы, мүздануға үшыраған тау етегі деңгейімен шамалас жатса, мүздық тау етектік жазыкка шығып, жан-жакка жайылып кетеді. Осы даму сатысындағы мүздықтар, тау етектік мүздык (ледники подножий) деп аталады. Мүндай мүздыктың бірі - Аляскадағы Маластин мүздығы. Бүл бірнеше аңғарлы мүздыктардың тау етегінде бір-бірімен косылуы нәтижесінде пайда болған. Жер бетінде мүздықтар көмкерген алкапгыц жалпы колемі 16 миллион шаршы километр, немесе олар қүрлық бетінің 11 %-ін сьтып жатыр. Онын. 13,2 млн, шаршы километрі Антарктиданын. үлесінде (барлык мүздык көлемінің 85,3%-і). № жүктеу/скачать 338 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|