№1 Дәріс: Мәдениет морфологиясы. Мәдениет тілі

№ 1 Дәріс: Мәдениет морфологиясы. Мәдениет тілі. 
1. 
Мәдениет ұғымының қалаптасу тарихы: мәдениеттің мәні мен 
функцияларын анықтау тәсілдерінің алуан түрлілігі. Аксиологиялық, 
ӛркениеттік , құрылымдық, антропологиялық, экономикалық түсініктер. 
2. 
Мәдениеттану тарихы ғылыми пән ретінде:теориялық тәсілдердің 
генезисі, 
фундаматалды 
және 
қолданбалы 
мәдениеттану, 
мәдениет 
зерттеулерінің пәнаралық сипаты, философия , мәдениет тарихы.
3. 
Мәдениет морфологиясы : мәдениет кеңістігі мен уақыты, мәдениеттің 
негізгі компоненттері мен паттерналары. 
4. 
Мәдениет типологиясы: мәдениет типінің түсінігі, мәдениеттің тарихи 
типологиясы, сызықтық және жергілікті тәсіл. 
Дәрістің мақсаты: Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, 
таптардың, 
жіктердің, 
ұлттардың, 
жеке 
адамдардың 
ӛмір 
сүру 
жағдайына,талабына сәйкес пайда болып, қалыптасуын жетік меңгеру. 
Кілттік сӛздер: мәдениет, мәдениеттау, мәдениәрекет, виталдық әлеуметтік, 
саяси, діни, моральдық, эстетикалық құндылықтар. 
Мәдениет– адамның ӛз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап 
жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан және тазалық 
ережелерін сақтаудан бастап, ӛмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға 
дейінгі ұғымды қамтып жатқан – мәдениет саласының ӛрісі кең. 
Мәдениет – тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық ӛмірдің 
жағдайларына байланысты ӛзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы 
мәдениеттің мазмұны мен формаларына сӛзсіз терең ӛзгерістер енгізеді. 
Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге 
тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары: 
• 
мәдени әрекет, 
• 
мәдени орта, 
• 
мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және 

• 
мәдени ұйымдар. 
Бұлардың арасында ең түбегейлісі — мәдениәрекет. Әрекеттену — жалпыадам 
мен қоғамның ӛмір сүру тәсілі, тіршіліктіңтірегі. Мәдени әрекетдеп, әдетте, 
мәдениет игіліктерін ӛндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес 
әлеуметтікіс - қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау 
нәтижесінде адам ӛзінің де мәдени деңгейін кӛтереді. Осы әрекеттің қайнары, 
түпкі қозғаушы күшіретінде ғылым адамның талап - мұқтаждарын, мәдени 
қажеттіліктерді бӛліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынандай 
адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: ӛмірдің мәні мен мағынасын іздеу, 
ӛмірден ӛз орнын табуға ұмтылу, шығармашылық қаталпыныс, альтруизм, 
гумандылық және тағы басқалары. Мәдени орта ұғымы мәдениеттің 
коммуникациялық (қатынастық) табиғаты мен тығыз байланысты. Мәдени орта 
заттық-материалдық, әлеуметтікұйымдар мен ұжымдардан, рухани қызмет 
орындарынан тұрады. Оларға техника мен қүрал-жабдықтардың даму деңгейі, 
тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани 
мәдениетті сақтау және насихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, 
кітапханалар, клубтар және тағы басқалар) жатады. 
Мәдениеттану туралы ғылым әрі философиялық ілім. Мәдениеттау жеке пән 
ретінде XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты. Мәдениеттау пәні 
жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалық ерекшеліктерін, олардың 
ӛзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен сабақтастығын, қарым-
қатынасын зерттей отырып, адамзат қоғамының біртұтас мәдени даму 
процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды. 
Мәдениет типологиясы. Формациялық тұжырымдамалық, ӛркениетті, діни, 
аймақтық және аумақтық, демографиялық және басқа да. Олар сәйкес 
оқшауланып рухани құндылық бағдар, діни наным, сипаты мен классикалық 
үлгілерімен қарым-қатынас сипатына, құндылықтар жүйесі мен тәсілі. 
Отандық ғылым ең таралған болып саналады. Формациялық тәсіл. басым 
ӛндіріс әдісімен байланысты. Бұл принцип балл. т.б. капиталистік, құл-иелену, 
қарабайыр коммуналдық және: Басқаша айтқанда, ӛндіріс режимі, осы және 
мәдениет қандай болып табылады. 
Ӛркениетті тәсіл кӛптеген авторлардың пайдаланылады. Оның емдеу мерзімді 
«ӛркениет» түсіністік байланысты. Осы принципіне сәйкес мәдениетін талдай 
отырып, кӛптеген авторлар бұл ӛркениет процестерінің теріс әсерлер 
қорытындыға келеді. 

Тұжырымдамалық принципі қоғамдағы басым идеология сәйкес зерттеулер 
жүргізуге мүмкіндік береді. 
Діни мәдениет принципіне сәйкес ескі бӛлінеді және әлемдік діндер (және т.б. 
мұсылман, христиан, будда,) нысанын gosodstvuet бір онда асырылады. 
монотеизм және многобожие: Басқаша айтқанда, жіктеу екі бағыттары нанымға 
сәйкес жүзеге асырылады. 
Нақты аймақтағы тән мәдениет тән қауымдастық ерекшеліктерін талдау 
жолымен жүзеге аймақтық-аумақтық принципіне сәйкес. 
Айтуынша демографиялық және гендерлік ерекшеліктерін мүмкіндіктері мен 
жалпы анықталған. Сонымен қатар, ол есепке алу және алынады халықтың 
тығыздығы, құрамы, мӛлшері, жұмыспен қамту. 
Алайда, ең, сондай-ақ құрылған және кең таралған мәдени-тарихи принципі 
болып табылады. Ең кӛп таралған, маңызды рухани құндылықтарды 
айқындалған нысанда сәйкес. Бүгін тарихи еуропалық мәдениет бірнеше түрлері 
бар. кӛне табиғи және символдық мәндерді қосу үшін. 
типологиясы саяси мәдениеттің қалыптасқан мемлекеттің режимiне сәйкес, т.б. 
билік жүзеге асыру жолдары, билік құрылымы туралы қоғам пікірлері мен. 
1. 
Виталдық құндылықтарға: ӛмір, денсаулық, тәнділік, қауіпсіздік, тұрмыс 
халі, адамның хал-жағдайы (топтық тыныштық, кӛңіл күй) күш-қуат, тӛзімділік, 
ӛмірдің сапасы, тәжірибелік, прагматикалық, тұтынудың деңгейі және т.б. 
жатады 
2. 
Әлеуметтік құндылықтар: әлеуметтік орны, дәрежесі, байлық, мамандық, 
от басы, сабырлылық, кәсіпқойлық, тәртіп, тәуекелге бел байлаушылық, 
әлеуметтік теңдік, жыныс теңдігі, үлкенге немесе болашаққа бағытталғандық, 
ұлттық теңдік. 
Байлық. Материалдық байлықты мойындамау бағыты кез-келген қоғамда 
кездесе бермейді, тек қана арнайы ниеттестіктен ӛткен және қанағат етерлік 
ӛмір кешуге қалыпты бағыт алған қоғамда кездеседі. 
Бүл жағдайда, артық байлықтың жоқтығы, одан бас тартумен толықтырылған. 
Мұндай байлықтан бас тартатын әдет-ғұрыпты потлач деп атайды. Мысалы, 
кейбір тайпаларда кӛп жылдар бойы жинаған артық заттарды ӛртеп жіберу 
салты бар. 
Дегенмен, байлық, шаруашылықтың сипатына тәуелді, ал оған дегендегі 
қатынас сол қоғамға тән әлеуметтік-мәдени факторларға байланысты. Кӛшпенді 

халықтардың ең басты байлығы — мал, отырықшы шаруалардың — жер, ал 
феодалдық қоғамда жеке адамның мәртебесі оның ӛмір салтын паш ететін 
байлыққа тікелей байланысты болады. Байлық құндылық ретінде басқа 
бағыттармен қайшылыққа келуі мүмкін. Бүкіл әлемдік кӛркемӛнерлік 
мәдениетте тұрақты түрде байлыққа тікелей моральдық теріс қатынас бар. 
Әділдік жолмен жиналмаған байлық азғырылады да, дәулетін, жиған-тергенін 
қоғамдық мақсатқа жұмсаған байлардың іс-қимылдары мақұлданады. Оның 
үстіне байлықты кӛпшілік жағдайда сараңдық пен жауыздыққа баламаласа, ал 
кедейшілікті ӛзара кӛмекпен және шын аштықпен байланыстырады. 
3. 
Саяси құндылықтар: сӛз еркіндігі, азаматтық, бейбітшілік. 
4. 
Моральдық құндылықтар: жақсылық, игілік, махаббат, борыш, намыс, 
шыншылдық, адал ниеттілік, парасаттылық, берілгенділік, ӛзара кӛмектесу, 
әділеттілік, үлкенге ізеттілік және балаларға әлеуметтік ілтипаттылық. 
5. 
Діни құндылықгар: құдай, сенім, кұтқарылу, рахат, рәсім, мешіт. 
6. 
Қоғамды қадірлеу: еңбекқорлық, патриотизм, қол жеткізе білу 
қабілеттілігі, қоғам ӛміріне белсенді қатынасу, жоғары локалдық (мемлекеттің 
интернационалдылық) бағытталу. 
7. 
Эстетикалық құндылықтар: әсемдік (немесе эстетикалық сиықсыздық), 
идеал, стиль, үйлесімдік, дәстүрге бағыну, жаңалық, ерекше мәдениет, сырттан 
енгізілген модаға еліктеу. 
Мәдениет ұғымының тарихи қалыптасуы 
«Мәдениет дегеніміз не?» деген сұраққа жауап беру үшін бұл сӛздің 
этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сӛздің шығу тегіне 
тоқталуды жӛн кәрдік. Қазақ тіліне бұл термин арабтың мадавият қала, қалалық 
деген сӛзінен енген. Бұл ортағасырлардағы мұсылман мәдениетінің ӛркендеу 
кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген кӛптеген 
анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп атауға болады. Бұл 
жерде алдымен кӛзге түсетіні мәдениет пен табиғатты «культура» мен 
«натураны» қарсы қоюшылық. Кӛне заманда «культура» деген ұғым «жерді 
ӛңдеу» деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның 
еңбектерінде бұл сӛздің мағынасы тереңдеп, «жанды жетілдіру» деген ұғымды 
білдірді. Уақыт ӛткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сӛзі «білім беру», 
«даму», «қабілеттілік», «құрметтеу» сияқты мағыналарға ие бола бастады. 
Қазіргі заманғы сӛздіктерде мәдениетке тӛмендегідей анықтамалар берілген: 

• 
Мәдениет 
белгілі 
бір 
халықтың 
қолжеткен 
табыстары 
мен 
шығармашылығының жиынтығы; 
• 
мәдениет адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен 
ӛзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті, қазақ 
мәдениеті және тағы басқалары; 
• 
мәдениет адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілудеңгейі 
(сӛйлеумәдениеті, еңбекмәдениеті, құқық мәдениеті және тағы басқалары); 
• 
агромәдениет (дәндіӛсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және 
тағыбасқалары). 
Мәдениет және тіл – мәдениет және оның ӛзіндік ерекшеліктері әрқашан 
философиялық ізденістер мен зерттеулердің негізгі пәні болып келді. 
Сондықтан мәдени даму барысын онда қалыптасқан ойлау тәсілі, дүниетаным 
түрі арқылы түсіндіруге тырысқан кӛптеген философиялық үрдістерді байқауға 
болады. Мысалы, мәдениетті рәмізді койлау түрі арқылы анықтаған Э. 
Кассирердің, мәдениетті психофизиологиялық деңгейде қарастырған 
3. 
Фрейдтің және тағыбасқалары концепциялары соның куәсі. XX ғасырдың 
екінші жартысынан бастап батыс ойшылдарының арасында мәдениетті тіл мен 
теңдестіреқара уәдісікеңетек жайып, олардың барлығы дерлік «тілді адам 
тіршілігінің негізгі, маңызды анықтауышы деп бірауыздан қолдапотыр». 
Бүгінде тіл негізгі коммуникативтік құрал ғана емес, адамның бүткіл болмысын, 
адамның мәдениетін аңғартатын әмбебап ұғым. Фрейдизм, феноменология, 
экзистенциализм, аналитикалық философия, герменевтика, структурализм, 
семиология, т.е.с. бір ауыздан мәдениетті тілдік қарымқатынас саласы ретінде 
анықтайды. Рухани әлемдегі мұндай ӛзгерістердің лебі мәдениеттану саласынан 
да байқалады. Мәдениеттің ӛзін метатіл ретінде анықтап, оның бойындағы 
коммуникативтік мүмкіншіліктерді негіздеу барысында лингвистикаға басты 
назар аудару заңды іс. Ӛйткені, соңғы 50-60 жылдар аралығында қарым-
қатынас, коммуникация мәселесін жан-жақты зерттеген бірден-бір сала — осы 
лингвистика. 
Бақылау сұрақтары: 
1) 
Мәдениеттанудың теориялық негізі? 
2) 
Мәдениет термині қай тілден алынған? 
3) 
«Мәдениет» ұғымының құрамына енбейтін белгі? 

4) 
Мәдениет қандай құрылымдық бӛліктерден тұрады? 
5) 
Мәдениеттің регулятивтік функциясы? 
6) 
Мәдениеттанудың негізгі бӛлімдерінің бірі?