1 дәрісбаян тақырыбы: Психология пәні, оның міндеттері мен әдістері
жүктеу/скачать 1,21 Mb.
|
C.М. Жакупов Жалпы психология
- Бұл бет үшін навигация:
- Мақсатты ұғыну.
§ 3. Ерiктiк әрекеттiң құрылымыАдамның еркi алдын ала қойылған мақсатқа сай орындалатын әрекет, қылықтардан көрiнiп отырады. Ерiктiк әрекеттер құрылымы жағынан өте күрделi процесс болып табылады. Ерiктiк әрекеттер мақсаттың және сол сияқты оларды орындау барысында кездесетiн кедергiлердiң, қиындықтардың болуымен, оларды орындау кезiнде бастан кешетiн тебiренiс,толғаныстардың болуымен сиптталады. Ерiктiк әрекеттердi қарапайым және күрделi деп бөледi. Қарапайымы, әдетте, мақсат қою және орындау сияқты екi буыннан тұрады. Күрделi ерiктiк әрекетте мақсатты ұғыну, жоспарлау және орындау деген үш буын айқын бөлiнедi. Адам еркiнiң психологиялық мәнiн түсiну үшiн күрделi ерiктiк әрекеттi қарастырып көрейiк. Мақсатты ұғыну. Адам мiнез-құлқының стимулдары сан алуан. Мұндайлар: ашығу, шөлiркеу сияқты физиологиялық қажеттiлiктер, ауа жұту, дем алу, ұйықтау қажеттiлiктерi, басқа адамдармен араласу, бiлiмге, көңiл көтеруге құмарлық тәрiздi әлеуметтiк қажеттiлiктер бола алады. Қажеттiлiктердi саналы ұғыну дәрежесiне байланысты елiгу және тiлек деп бөледi. Туа бiткен қажеттiлiк адам санасында күңгiрт, бұлыңғыр зауықтану,елiгу түрiнде бейнеленедi. Оның күңгiрт болатыны оған қажеттiлiк аз, оның сигналдары мида айқын бейнеленбейдi. Адам өзiне әйтеуiр бiрдеңе қажет сияқты сезiнедi, бiрақ оның нақты не екенiн анық бiлмейдi. Елiгудi әдетте өтпелi күй ретiнде қарастырады. Саналы түрде ұғынылмаса ол баяу басылып жоғалады. Не болмаса қажеттiлiктiң арта түсуiне қарай оны айқын ұғыну белең алып, елiгу нақты тiлекке айналады. Бiр нәрсенi тiлеу дегенiмiз- не мазалайтынын, қандай мұқтаждық бар және оны қалай қанағаттандыруға болатынын бiлдiру. Ал тiлек дегенiмiз – мұрат түрiнде өмiр сүретiн (адам миында) қажеттiлiк мазмұны. Тiлек әрекетте мотив болуы мүмкiн. Iс-әрекеттiң мотивi ретiнде тiлек қажеттiлiктi айқын ұғыну, жете түсiнумен сипатталады. Ал тiлеу дегенiмiз - тiлектi қанағаттандыру үшiн әрекет жасау болып табылмайды. Тiлекте қажеттiлiк мазмұны бейнеленгенiмен, онда әрекет белсендi элемент жоқ. Адам көп нәрсенi тiлей алады, бiрақ бұдан ол барлық бағытта әрекет жасай бередi деген ой тумайды. Сонымен, бiрдеменi тiлеу дегенiмiз- ол, ең алдымен, қозғаушы стимулдың мазмұнын бiлу деген сөз. Бiрақ тiлек пен жалпы бiлiм арасында теңдiк белгiсiн қоюға болмайды. Кез келген бiлiм тiлекке айнала бермейдi, бiрақ тiлектiң бәрi – бiлiм. Тiлек мiнез-құлықтың тiкелей мотивiне, одан соң мақсатына айналмас бұрын талқыға салынады. Талқылау барысында бiз оны қолдауға болатынына не болмайтынына дәлеледер келтiремiз. Бiз артқа көз салып, осы мақсатқа бiздi не итермелегенiн, тiлегiмiздiң қандай екенiн ұғынамыз. Бiз мақсатымыздың жүзеге асуына көмектесетiн немесе бөгет жасайтын жағдайларды салыстырамыз, алдымызды қиялдай шолып, қабылданған шешiмдерiмiздi жүзеге асу нәтижесiн ойша болжаймыз. Басқаша айтқанда тiлектi iрiктеу, мұшелеу және негiздеу бағытында ой жұмысы атқарылады. Тiлек өмiрде бiрден жүзеге аспайды. Кейде адамда бiрнеше келiсiлмеген, тiптi сәйкес келмейтiн қайшы тiлектер пайда болуы мүмкiн. Онда ол оның қайсысын жүзеге асыру керектiгiн бiлмей қиын жағдайда қалады. Бiрнеше тiлектердiң қақтығысынан туындайтын психикалық күйдi немесе арасынан бiреуiн таңдауға тура келетiн қарама-қарсы, үйлесiмсiз мотивтер қақтығысын мотивтер тартысы деп атайды. Мотивтер тартысы оған қатысты толғаныстарды тудырады. Мотивтер тартысының ақыры шешiмге келумен бiтедi. Яғни, әрекет мақсаты пен тәсiлi таңдалады. Шешiмге келу дегенiмiз – бiр тiлектi екiншi тiлектен ажырату, сөйтiп мақсаттың идеалды бейнесiн жасау. Қабылданған шешiмдер әдетте “осы шешiмге тоқтаймыз”, “осылай жасаймыз” деген сияқты тоқтам түрiнде қысқа тұжырымдалады. Шешiмге келiп болған соң, мотивтер тартысы кезiндегi шиеленiс әлсiрейдi. Қабылданған шешiм тiлек, ниетiне сай болған жағдайда адамның бойы мүлде жеңiлденедi. Бұл жағдайда ол тiптi қанағаттану, шаттану сезiмдерiн бастан кешiредi. Тiптi қабылданған шешiм адамның тiлек арманымен толық сай келмеген жағдайдың өзiнде де жеңiлдену болады. Өйткенi, шешiмге келу фактысының өзi шиеленiстi бәсеңдетедi. жүктеу/скачать 1,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|