Миелинді және миелинсіз нерв талшықтарының құрылысы

---

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан

-миелинсіз (жұмсақ емес) жүйке талшығы,
- миелинді (дене) жүйке талшығы.
Миелинсіз нерв талшықтары
Негізінен вегетативтік жүйке жүйесінің құрамында. Миелинсіз жүйке талшықтары
қабығының нейролеммоциттері тығыз орналаса отырып, бір-бірінен белгілі бір
қашықтықта сопақ ядролар көрінетін ауыр заттарды құрайды. Ішкі органдардың жүйке
талшықтарында, әдетте, мұндай тартымда бір емес, бірнеше (10-20) осьтік цилиндрлер
бар, әртүрлі нейрондарға тиесілі. Олар бір талшық тастап, аралас болуы мүмкін. Бірнеше
осьтік цилиндрлерден тұратын мұндай талшықтар кабель түріндегі талшықтар деп
аталады. Миелинсіз нерв талшықтарын электрондық микроскопия кезінде осьтік
цилиндрлердің қабықшаларының ауыр майыспауына қарай осьтік цилиндрлерді тығыз
қамтып, олардың үстінен шайып, терең қатпарлар түзеді, түбінде
және жекелеген осьтік цилиндрлер орналасады. Нейролеммоцит қабықшасының
қатпарланған учаскелері қосарлы мембрананы — мезаксон құрайды, онда осьтік цилиндр
ілінген. Нейролеммоциттер қабықшалары өте жұқа, сондықтан мезаксон да, жарық
микроскоп астындағы осы жасушалардың шекарасы да қарауға болмайды, және мұндай
жағдайларда миелинсіз талшықтардың қабықшасын "киетін" осьтік цилиндрлер біртекті
цитоплазма ауыр ретінде анықталады. Миелинсіз нерв талшығы бойынша жүйке импульсі
1-2 м / сек жылдамдықпен осьтік цилиндрдің цитолеммасының деполяризация толқыны
ретінде жүргізіледі.
Миелинді жүйке талшықтары
Орталық және шеткі жүйке жүйесінде де кездеседі. Олар миелинсіз жүйке
талшықтарының едәуір қалың. Олар сондай-ақ осьтік цилиндрден, нейролеммоциттерден
(шванндық жасушалар) жасалған "киген" қабықшадан тұрады, бірақ талшықтардың осы
типті осьтік цилиндрлерінің диаметрі едәуір қалың, ал қабығы күрделі. Қалыптасқан
миелин талшығында қабықтың екі қабатын ажырату қабылданған:
1) ішкі, қалың, - миелин қабаты,
2) сыртқы, жұқа, цитоплазмадан, нейролеммоциттер ядроларынан және нейролеммадан
тұрады.
Миелин қабаты липидтердің айтарлықтай мөлшерін қамтиды, сондықтан осмий
қышқылымен өңдеу кезінде ол қара қоңыр түске боялады. Бұл миелиндік қабатындағы
оқтын-оқтын кездеседі жіңішке ақшыл сызық керту миелина немесе керту Шмидт —
Лантермана. Белгілі бір аралықтар арқылы миелин қабатынан айырылған талшық
учаскелері көрінеді — түйіндерді ұстап қалу немесе жараны ұстап қалу, яғни көрші
леммоциттер арасындағы шекаралар.Талшықты шектес тосқауылдар арасындағы
кесінділер торапаралық сегмент деп аталады.
Даму процесінде аксон нейролеммоцит бетіндегі науаға батырылады. Науаның шеттері
шайылады. Бұл ретте нейролеммоцит — мезаксон плазмолеммасының екі есе қатуы пайда
болады. Мезаксон ұзарады, осьтік цилиндрге шоғырланады және оның айналасында

---

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан

тығыз қабатты аймақ — миелинді қабат түзеді. Ядросы бар Цитоплазма шеткі қабыққа
жылжиды – сыртқы қабық немесе ашық Шванн қабығы (осмий қышқылымен бояғанда)
пайда болады. Осьтік цилиндр нейроплазмадан, бойлық параллель нейрофиламенттерден,
митохондрийден тұрады. Беттен жүйке импульсін жүргізуді қамтамасыз ететін
мембранамен – аксолеммамен жабылған. Импульсті беру жылдамдығы миелинсіз
талшықтардан көп. Миелин нерв талшығындағы жүйке импульсі осьтік цилиндрдің
цитолеммасының деполяризация толқыны ретінде жүргізіледі, ұстап қалудан келесі ұстап
қалуға 120 м/сек дейінгі жылдамдықпен "секіретін" (тығыздаушы).Тек нейроцит өсіндісі
зақымданған жағдайда регенерация мүмкін және бұл үшін белгілі бір жағдайлар болған
кезде сәтті өтеді. Бұл ретте, жүйке талшығының осьтік цилиндрінің зақымданған жерлері
деструкцияға ұшырайды және сорылады, бірақ леммоциттер өміршең болып қалады.
Осьтік цилиндрдің бос ұшы зақымдану орнынан Жоғары - " шұжық"түзіледі және
зақымдалған нерв талшығының тірі қалған леммоциттерінің бойымен күніне 1 мм
жылдамдықпен өсе бастайды, яғни бұл леммоциттер өсіп келе жатқан осьтік цилиндр
үшін" өткізгіш "рөлін атқарады. Қолайлы жағдайларда өсуші осьтік цилиндр бұрынғы
рецепторлы немесе әсерлі соңғы аппаратқа жетеді және жаңа соңғы аппаратты
қалыптастырады.30. шванндық жасушалар (леммоциттер) — перифериялық нерв
талшықтарының аксондарының бойымен қалыптасатын жүйке тінінің қосалқы
жасушалары. Нейрондардың миелинді қабығын жасайды, кейде бұзады. Тірек (аксон
қолдайды) және трофикалық (Нейрон денесін қоректендіреді) функцияларды орындайды.
1838 жылы Шваннның Теодоры неміс физиологымен сипатталған және оның құрметіне
берілген.
Әрбір перифериялық нерв талшығы жұқа цитоплазмалық қабатпен — невролеммамен
немесе шваннов қабығымен киіледі. Талшық, егер оның және шваннов жасушасының
цитоплазмасының арасында миелиннің Елеулі қабаты болса, миелинизацияланған болып
табылады. Егер талшықтар миелиннен айырылса, онда олар белсендірілмеген деп
аталады. Шванна жасушалары толқын тәрізді қозғалыстарды жүзеге асыра алады, бұл,
мүмкін, жүйке жасушаларының өсінділері бойынша түрлі заттарды тасымалдауға ықпал
етуі мүмкін.
Шванновтық жасушалар жұмысының бұзылуымен Гийен — Барре синдромы, Шарко-
Мари ауруы, шванноматозис және созылмалы қабыну демиелинизациялық
полинейропатия сияқты жүйке аурулары байланысты. Демиелинизация негізінен Шванн
жасушаларының қозғалыс функцияларының әлсіреуіне байланысты болады, нәтижесінде
олар миелин қабығын түзе алмайды.
Симметриясыз талшықтарда қозуды жүргізу механизмдері. Әрекеті кезінде тұрақтандыру
шектік күш мембрана миелинді емес талшықтар өзгереді оның өтімділік үшін иондар
Na+, олар күшті ағынымен ұмтылады ішке талшықтар. Бұл жерде мембрананың заряды
өзгереді (ішкі оң, ал сыртқы теріс болады). Бұл бүкіл талшық бойы "+" к " – " - тен
айналмалы токтардың (зарядталған бөлшектердің) туындауына әкеледі.
Қозудың қозу безмиелинсіз талшықтар бойынша таралу ерекшеліктері:
1. Қозу үздіксіз таралады және барлық талшық бірден қозумен қамтылады.

---

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан

2. Қозу аз жылдамдықпен таралады.
3. Қозу декриментпен таралады(жүйке талшығының соңына ток күшінің азаюы).
Миелинсіз талшықтар бойынша қозу жүйке орталықтарынан ішкі органдарға жүргізіледі.
Алайда, қозудың таралу жылдамдығы төмен және оның өшуі ағзаға әрдайым пайдалы
емес. Сондықтан табиғи қозуды таратудың тағы бір қосымша механизмі жасалды.
Миелинді талшықтарда қозуды жүргізу механизмдері. Миелинді талшықтарда жоғары
электр кедергісі бар қабықшаның, сондай - ақ жара қабықшасынан айырылған талшық
учаскелерінің болуы миелинді нерв талшықтары бойынша қозудың сапалы жаңа түрі үшін
жағдай жасайды. Миелинизирленген талшықта токтар миелинмен жабылмаған
аймақтарда ғана жүргізіледі(жараны ұстап алу). Бұл учаскелерде кезекті ПД
генерацияланады. 1 мкм ұзындықтағы ұстап қалу 1000-2000 мкм арқылы орналасқан,
ионды каналдардың жоғары тығыздығымен, жоғары электр өткізгіштігімен және төмен
кедергімен сипатталады.
Миелин талшығының мембранасына шекті күш тітіркендіргіштің әсері кезінде жараны
ұстап қалу аймағында Nа+ иондары үшін өткізгіштігі өзгереді, олар күшті ағын арқылы
талшықтың ішіне түседі. Бұл жерде мембрананың заряды өзгереді, бұл айналмалы
токтардың пайда болуына әкеледі. Бұл ток тоқ аралық сұйықтық арқылы зарядтың ауысуы
болатын көрші ұстап қалуға барады. Осылайша, қозу бір учаскеден екіншісіне секіріп
кетеді. Қозудың кері қозғалысы мүмкін емес, өйткені ол өткен учаске абсолютті
рефрактерлік фазада.
Миелинді талшықтар бойынша қозудың таралу ерекшеліктері:
1. Миэлинизацияланған нерв талшықтарында ПД таралуы сальтаторно - секіру түрінде
ұстап қалудан ұстап қалуға, яғни қозу (ПД) миелинмен қапталған нерв талшығының
учаскелері арқылы бір ұстап қалудан екіншісіне "секіру" сияқты және барлық талшық
бірден қозумен қамтылмайды.2. Қозу үлкен жылдамдықпен таралады.
3. Қозу декриментсіз таратылады.
Миелинді талшықтар бойынша қозу талдағыштардан ОЖЖ-ға, қаңқа бұлшық етіне, яғни
жауап реакциясының жоғары жылдамдығы талап етілетін жерде таралады.
Сальтаторлық жүргізу
(лат. saltatorius, salto-секіру, секіру)
миелинизацияланған) нервтердің жүйке импульсін қабығы электр тогына салыстырмалы
түрде жоғары қарсылығы бар секіру тәрізді жүргізу. Нервтің ұзындығы бойынша тұрақты
(1-2 мм) миелинді қабықтың микроскопиялық ақаулары бар-жараны ұстап қалу.
Қараңғылық учаскеде жүйке импульсі электротоникалық таралса да, оның өшуі
миелиннің оқшаулағыш қасиеттерімен әлсіреген. Келесі жарақатқа жеткеннен кейін
сигнал қайта күшейе түседі (әрекет әлеуетін генерациялау салдарынан (әрекет әлеуетін
қараңыз))). Т. о. нерв талшығы бойынша импульстің сенімді және үнемді жүргізілуі

---

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан

қамтамасыз етіледі: ол бір жарадан екінші жараға көп жылдамдықпен "секіреді". жүйке
импульсін жүргізу.
Миелинизацияланған нерв талшығында қозудың сальтаторлық таралуы ұстаудан ұстап
алуға [бағыттамалармен қозған (А) және көрші тыныштық (Б) ұстап қалу арасында
туындайтын токтың бағыты көрсетілген].

жүктеу/скачать 1,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: