22. Есімше. Есімшенің есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері. Есімшенің етістікке жақын белгілері. Көсемше. Етістіктің көсемше формасы мен үстеудің ұқсас белгілері.
Есімше — етістіктерше де, есімдерше де түрленетін және солардың қызметін атқара алатын етістіктің бір түрі.
Есімшенің жұрнақтары
-атын, етін, ушы, уші
-мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек
-ған/ген, қан/кен
-шы/ші
-ар, ер, р, с
Есімше есім сияқты түрленіп (септеліп, тәуелденіп, көптеліп) есім қызметін атқарады.
Есімше жіктеліп, етістік қызметін атқарады.
Есімшенің сөйлемдегі қызметі
Бастауыш: Сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады.
Мысалы: Жаз+ғанүндемеді. Оқы+ғанбілімдіболады.
Баяндауыш: Жіктеліп, баяндауышболады.
Мысалы: Ертеңмектепкебар+ар+мын. Қызықтықазіркөр+ер+сің.
Толықтауыш: Атау мен іліксептіктеріненбасқасептіктертұлғасындазаттанып, толықтауыш
болады. Жұрнақтары -ған-ген-қан-кен
Мысалы: Ұял+ған+дыҚұнанбайкешірмейтін.Олоқы+ған+дар+ынайтыпберді.
Пысықтауыш: Барыс, жатыс, шығыс, көмектессептіктерінде, немесекөмекшіесіммен, септеулік
шылауларментіркесіппысықтауышболады.
Мысалы: Біл+мек+ке (Б.с.) кеттікөңілі.
Осынысез+генсайын (қашан?) Абай тоқтаусызжыртереді. (М.Ә.)
Анықтауыш: Есімшезатесімментіркесіпнемесеіліксептігіндетұрыпанықтауышболады.
Жұрнақтар: -ған-ген-қан-кен-атын-етін-йтын-йтін-ушы-уші.
Мысалы: Көш+кен (қай?) ауылдыіздептабалық. (Ы.А.)
Айт+қан+ның (кімнің?) аузыжаман, көр+ген+нің (кімнің?) көзіжаман.
Ескерту: Көптікжалғау –ған-ген-қан-кен-атын-етін-йтын-йтінтұлғалыесімшелергеғанажалғанады.
Есімшенің -ар-ер-р-с-мақ-мек-бақ-бек-пақ-пек тұлғаларынакөмектессептікжалғауы
жалғанбайды.
Негізгі қимыл, амалды білдіретін немесе оны айқындай түсіп, қосымша қимыл, амалды білдіру қызметінде жұмсалатын етістіктің түрі көсемше деп аталады.
Көсемше – бірде пысықтауыштын, бірде баянауыштың қызметін атқаратын етістіктердің бір түрі.
Іс – әрекеттің жай-күйін білдіріп пысықтауыш қызметін атқарады.
Жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, баяндауыштын қызметін атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: |
