1 сабақ. Синтаксис. Сөз тіркесі. Сөйлем
жүктеу/скачать 0,94 Mb.
|
БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
Мәтін тапсырмалары Мәтінді оқып шығып, тақырыбын анықтаңыз. Мәтіннің қысқаша мазмұнын әңгімелеп беріңіз. Мәтіннен ашық рай формасындағы етістіктерді тауып, нешінші жақта тұрғанын анықтаңыз.
Адам қоғамдық тіршілік иесі ретінде сыртқы сұлулыққа тәнті болып қана қоймай, оның ішкі мазмұнына ерекше мән береді. Адам адамның әсемдігін, оның іс-әрекетін, табиғатқа және басқа адамдарға қарым-қатынасын, мінез-құлқын өз төңірегіндегі адамдар бойында қалыптасқан әдептілікпен салыстырып құрайды. Сөйтіп, адам сыртқы – көрнекі сұлулық пен ішкі – рухани сұлулықты мойындай отырып, олардың орнын анықтауға келгенде ішкі - рухани сұлулыққа көбірек мән беріп, мазмұн сұлулығына көбірек жан тартады. Халықтың қалыңдық таңдау туралы, «Көркін алма, мінезін ал» - деп ақыл – кеңес беруінің мәнісі сонда. Әдептілік көріністері сырт қарағанда кейде енжар солғын көрінуі мүмкін, бірақ оның өзегінде үлкен адамгершілік, ізгілік пен мейірбандық жатады. Адамның сыртқы келбет, пішін көріктілігі ішкі рухани терең мазмұнымен біте қайнасып, үйлесіп жатса, нағыз сұлулық сол болмақ. Ал рухани сұлулық әдептілікке қоса, әділдікті, шыншылдықты адамға деген сүйіспеншілікті, ізгілікті сезім сергектігін, биік эстетикалық талғамды еркіндік сезіміне, сұлулыққа талпынысты қамтиды. Біздің заманымызда көріктеу-ажарлау, әшекейлеп безендіру адамның дене, сырты пішін сұлулығына, сәніне талпынуына қызмет етеді. Адамның өзін-өзі әлпештеп, өз дене сұлулығына сүйінуі - табиғи нәрсе. Осыдан барып, өзін сұлу, мұнтаздай етіп көрсету үшін әйелдер жағы сырға, білезік, алқа, жүзік тағады, қасын, кірпігін, ерінін бояп, бетіне опа-долап жағады. Бұлар өз орнымен, өз мөлшерімен пайдаланса, адамның ажары ашылып, таза балғын етіп көрсетеді, бірақ талғамсыз пайдаланылса, бет пішінді бұзып, ажарын түсіреді, басқа біреулері (мысалы тағатын әшекейлер) табиғи жарасымдылық аясынан шықса шырайға шырай қосып, жараса түседі, тіпті символдық сұлулық сипатқа айналады. Киіміне қарай қарсы алып, ақылына қарай шығарып салады. Танылған жерде ой сыйлы, танылмаған жерде тоқ сыйлы.
Сұлулық
Рухани сұлулық Мінез-құлық Қалыңдық таңдау Табиғи жарасымдылық Ақыл-кеңес
1. Қалың қара сақалды, нұрлы жүзді, үлкен көзді, үстіне қынаға боялған тон, аяғына ұзын қонышты қара етік киген Сүлеймен қарт алдымыздан жолықты. 2. Дайрабай әрі күйші, әрі әнші, әрі ақын адам болған. 3.Жұмыскерлер нәрселерін, саймандарын, ыдыс-аяқтарын, қоқыр-соқырларын жинап түйіп, көшуге даярланып жатыр. Олар жапырласып, шуласып, сабырласып, бөлініп-бөлініп, нәрселерін тасырлатып, тез апыр-жапыр вагондарға міністі. 4. Отарба Көкшетау қаласының вокзалынан жүріп кеткеннен кейін біраздан соң, Бұзаубақ, Хасен, Сатай, Әзімхан, Қалкендер әбігер бола қалды. Ал, бала, бүгіннен бастап мына болат сүңгі әрі қаруың, әрі серігің. Төзімділік, сабырлық пен ептілік - балқытушының басты қасиеті. Келгендер Құнанбай мен Алшынбайдың екі жағынан жарыла отырды. Толық дөңгелек денелі, қызыл жүз, ақ сақалды Алшынбай тірсек жең, қара комзолдың сыртынан пұшпақ ішігін желбегей жамылып отыр екен. 2-жаттығу. Төмендегі сөздерді бірыңғай мүше етіп сөйлем құраңдар. Бірыңғай мүшеге ортақ жалпылауыш сөздерді өздерің ойлаңдар. Үлгі: Алматы, Қарағанды, Шымкент, Семей, Ақмола - бәрі де Қазақстанның ірі қалалары. Қазақстанның ірі қалалары мыналар: Алматы... 1. Қазалы, Жаңақорған және Шардара (Сырдария өзенінің бойындағы су электр станциялары). 2. Көксерке, алабұға, таутан, ақмарқа, қаяз, ақкөз, қылыш-балық, аққайран, мөңке, шармай (Қазақстан суларындағы балықтар). 3-жаттығу. Мына сөздерді жалпылауыш сөздер етіп, сөйлем құраңыз. Бәріне, мыналар, үшеуі, баршасы, оқушылар, бәрін, төрт жігіт. 4-жаттығу. Көшіріп жазып, айқындауыштың түрлерін көрсетіңіз. Мұражайға және пәтер-мұражайға келушілер бірнеше есе көбейді. Дәлет кітаптарды әсіресе көркем әдебиетті көп оқитын. Маресьев пен Петров далада жерге жайылған плащ-палаткада жатпақ болды. Өткен күні инженер-техниктер мен шахтерлердің өндіріс мәжілісі болып өткен. Есіктен қарт шахтер Бейсен кірді. Оңтүстік жақтағы үлкен барактағы кабинетте алып шахта құрылысының начальнигі Шектібай отыр. Телефоншы Сәмет ағаш арасында тұрған полк штабымен сөйлесіп жатыр. Ер Өтеген олардан қорықпады, шынықты. Мағаш пен Кәкәтай бұл күндерде орысша кітаптарды, әсіресе жеңіл тілмен жазылған романдрды, көп оқитын. Далада қызу жұмыс мақта жинау кезі болатын Ұлы Ньютон бірде өзі ашқан жаңалықтарында алыптарға өзіне дейін өмір сүрген ұлы ғалымдарға сүйенгенін айтқан болатын. Қара далада желге шыдамды тамыры мықты шөпттер, мысалы, көкпек, жусан, баялыш, бетеге өседі. Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді. Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған "дыбыс сәулелері" арқылы тарайды. 4, 5 сабақ. Жай сөйлем. Жай сөйлем туралы түсінік. Жалаң және жайылма сөйлем. Жақты, жақсыз сөйлем. Толымды және толымсыз сөйлем. Атаулы сөйлем.
Мәтін тапсырмалары Мәтіндегі зергерлік бұйымдарды еске сақтаңыз. Мәтінге жоспар құрыңыз Әсемдік, сұлулыққа байданысты 10 тұрақты тіркес тауып жазып сөйлем құраңыз. ҚАЗАҚТЫҢ ЗЕРГЕРЛІК ҚОЛӨНЕРІ Зергерлік өнер — ерте заманнан келе жатқан, әрі халыққа көп тараған сәндік және қосалқы өнердің бір түрі. Алтын, күміс, асыл тас және сүйекті пайдаланып, сән-салтанат үшін әшекейлі жиһаз, қыз-келіншектердің сәңдік бұйымдары мен қару-жарақ, сауыт-сайман, ер-тұрман зерлеу өнері болған. Оған тас, сүйек, металл, бояу, былғары сияқты материалдар кең түрде пайдаланылған. Заттарға зергерлік бейне жасау, сондай-ақ бедерлеу, қалыпқа салып қысу, бір затқа бір затты қоюластыру, кіріктіру, қақтау, күмістеу, термелеу, өру, бұрау, тоқымалау, әбзелдеу т. б. әдістер жетерлік. Оңтүстік, Орталық Қазақстан, Сыр бойы, Жетісу аймақтарындағы обалар мен қорымдардан табылған көне заман бұйымдары (Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи мешітіндегі тайқазан, Семей музейіндегі Бегембай батырдың айбалтасы, Алматы облысы, Есік қаласынан табылған мәйіттің алтын киімі т. б.) зергерлік өнердің қазақ жерінде ертеден өркендегеніне айғақ. Қазақ зергерлері негізінен әйелдердің сәндік әшекей заттарын (сырға, білезік, жүзік, сақина, шолпы, алқа, қаптырма, шаш бау, т. б.) ұсталары — батырлардың қару-жарақтарын (айбалта, көксүңгі, алдаспан, дулыға, кісе, қорамсақ, садақ, шоқпар), шеберлері— үй іші мүліктерін (кебеже, жүк аяқ, ағаш төсек, асадал, адалбақан, зерлі аяқ т. б.), аңшылық жабдықтар (томаға, тұғыр, балдақ, оқшантай), музыка аспаптарын (асатаяқ, қобыз, домбыра, сыбызғы, дауылпаз, сазсырнай, т. б.) әсем жасай білген. Қазақтың зергерлік заттарында жан-жануарларға байланысты мифтік ұғымдағы өрнек түрлері (қошқар мүйіз, түйе табан, таңдай), көкөніс өрнектер (жапырақша, гүл, са-бақша), ұласымды өрнектер (ырғақ, сағақтау, айқас т. б.), геометриялық өрнектер кездеседі. Әйелдерге арналған әсем бұйымның бірі — жүзік. Оның үстіңгі бетіне әр түрлі тастардан не өңді әйнектерден ою-өрнек жүргізіледі. Жүзікке көбінесе күмістен көз, балдақ, құс тұмсық орнатылады. Соған орай көзді, балдақты, құс тұмсық жүзік деп аталады. Сондай-ақ мөр жүзіктер де болады. Әйелдерге және ерлерге арналған сақиналар да соғылады. Күміс сақиналар көбінесе шапқымен шекіліп, бізбен ғана безеледі. Мойынға тағатын әшекей заттың бірі – бой тұмар. Оны ертеде әйелдер ғана емес, еркектер де тағатын болған. Тұмар іші қуыс, әдемі былғарыдан тігіледі, ою-өрнектеліп, күміс шынжырмен мойынға асып алады. Адамды пәле-жаладан, тіл-көзден сақтау үшін оның қуысына қасиетті дұғаны қағазға жазып тығып қояды. Қазақтың еркектері мен әйелдеріне ортақ бағалы бұйымның бірі — ер-тұрман. Әсіресе әйелдердің ер-тұрманы көркем де қымбат келеді. Оны күмістеп, ою-өрнекпен әшекейлеп, сырлап жасаған. Ердің алтындаған, күмістеген, айшықтаған, жезбен өрнектеген түрлері болған. Ол, көбінесе, қалыңдыққа баратын жігітке, немесе ұзатылатын қызға арналып жасалады. Осындай көркем ердің бағасы он ірі қараға жеткен.
1-жаттығу. Берілген сөйлемдерді аударыңыз. В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках. 2-жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар. 3-жаттығу. Берілген сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыз. М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді. 4-жаттығу. Жай сөйлемнің әрбір түріне 5 мысал жазыңыз. 6 сабақ. Мәтін: Алғашқы жәрдем. Мәтін тапсырмалары Мәтінді оқып шығып, сұрақ жауап дайында Мәтін бойынша күрделі жоспар құр Мәтіннің негізі идеясын анықтап, қысқаша мазмұнын айтып бер. Медициналық термин сөздерді сөздіктен қарап 5 сөйсем құрып жаз
Кенеттен қатты ауырған, мертігіп, жарақатталып және адамның денсаулығы мен өміріне қатер төнетін басқа да жағдайда дәрігер келгенше не ауру (жарақатталған) адамдарды емдеу мекемелеріне жеткізгенше, алғашқы қарапайым жәрдем шаралары жасалуға тиіс. Ауырған не жарақаттаған адамдар кейде өзіне-өзі жәрдем жасай алады. Мысалы, егер адамның стенокардия (жүрек демікпесі) ауруы ұстаса, онда ол кенет тоқтай қалып, тілінің астына валидол не нитроглицерин таблеткасын салады, егер уланса, асқазанын шаяды. Адам көлденең кездейсоқ жағдайға ұшырағанда, жарақаттанғанда, қан кеткенде, кенеттен есінен танғанда оған жедел жәрдем көрсетуге тура келеді. Мұндағы ең басты мақсат-жарақаттану зардабын одан әрі өршітпеу: күн өткен адамды көлеңкеге апару, ал газдан иіс тигенде - таза ауаға шығару, суға батқанды құтқару, тоққа түскенді ажырату, өртке шалдыққан адамның киіміндегі отты өшіру. Екінші міндет - қарапайым медициналық дәрі-дәрмектер мен құрал жабдықтарды пайдалана отырып, оқиға болған жерде алғашқы дәрігерлік жәрдем көрсету. Үшінші міндет - дереу жедел көмек көрсететін дәрігерді шақыру, не жарақаттанған адамды жақын арадағы медициналық мекемелерге жеткізуді ұйымдастыру. Жарақаттанған жағдайда қанды тарқату шаралары жасалады. Ол үшін қан шыққан жердің жоғары жағынан жұмырды, жарақаттың ауыр-жеңілдігіне қарай қысып таңады да, жарақаттың үстіне таза бинт, мақта, дәке немесе шүберек қойып байлайды. Содан кейін ол адамды міндетті түрде таяу жердегі дәрігерлік мекемелерге жеткізеді. Буыны шыққанда, сүйегі сынғанда, сіңірі үзілгенді не созылғанда адамды қозғалтпай жатқызу керек. Ол үшін мертіккен жерге жұқа тақтай, ағаш қабығын картон қойып, оны бинтпен, орамалмен, белбеумен шүберекпен орап тастайды. Егер сүйегі алған болып, сіңірі созылған, үзілген, буыны шыққан жағдайда, тек айқастыра тоқып тастаса да болады. Осылайша жәрдем көрсетілген адамды тез арада жарақат емдейтін пунктке не басқа да дәрігерлік мекемеге жеткізеді. Онда жарақат рентгенмен тексеріліп, алғашқы дәрігерлік жәрдем көрсетіледі.
Жарақат
Жүрек делікпесі Зембіл
Құрал-жабдық Өртке шалқыу 7 сабақ. Аралық бақылау. $$$ 1 В
Берілген сөйлем жай сөйлемнің қай түріне жататынын белгілеңіз. Мен ойланып отырмын. А. Жақсыз В. Жақты
С. Жалаң D. Атаулы Е. Толымды $$$ 2 С
Бастауыш, баяндауыш арасына қойылатын сызықша қатарын көрсетіңіз. А. Оспан барған-ды В. Плащ - палатка. С. Отан - өз үйің. D. Естілер - естілмес. Е. – Жазған ба? $$$ 3 А Қайттім? Қайтеді? Сұрақтарына жауап беретін сөйлем мүшесін белгілеңіз. А. Баяндауыш В. Пысықтауыш С. Анықтауыш D. Толықтауыш Е. Бастауыш $$$ 4 Е
Ыңғайлас жалғаулықты анықтаңыз. А. Әлде, болмаса, өйткені. В. Бірақ, неге десең, егер. С. Алайда, себебі, онда. D. Я, немесе, біресе. Е. Мен, да, және. $$$ 5 А Хабарлы сөйлемді көрсетіңіз. А. Балалар далада ойнап жүр. В. Жауап берсең ше. С. Сен қашан келесің. D. Келгеніңе қанша болды. Е. Әттең, кешігіп қалдың-ау. $$$ 6 А
«Атқа отыр» қандай байланысу формасына жатады? А. Меңгеру В Қиысу С. Қабысу D. Жанасу Е. Матасу $$$ 7 C Жақсыз сөйлемді табыңыз: А. Жүз жиырма бес үй. В. Күз келді. С. Бізге көбірек оқу керек. D. Құлаққа ұрған тападай. Е. Сылқ-сылқ күліп жіберді. $$$ 8 B
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін табыңыз: А. Есім сөздер В. Бастауыш, баяндауыш С. Одағай,шылау D. Анықтауыш,қыстарма сөз. $$$ 9 В
Сызықша дұрыс қойылған сөйлемді табыңыз. А. Ата-ананың – ақ тілеуі ақ жол. В. Ата-ананың ақ тілеуі – ақ жол. С. Сұрмерген аң аулап жүрсе – алдынан үш елік қаша жөнелді. D. Білім адамның – қанаты. Е. Бозбаламын – мен де енді. $$$ 10 Е Қай мысалда үтір қойылуы қажет? Аса тілеулес ағасы Абай оның алдынан шықпайды және ешкімге бетін де қақтырмайды. Сабырлы Олжабектің сасқаны сонша орнынан атып тұрды Кенжебек Асқардың шақыруымен келіп отыр Әр адамның бағасына бір ғана өлшеуіш бар ол - өнімді адал еңбек Біресе бір адым озып кетеді біресе кейін қалып қояды $$$ 11 А Тыныс белгісі дұрыс қойылған қаратпа сөзді табыңыз Ендігәрі Абайды бұндай жерге бастай көрме, жарықтығым Сөйлей бер, ақ домбырам күмбірлеген Жоғары, шық Төке Мен –қазақпын жан Отан – бел балаңмын! Ботам-ай өңің қашып кетіпті ғой! $$$ 12 А Тыныс белгісі дұрыс қойылған сөйлемді табыңыз Досын сатқан жандардан жиренемін: Отанын да ондайлар сата алады Түсінгені соншалық; барлығы ойында сайрап тұр Асан, Айгүл, Әйгерім: үшеуіміз кітапханаға бардық Сізді ешкім шақырған жоқ: сондықтан сіз де бармайсыз $$$ 14 В Көп нүкте қойылатын жерді табыңыз Мағынасы, құрылысы жағынан ұқсас сөйлемдер арасында Айтылмақшы ой аяқталмай қалғанда Сұраулы сөйлем лептік интонациямен айтылғанда Ойға қатысты басқа бір ойды жолжөлнекей түсіндіргенде Сөйлемдегі белгілі бір сөздің мәні оқушыға түсініксіз болғанда $$$ 15 В Қай сөйлемде қос нүкте қойылмайды?
Бұлар Асан мен Омар – сабаққа бармады Асан және Омар екеуі сабаққа бармады Сабаққа бармағандар Асан мен Омар Сабақта жоқ оқушылар Асан мен Омар Сабаққа бармаған мыналар Асан мен Омар $$$ 16 В Қай сөйлемде екі жерде нүкте қойылады? Тәртіпсіздікке жол бермеу керек деген менің әкем Тәртіпке бас иген кұл болмайды (Б. Момышұлы) Мен келдім деп ол ішке кірді Мыналар наурыз, сәуір көктем айлары Мылтық тарс етті құс жалп етті $$$ 17 В Қос нүктенің орнын табыңыз «Мен бардым» деді Ораз Ораз мен бардым деді Ораз өзі барғандығын айтты Ораз мен бардым деді ме? Ораз барған ба? $$$ 18 Е Қай сөйлемде қос нүкте қойылмайды? Асан айтты «Ертеңжоғла шықпай-ақ қойсақ қайтеді?» Абай «Ғылым таппай мақтанба» деді Мына өзендер Жейхун мен Сейхун Аралға құянды Менің түсінгенім мынау ертең жарыс болмайды Біз сабақта «Ер Тарғын», «Алпамыз» жырларын оқыдық $$$ 19 Е Аяқталған сөйлемнің соңында қойылмайтын тыныс белгісін табыңыз
Нүкте Леп белгісі Көп нүкте Сұрау белгісі Қос нүкте $$$ 20 Е Үтірдің қойылу себебін анықтаңыз. Оқып білім ал, бөбек!
Бірыңғай мүшелер Одағай Қыстырма сөз Оңашаланған айқындауыш Қаратпа сөз 8 сабақ. Құрмалас сөйлем туралы түсінік. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемнің түрлері.
Мәтін тапсырмалары Мәтінге жоспар құрыңыз. Үстеулердің мағыналық топтарын толық қамтитын грамматикалық таблица құрыңыз. Мәтінді ауызша мазмұндаңыз. Қазақстанның Ұлттық Ғылым Академиясы Қазақстанның Ғылым Академиясы 1946 жылы 1 маусымда құрылды. Оның алғашқы президенті Республиканың биология мек-тебінің іргесін қалаушы академик Қ.И. Сәтбаев болды. Ұлттық Ғылым Академиясының жоғарғы органы - мүшелердің жалпы жиналысы. Сессия арасында Ғылым Академиясы жұмысын президиум басқарады. Қазіргі кезде академияда алты бөлім бар: физика-математика, жер туралы ғылым, химия-технологиялық, биологиялық, қоғамдық ғылым және Орталық Қазақстандық. Ұлттық Ғылым Академиясының бөлімшелері де бар. Олар: "Ғылым" баспасының орталық кітапханасы, өндірістік күштер кеңесі, бір қатар мұражайлар. Бұның бәрі астрономия мен атом физикасын, археология мен этнографиялық ғылымдарды жаңа деңгейде дамытуға көмектеседі. Академия ғалымдары математика, атом физикасы, түрлі түсті металл өңдіруде, геологияда, тау-кен өнеркәсібінде, химиялық тыңайтқыштар өндіруде, жер өңдеуде, аңдар мен табиғат қорғауда жоғары жетістіктерге жетуде. Ұлттық Ғылым Академиясының институттары мен бөлімдері ғылыми-техникалық жоспарларды Республикалық және дүниежүзілік деңгейде орындауға қатысуда. Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы Қазақстан елінің ұлттық кітапханасы - қазақ халқының ұлттық мәдениетін өркендетуде, қазақ зиялыларын тәрбиелеуде және жұмысшы қауымының мәдени сұраныстарын қанағаттандыруда аса маңызды роль атқарады. Жыл сайын кітап қорына 150-160 мыңдай әр түрлі басылымдар келіп түседі, оның ішінде 80 мың кітап. Төрт миллионға жуық Республикамыздың және ТМД елдерінің, шетел баспасөздерінің басылымдарын, соның ішінде шетел мекемелерінен де газет, журналдар алып отырылады. Зерттеушілерді сирек кітап қорындағы 25 мыңнан асатын қазақ, орыс, шығыс тілдеріндегі және Батыс Европа халықтарының VI, VIII ғасырлардағы және XIX ғасырдың басындағы кітаптар мен қолжазбалар қызықтырады. Жаттығу жұмыстары: 1-тапсырма: Төмендегі сұрақгарға жауап жазыңдар. Екі түбірден біріккен қандай ән-күй, өлең, аң, құс, жәндік аттарын білесіңдер? Екі не үш сөзден біріккен қандай шөп, жер, су, планета, географиялық атауларды білесіңдер? Біріккен сөз түрінде қолданылатын қандай ойын аттарын білесіңдер? 2-тапсырма: Әдемі, жалтақ, мая, мырс деген сөздерден қос сөз жасап, жасалған қос сөздерді қатыстырып, сөйлем құраңыздар. 3-тапсырма: Төмендегі күрделі атаулардың мағыналарын айқындап, олардан қысқарған сөздер жасаңдар. Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті. Мемлекеттік қаржы институты. Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы. Біріккен Ұлттар Ұйымы. 4-тапсырма: Қысқарған сөздер дегеніміз қандай сөздер, олар қалай жасалады, оларға қосымшалар қалай жалғанады. Мысал кел-тіріңіздер. 5-тапсырма: Біріккен сөздер қалай жасалады, қалай жазылады? Мысал келтіріңіз.
Салалас құрмалас сөйлем туралы түсінік. Түсіндірмелі салалас. Қарсылықты салалас.
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем
Мәтін тапсырмалары Мәтінді оқып шығып, аударыңыз. Мәтін бойынша жоспар құрыңыз. Орыс тілінен еркін аударма түрінде аударыңыз. ЕСКІРТКІ – АДАМЗАТТЫҢ СОРЫ «Адам азса, заман тозады», оны жаңғырту да, құрдымға құлдырату да өзімізге байланысты. Арақ ішу, темекі тарту аздай кұрдастарымыз енді есірткіге бой ұра бастады. Бұның себебі не? Шетелдік «мәдениет» өңмеңдеп төрге ұмтылуда. Делебені қоздыратын тұрпайы бейнефильмдер қаптады. Кісі тонау мен адам өлтірудің «насихаты» үдей түсті. Оң-солын танып үлгермеген жастарымыз оған есі кете құнығып барады. Адамдарды нашақорлыққа баулу – қылмыстың ең зоры. Олар бірлі-жарым адамды ғана қан қақсатып қоймайды, бүкіл ел, үлттың тамырына балта шабады. Бүл біздің жас мемлекетіміз үшін соғыс апатымен тең. Оған қарсы неге күш біріктірмейміз? Неге күреспейміз? Күні кешеге дейін нашақорлық деген атау қазақ ұғымында болған емес. Маскүнемдік те бізге жат еді. Қоғамдық орта да, табиғат та таза, тұнық болатын. Ластықтан жиіркенетінбіз. Енді міне деректерге жүгінсек рРРеспублика бойынша 20 мыңнан аса нашақордың бар екені анықталып, тіркеуге алыныпты. Бұл республикамызды жайлаған үлкен дерт, түпсіз құрдым. Дәрігерлердің айтуына қарағанда, есірткі миды құрғатып, кептіріп жібереді. Қыздырмаға ілескен сорлы аз уақытта біржола мәңгіреді. Есірткісіз бір сәт те тұра алмайтын халге жетіп, тірі өлікке айналады. Отан, ата-ана, құрбы-құрдас дегенді білмейді де сезбейді. Олардың бұл дүниеде кешетіні - азап. Алматы қаласындағы ең жас нашақор 7 жаста екен. Бұл не деген сұмдық. Жақында, есірткіге шалдыққан бір адаммен сұхбаттасып көрдім. Ол әңгімесінде былай дейді: "Алғашқы рет достарыма ілесіп, есірткінің қандай екендігін білгім келді, тек қызығушылық мақсатында қолдандым. Қан тамырыма есірткі дозасы жіберілді. Сол сәттегі рахат сезімді көңілі ояу, көкірегі сау пенде бастан кешірмейтіні кәміл. Қызыл, жасыл ғажап әлемнің ішінде боласың". Демек, есірткі адамды осылай айналдыратын болғаны. "Ал қазір неге, бұл уақытқа дейін пайдаланасың, есірткі деген көп ақша тұрады ғой. Ол ақшаны қалай табасың?" - дегенімде, ол: "біріншіден, жастардың арасында беделді боласың, екіншіден, үйдегі әке-шешемнің ұрысқанын елемеу және бүкіл ренішті ұмыту үшін қолданамын. Қазір онсыз өмір сүре алмайтын болдым, дер кезінде қабылдамасам өзімді дұрыс ұстай алмаймын. Соңдықтан ол маған өте қажет. Ал ақшаны әке-шешемнен сұраймын, бермесе ұрлап аламын", - дейді. "Емделгің келмей ме?" деген сұраққа, ол: "әрине келеді, бірақ оған көп ақша және күш қажыр-қайрат керек", - дейді. Сонда бұл жасөспірімің тағдыры немен аяқталар екен?.. Сұмдықты қараңыз, есірткі алғашқыда тегін беріледі екен, екінші рет оны жаңағы адам өз ақшасына іздеп жүріп сатып алады. Осындай қулықпен торға түскен адам одан құтыла алмайтын тәуелді халге түседі. Ақшасы таусылса ұрлыққа көшеді, яғни қылмысқа тартылады. Ұрлық түбі - қорлық. Сотталу. Түрме. Бұндай оқиғалардың алдын алу үшін, "есірткіге қарсы күрес" атты іске асатын көптеген бағдарламалар жасалып, мектеп пен жоғарғы оқу орындарына лекциялар, арнайы сабақтар енгізілсе. Әр отбасында ата-ана баласымен бұл жөнінде ашық сөйлескені жөн. Бір сөзбен айтқанда, бұл апаттың алдын алуға жаппай кірісуіміз керек. Әрине, қатал жаза да керек, онсыз болмайды. Нағыз бұзылған нашақор түзелмейді, емдеуге де келмейді. Қоғамның саналы мүшесі емес. Ал біз осыған елтіп жүрген мыңдаған құрбыларымызды бұдан сақтап қалуға тиіспіз. 20гр. героиннің құны 1000 доллар. Басқа түрлері де осы тектес. Осы ақша, шіркін, денсаулыққа жұмсалса ғой... Біз, ХХІ ғасырдың болашағын құрамыз, сондықтан бұл апатпен күресуді қазірден өз қолымызға шындап алуымыз керек! Есте сақтайтын сөздер Көңілі ояу Көкірегі сау Тәуелді
Отбасы Нашақор
Апатпен күрес 10 сабақ. Себеп-салдар салалас. Талғаулы салалас. Кезектес салалас Мәтін тапсырмалары Мәтіннен кірме сөздерді тауып, қай тілден кіргенін анықтаңыз. Қазақтың ұлттық спорт ойындарының тағы қандай түрлерін білесіз? Мәтінді ауызша әңгімелеп беріңіз. БӘЙГЕ МЕН АЛАМАН БӘЙГЕ Қазақ халқының ұлттық спорт ойынының бірден – бір көп тарағаны – бәйге мен аламан бәйге. Спорттың бұл түрінің өзгеше бір ерекшелігі сол – жарыс тек жазық жерлер мен ипподромдарда ғана өтіп қоймайды, спортшының өзі мен оның атына жоғары талап қойылатын ойлы-қырлы, жасанды, бөгесінді жерлерде де өткізіледі. Бір жағынан, бұлайша жарысты бұрын белгісіз, ойлы-қырлы жерлерде өткізу қазіргі заманғы ат спортының классикалық түріне жуықтайды. Бұл республиканың жергілікті халықтары арасында спорттың классикалық түрлерін кеңінен таратуға өзінің пайдасын тигізетіні сөзсіз. Әсіресе аламан бәйгенің спортшының тактикалық шеберлігін жетілдіруде маңызы орасан зор. Жарыста мықты да жылдам спортшылардың бәрі бірдей жеңе бермейді, мұнда кімде-кім жарысты жаттығу жағынан құрып, жағдайды дұрыс бағалап, жарыстың барысында атының күшін тиімді пайдаланса ғана жеңіске ие болады. Есте сақтайтын сөздер Ұлттық спорт ойындары Бәйге Аламан бәйге Ойлы-қырлы Жергілікті халық Мықты да жылдам
Таң ата жау шабуылға шықты. Шабуыл тағы тойтарылып тасталды. Түс кезінде батальон командирі Гундилович бізге байланысты - сын жіберді. Ол комаңдирдің бұйрығын жеткізді. Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті. Күн кешкірген кезде "Бородиноға" генерал Чистяков пен полковник Капров келді. Оларға Гундилович болған жағдайды баяңдады.
Онымен бірге ыстық от-жалын толқыны ғаламат екпін-күшпен тарап жатты. Көрінбейтін сәуле-радиация да жан-жаққа тарап жатты. Осы өңірде қырық жыл бойы болған апаттың көлемін есептеу мүмкін емес. Табиғаттың бүлінгені, жан-жануарлар дүниесі мен халық шаруашылығына қаншама залал келтірілгенін былай қойғанда, сол жердің халқына қанша қайғы әкелді. Адамзатты қыруға, адам баласы жасаған байлықты жоюға арналған мұндай жойқын қарулардың қарапайым халыққа еш керекгі жоқ. Қазақстан жерінде шаруашылық мақсатқа деп те кіші жарылыстар жасалып тұрған. 11 сабақ. Сабақтас құрмалас сөйлем.
Сабақтас құрамалас сөйлем туралы түсінік. Шартты бағыныңқылы сабақтас. Қарсы бағыныңқылы сабақтас. Мәтін тапсырмалары Мәтінге жоспар құрыңыз. Жоспар бойынша ауызша әңгімелеп беріңіз. Мәтіннен кірме сөздерді тауып, қай тілден енгендігін анықтаңыз. Ақмола (Астана) Ақмола - 13-14 ғасырда тұрғызылған сәулетті күмбез. Ондай тастан, күйдірген кірпіштен жасалған күмбездер Есіл мен Нұра бойында көп. Ақмола Кеңгір бойындағы Домбауыл сияқты кешендер солардың ескі түрінің бірі. Оның қабырғасы төрт бұрышты текше түрінде қаланып, үстінде шардың жартысына ұқсаған, не киіз үйдің төбесі тәрізді күмбез орнатқан. Күмбез жолаушының көзіне алыстан жарқырап көрініп, Есіл өлкесінің аты болады. Есіл бойында дуан салынғаннан (1832) бері, Ақмола сол дуанның, кейін Ақмола қаласының, оның уезінің және облысының ресми атына айналады. Ол жерде болған тарихи күмбез 19 ғасырдың 2-жартысында қирап бітті. Тарихта, ел есінде тек оның аты ғана сақталған. Қазақстан астанасы жөнінде айтсақ, Акмола астана болуға лайық. Географиялық орны жағынан жазық далада орна-ласқандықтан астана бола қалғанда оған сәулетті ғимараттар салынып, қала созыла беретіні белгілі ғой. Осы жағынан Ақмола өте қолайлы. Нұра, Есіл өзендерінің бойына жақын орналасқан, ол қаланы сумен қамдаудың көзі. Егер, Қазақстан картасына көз жүгіртсек Ақмола қаласы қазақ жерінің дәл орталығы. Теміржолдың да, тас жолдың да торабы. Ақмола Қазақстанның оңтүстігіне де, солтүстігіне де, шығысына да, батысына да бірдей орталық. Ақмоланың астана болуы қазақ ұлтының миграциясына да пайдасын тигізері даусыз. Және де мұның саяси-стратегиялық маңызы бар екенін де ұғуымыз керек. Ол дегеніміз Сарыарқаның байлығына қазақты қожа ету. Облыс 1939 жылы қазанның он төртінде кұрылған. Аумағы -133,0 мың шаршы шақырым. Халқы - 1002,0 мың адам. Облыстың 12 ауданы бар. 12 сабақ. Себеп бағыныңқылы сабақтас. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас. Мәтін тапсырмалары Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз Халқымызда «үш», жеті, «тоғыз» сөздерімен байланысты айтылатын сөздерге мысал келтіріңіз. Мәтінді ауызша әңгімелеп беріңіз. ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ Тоғызқұмалақ- қазақтың ерте заманнан келе жатқан ұлттық спорт ойындарының бірі. Бұл ойынды қазақтардан басқа қырғыздар, қарақалпақтар, алтайлықтар да ойнайды.Тоғызқұмалақ ойынын «қойшылар алгебрасы» деп те жүр. Оның себебі де жоқ емес. Тоғызқұмалақты тұңғыш рет қойшылар ойлап шығарған және бұл есеп ойыны. Ертеде қатар қонған ауыл қойшылары жайлауда қойды қапатата жайып барып жусатқан соң, бір төбенің басына жиналып, жақ- жақ болып тоғызқұмалақ ойнайтын болса керек. Алайда тоғызқұмалақ ойыны ол кезде қойдың құмалақтарымен ойналушы еді. Бұған онша күрделі жабдықтардың да қажеті болмады. Екі жақ ойыншыға тоғыз- тоғыздан шұңқыр (отау), бір- бірден қазан (құмалақ жинайтын үлкен ұя) жасап, әр ойыншы 81- ден, барлығы 162 құмалақ пайдаланды. Қойшылар тоғыз құмалақты жерді қазып алып, жүрелеп немесе малдас құрып отырып ойнай беретін болған. Бертін келе ойын халық арасына кеңінен тарап, қалың бұқараның мәдени қажетіне айналған. Әншіл, сауықшыл қазақ халқы адамның ой өрісін кеңейтетін, өмірге қажетті ауызекі есепке төселдіретін, ұстамдылықққа, творчестволық еңбек сүйгіштікке дағдыландыратын тамаша спорттық ойынға бос уақыттарын бөліп, ұрпақтан- ұрпаққа жеткізіп келген. Есте сақтайтын сөздер Тұңғыш рет Ойлап шығарған Есеп ойыны Жайлауда Ойыншы
Жүрелеп немесе малдас құрып Ұстамдылыққа Ұрпақтан- ұрпаққа
Мәтін бойынша екі адамның сөйлесуін құрыңыз. Мәтіннен 5 сұраулы сөйлем жасаңыз. Мәтіннің ауызша әңгімелеп беріңіз. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ СПОРТ Қазақстанда спортқа әрқашан зор көңіл бөлінетін. 1991 жылдан бастап, Қазақстан халықаралық спорт жарыстарына тәуеліз мемлекет ретінде қатынасып жүр. Республикада олимпиада қозғалысын дамыту үшін Ұлттық олимпиада комитеті құрылды. 1994 Лиллехаммерде өткен ХVІІ қысқы олимпиада ойындарына алғаш рет қатынасты. Елде халықаралық дәрежедегі спортшылар көп. Елдің ұлттық құрама командалары үшін резерв дайындау ісіне көп көңіл бөлінеді. Петропавл, Шымкент, Қызылорда, Степногорск қалаларында дарынды балалар үшін мектеп-интернаттары құрылған. Түрлі спорт құрылыстары салынуда. Астанада спорт сарайы, теннис корттары, стадион жұмыс істейді. Республикада жоғары дәрежелі спортшылар даярлау жүйесі жұмыс істейді. 291 спорт мектебі, 6 спорт шеберлігі мектебі жұмыс істейді. Онда 140 мыңға жуық балалар, жасөспірімдер және жастар жаттығады. Қазақстан спортшылары Азиядағы күштілердің бірінен саналады. Олар Қытай, Жапония және Оңтүстік Корея спортшыларына қуатты бәсекелестік танытады. Қазақстанның құрама командалары Азия орындарында табысқа жетуде. Әсіресе, боксшылардың жетістіктері байқалуда. Олимпиада жеңімпаздары Василий Жировты, Бекзат Саттарханов пен Ермахан Ибраимовты кім білмейді?! Жеңіл атлетикада, грек-рим күресі, шахматта да жетістіктер бар. 2000 жылы Сиднейде өткен Олимпиада ойындарының қорытындылары бойынша Қазақстанның спорттық делегациясы 199 қатынасушы елдердің арасында 22-ші орынды иеленді. Тәуелсіздік алғаннан бері елде ұлттық спорт түрлерін жандандыру және дамыту жөнінде шаралар қабылданды. Бұл шаралардың нәтижелері кезек күттірген жоқ. Қазір ұлттық қазақша күреспен 20 мыңнан астам адам айналысады. Халық арасында көне тоғыз құмалақ ойыны танымал болып алды. Ұлттық ат ойыны көкпармен 2 мыңнан астам адам айналысуда. Бәйге, жорға жарыс, теңге алу, қыз қуу сияқты спорт түрлерінің бас июшілері де бар. Жыл сайын ұлттық спорт түрлерінің көпшілігі бойынша ресми чемпионаттар және республикалық турнирлер өткізіледі.
Қазақша күрес Тоғыз құмалақ Көкпар
Диалог. Монолог.
Көп құрамды құрмалас сөйлемнің түрлері
Мәтін тапсырмалары Мәтін бойынша екі адамның сөйлесуін құрыңыз. Мәтінді қатысты 3мақал-мәтел айтыңыз. Мәтінді ауызша әңгімелеп бер. АС – АДАМНЫҢ АРҚАУЫ “Ас – адамның арқауы” деп тауып айтқан қазақ дастарқан байлығына ерекше мән беріп қараған.Тағам түрлерін ақ (сүт тағамдары) , қызыл (ет) және көк (жеміс) деп үшке бөлген. Соның ішінде денсаулыққа пайдалы әрі құнары мол сүт тағамдарының бірнеше түрлерін жасай білген.Сүтті қасиетті зат есебінде қарап “ақты төпке, малдың желіні кетеді” деп ескерту жасап отырған.Қазақтың құрт, ірімшік, ежігей тағы сол сияқты сүт тағамдары басқа елдерде өте жоғары бағаланады. Енді сүт тағамдарына жеке-жеке тоқталып, олардың жасалуы мен дәстүрлі, кәделі жолдарын әңгімелейік. Қымыз – халқымыздың бірнеше ғасырлар бойы үздіксіз пайдаланып келе жатқан ұлттық тағамы. Дайындау әдісіне, қасиетіне, сапасына және сақталу уақытына байланысты халқымыз қымызды бірнеше түрге бөледі. Және олардың әр түрін жылқы жасы атауымен атайды. У ы з қ ы м ы з – биені алғаш байлап, жаңадан ашытылған қою қымыз. Б а л қ ы м ы з – жылқының сүт қазысын қосып әбден бабына келтіріліп пісілген қымыз. Бұл басқа қымызға қарағанда сары әрі қою, дәмді, жұғымды, тұшы болады. Қ ұ н а н қ ы м ы з – екі түн сақталған, толық ашыған қымыз. Д ө н е н қ ы м ы з – үш түн сақталған өте күшті қымыз. Б е с т і қ ы м ы з – төрт түн сақталып ашуы әбден жеткен қымыз. Мұнымен қатар шөп буыны қатып, күзде сауылатын қымызды сары қымыз дейді. Көп пісіліп ащы дәмі кеткен қымызды өлтірілген қымыз дейді. Бұл жақсы деген ұғымды білдіреді. Қымыз - әрі сусын, әрі тағам, дертке шипа, жанға қуат. Шұбат. Сүт тағамдарының ішінде қымыздан кейінгі бағалы сусын – шұбат. Оның түйе сүтінен жасалатыны барша жұртқа белгілі. Құрт – қой, сиыр сүтінен жасалады. Әріне, қойсүтінен жасалған құрттың дәмі де, сапасы да өте жақсы болады. Құрт көже – тағамдық қуаты мол жеңсік ас. Ол көбінесе қыста дайындалады. Қазақтар мұны қыстың қымызы деп те дәріптейді. Өйткені құрт көже әрі тамақ әрі сусын. Ірімшік сүттен жасалады. Сүтті қайнатып оған қымыз, айран, шұбат сияқты ащы іріткі қосып ірітеді.Іріген сүттен ірімшік түзіліп, табаққа дорбаға салып кептіріп алады. Уыз. Малдың төлдегеннен кейінгі алғашқы сүті уыз деп аталады. Уыз өте дәмді әрі қою болады. Бала да, төл де уыз сүтін тойып ішу керек. Уызында жарымаған деген сөз осыдан шыққан. Айран – қой, сиыр сүтінен әзірленеді. Қатыққа қарағанда сұйық әрі ащылау болады. Айранмен шөл басады. Есте сақтайтын сөздер Ұлттық тағам Дайындау әдісі Сусын Дертке шипа Сүт тағамдары Кептіру
Малдың төлдеуі Алғашқы сүт Қою Төл
Әлсіз 15 сабақ. Автор сөзі. Төл сөз. Төлеу сөз. Стиль. Төл сөз деп жазушының я сөйлеушінің сөздігі жағынан болсын, грамматикалық формалары жағынан болсын ешқандай өзгеріссіз, бұлжытпай алып, өз сөзі ішінде қолданған біреудің сөзін айтамыз. Төл сөздің айналасында оны пайдаланып отырған жазушының я сөйлеушінің өз сөздері қоса қолданылады. Ол - автор сөзі деп аталатын. Жазушының я сөйлеушінің біреудің сөзін өз сөзінде өзгертіп беруін төлеу сөз дейміз.
Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың жолдары: Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың ең негізгі және жиі қолданылатыны - төл сөзде сөйлемнің тиянақты баяндауышы болып тұрған сөзге табыс жалғауын жалғау арқылы оны (төл сөзді) автор сөзімен байланыстыру тәсілі. Алдымен, төл сөздің баяндауышы болып тұрған етістік қай шақта, қай райда айтылуына қарай етістіктің есімше түріне айналады да, содан кейін барып табыс септігін қабылдайды. Кейде табыс септік жалғауы есімшеге –дық, -дік жұрнағы мен тәуелді жалғауы арқылы жалғанады. Мысалы: «Мен судан қорқамын»,-деді Омар. Омар өзінің судан қорқатындығын айтты. Төл сөздің баяндауышы өткен шақты немесе нақ осы шақты білдіретін етістік формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, ол есімшенің –қан, -ған, -кен, -ген жұрнақтары арқылы беріледі. Мысалы: «Автобус күтіп тұр»,-деді Омар. Омар автобус күтіп тұрғанын айтты. Егер төл сөз етістіктің келер шақ (бұйрық түрінен басқа) немесе ауыспалы осы шақ формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, -атын,-етін, -йтын, -йтін жұрнақты есімше арқылы беріледі. Мысалы: «Ол ертең келеді»,-деді Омар. Омар оның ертең келетінін айтты. Егер төл сөздің баяндауышы етістіктің бұйрық рай формасында айтыласа, төлеу сөзде ол тұйық етістік формасына айналады. Мысалы: «Сен ертерек кел»,-деді Омар. Омар оған ертелек келуін айтты. Баяндауышы есім сөзден я есім сөздің араласуынан, я болмаса атау тұрғалы тұйық етістіктен болса, төлеу сөзге айналғанда, е етістігі көмекші болып келеді. «Кітап-білім бұлағы»,-деді Омар. Омар кітаптың білім бұлағы екенін айтты. Стиль 1 Ғылыми стиль: 1.Қолданылу аясы: ғылыми еңбектерде, ғылыми баяндамаларда, лекцияларда, қолданылады. 2.Мақсаты: заттар ман құбылыстардың жалпы ерекшелігін ашып, мәлімет беру. 3.Стильдік ерекшелігі: дәлелді, зерттелген, тура мағынада алу. 4.Тілдік құралдары: ғалыми терминдерді қолдану, хабарлы сөйлемде, өткен осы шақтарда жиі қолданылады.
1.Қолданнылу аясы: іс-қағаздарда, нұсқау хаттар мен кеңсе құжаттарында қолданылады. 2.Мақсаты: хабарлау, аңық мәліметтер беру. 3.Стильдік ерекшелігі: ресми, анық, дәл. 4.Тілдік құралдары: кітаби, ресми сөздер мен тіркестер, хабарлы сөйлемдер, даяр тіркестер мен терминдер.
1.Қолданылу аясы: газет-журналда, жиналыстар мен митингілердегі сөздерде қолданылады. 2.Мақсаты: көпшілікке әсер ету, құбылыстардың, оқиғаның мәнін ашу, оларға көпшіліктің назарын аудару. 3.Стильдік ерекшелігі: шақыру, үндеу, нақтылық. 4.Тілдік құралдары: риторикалық сұрақтар, стильдік қайталау, антитеза пайдалану.
1.Қолданылу аясы: көркем шығармалада қолданылады. 2.Мақсаты: құбылыстар мен заттарды суреттеу, жанды, суретін көрсету, бейнелеу арқылы оқырманның сезіміне әсер ету. 3.Стильдік ерекшелігі: образды, эмоционалды, экспресивті. 4.Тілдік құралдары: ауспалы мағына, көркемдік тәсілдерің суреттеме құралдарын пайдалану (теңеу, метафора т.б).
1.Қолданылу аясы: адамдар мен еркін әңгіме кезінде қолданылады. 2.Мақсаты: қатынас жасау. 3.Стильдік ерекшелігі: сөздер мен сөз тіркестерін еркін қолдану, даярлықсыз өткізілу. 4.Тілдік құралдары: қарапайым сөздерді еркін қолдану, диалогқа құрылу.
Мәтінді мәнерлеп оқып шығыңыз. Мәтіндегі қиын сөздерді теріп жазыңыз. Мәтінді әңгімелеп беріңіз. Табиғатты қорғау Адам қоғамының қазіргі кездегі дамуы, оның алдына көптеген күрделі мәселелер қойып отыр. Олардың негізгілері дүниежүзілік деңгейде биосферадағы табиғи заңдылықтарға үйлесімді химиялық өндірісті дамыту, энергия көздерін және та-биғат байлықтарын ұқыпты пайдалану, ауаның, судың және топы- рақтың тазалығын сақтау өзекті мөселелердің бірі болып саналады. Бұл адамның денсаулығын сақтаумен өте тығыз байланысты. Сон-дықтан да табиғатты қорғау адамды қорғау деген ұғыммен тікелей үндесіп жатады. 1991 жылы Қазақстан Республикасының "Табиғи ортаны қорғау туралы" заңы, ал 1992 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесінің иАрал өңірі халқының тіршілік жағдайларын түбірінен өзгерту жөніндегі шұғыл шаралар туралы" арнайы қаулысы қабылданды. Мұның бәрі де республикамызда табиғатты қорғау мәселесіне мемлекет тарапынан үнемі назар аударылып тұрғанына толық дәлел бола алады. Ірі кәсіпорындарда қалдықсыз әдістерді енгізу, тұйық жүйе бойынша істеуге көшу, жанармайлардың ауаны ластамайтын түрлерін пайдалану да ғылымның алдында тұрған кезек күттірмейтін мәселе болып отыр. Өндіріс орындарында табиғатты ластауға жол бермейтін құрылыс материалдарын ойлап шығару, оларды пайдаланудың мер-зімін ұзартуға басты көңіл бөлінуде. Бұл салада Қазақстан ғалымдарының қосқан үлесі мол. Қазақстандық өнертапқыш Ғ.Наурызалин ауа, су өткізбейтін құрылыс материалын жасаудың жаңа әдісін тапты. Оның ойлап тапқан құрылыс материалы дүниежүзілік деңгейдегі материалдардан ең берік деп саналатын "Бетон-20"-дан жүз мың есе сапалы болып шықты. Табиғат - күллі тіршілік атаулының қуатты қоныс мекені, алтын ұя, тал бесігі. Ақындардың көп жырлаған тақырыптарының бірі - адам мен табиғат бірлігі. Қазақ халқының ұлы кемеңгері Абай Құнанбаев та өз шығармаларында төрт түлікті шаруашылықты, аңшылық-саяткерлік өмірді табиғат лирикасымен ұштастыра жырлаған. Адам өзінің іс-әрекеті арқылы табиғатта ұзақ уақыттар ара-лығында бір-біріне байланысты үйлесімді жүріп отыратын заңдылықтарға әсер етіп, кейде олардың бұзылуына жағдай жасайды. Ормандардың бей берекет қырқылуы, жерді қалай болса солай пай-далану, қырғын соғыс зардаптары, табиғатты талан-таражға салуы соған мысал бола алады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген өңірі экологиялық апатты аймақ деп аталады. Соның бірі Семей полигоны больш та-былады. Бұл 18 мың км аймақты алып жатыр. 1949 жылдан 1989 жыл аралығыңда бұл жерде 467 ядролық жарылыс болып, сынақтар өткізілген. Осындай жойқын әрекеттерден Семей аймағының табиғаты мен халқы өте ауыр зардап шекті. Халқының тағдыры толғандырған азаматымыз Олжас Сүлейменов Семей полигонына қарсы және халықаралық ядролық қаруға қарсы қозғалыс ұйымдастырып, Семей полигонының жабылуына өз үлесін қосты. Мұндай сынақ аймақтары Қазақстанның 34 нүктесіңде су айдындары бейберекет пайдаланудан және түрлі минералды тыңайтқыштарды, түрлі зиянды жәндіктерге қарсы пайдаланған пестицидтер мен гербицидтерді қолданудан да су қорлары ластанып тартылады. Оны Арал теңізінің тартылуы жайынан, Балқаш көлінің суының азаюынан көруге болады. ("Тіршіліктану" кітабынан) 16 сабақ. Тыныс белгілері. Нүкте, қос нүкте, көп нүкте, нүктелі үтір, үтір. Мәтін тапсырмалары Мәтінді мәнерлеп оқып шығыңыз. Мәтіндегі қиын сөздерді теріп жазыңыз. Мәтінді әңгімелеп беріңіз. Қорғалжың қорығы Қорғалжың қорығы - құстар мен жануарлардың кейбір түрлерін сақтау және олардың табиғат өзгерісіне бейімделінуін зерттеу үшін құрылған. ҚазССР Министрлік Советінің қаулысы бойынша 1968 жылы ұйымдастырылған. Бұл қорық Ақмола қаласынан оңтүстік батыста 140 км жерде орналасқан. Қорғалжың теңіз көлдерінің айдынын және олардың қамысты, нулы жағалауларындағы 2 мың км аумақты алып жатыр. Қорықтың климаты құстар мен жануарлардың тіршілік етіп, өсіп-өнуіне өте қолайлы келеді. Жазда 40° ыстық, қыста 40° аяз болады, жылына 200 мм шамасында жауын-шашын болады. Жаз айларында мұнда Африка, Оңтүстік Еуропа және Үндістаннан мыңнан астам үйрек, қаз, аққу, қызыл қаз, ақ шіл, шағала, бірқазан, жапалақ, тырна, көкқұтан т.б. құстар келеді. Көктем айларында бұларға арнап көл жағалаулары мен шөпті, ағашты алаңдарға мыңдаған ұя салынады, жабайы күріш сияқты өсімдіктер себіледі. Қорықта жануарлардан ақ қоян, көртышқан, борсық, киік, жабайы шошқа т.б. аңдар кездеседі. Шортан, қызыл қанат, сазан т.б. балықтардың өсіп-өнуіне толық мүмкіндік жасалған. Қорық - туристер мен өлке тану әуесқойларының саяхат орны. Ақсу-Жабағылы қорығы Батыс Тянь-Шанның солтүстігіндегі табиғи комплекстерді қорғау және зерттеу үшін құрылған Қазақстандағы тұңғыш мемле-кеттік қорық. Шымкент қаласынан 90 км жерде, Талас Алатауының батыс және солтүстік-батыс сілемдерін алып жатыр. Қорық 1926 жылы құрылған. Жері 75 мың шаршы км. Қорықта өсімдіктердің 1 200 түрі бар. Мұнда ағаштың 25 түрі - талас терегі, қайың, тал, шырша, өрік, алма; бұталы өсімдіктен - арша, ырғай долана, қарақат т.б. өседі. Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Онда жануарлардың 53 түрі: елік, марал, қабан, барыс, жайран т.б. кездеседі. Құстардың 238 түрі - бірқазан, қырғауыл, сары шымшық т.б. тіршілік етеді. Мұнда Орта Азия тауларының табиғи күйін сақтауға және жануар мен өсімдік дүниесін қорғауға бағытталған жан-жақты жұмыс жүргізетін ғылыми топ бар. * * * Тауды, орманды мекендейтін ірі тұлғалы мысық тұқымдас хайуанаттың бірі - сілеусін. Мұның караколдан айырмашылығы реңі біркелкі болмай, теңбіл-теңбіл болып келеді. Сілеусіннің құйрығы тіке, шауып тастағандай шолақ. Өте епті, ағашта жақсы өрмелеп, бірінен екіншісіне секіре алатын күшті жыртқыш. Дене тұрқы - 92-105 см, құйрығының ұзындығы- 20-30 см, салмағы- 8-15 килограмм. Сілеусін жемін жасырып, өте сақтанып оңтайлы кездерді аңдып жүреді. Ол ешқашан азығын ағаш басынан секіріп түсіп олжаламайды. Көбінесе құрлар мен кемірушілер, ақ қоян қорегіне жатады. Кейде сілеусіндер елік, құдыр, бұғыларға шабуыл жасап, оларды азық етеді. Олар орман мысықтарын да аулайды. 17 сабақ. Аралық бақылау. $$$ 1 D
Адамның көңіл-күйін білдіретін сөйлемді не дейді? Толымды Жақсыз Сұраулы Лепті Жайылма $$$ 2 Е Лепті сөйлемді табыңыз. Бірде-бір адамды көрмедім Екі мәрте толтырыпты ма Жеті саны қасиетті дейді Төртеуі де төрт алған шығар Бес деген қандай жақсы баға $$$ 3 Е Хабарлы сөйлемді табыңыз. Быжырлаған құрт-құмырсқа Қап, бар даусыңмен айқаласан ғой Болжалдық сан есімнің жасауылы қандай Былтырғы киімінді ки Барымталасу үшін күш керек $$$ 4 А Қай сөздер лепті сөйлем жасауға қатысады? Одағай сөздер Есім сөздер Көмекші сөздер Атау сөздер Жалғаулық сөздер $$$ 5 А Лепті сөйлемді табыңыз. Табиғат қандай тамаша Ол қандай машина айдайды Қандай сөзі сұрау есімдігі емес пе Қандай болса да табыңдар Соны да әлдеқандай етті $$$ 6 С Қайсысы сұраулы сөйлем жасайды? Не деген, не еткен Әттең, бәрекелді Сірә, шығар Алайда, әйтеуір Дейін, бірақ $$$ 7 В Сұраулы сөйлемді табыңыз Оны ешкіммен сөйлеткіз (бе) Жігіттің, қолы аттың тізгініне жабысты(ма) Оқушылар саны жиырма бес екен Күн ұясына батуға таяды Өткен жылғы молшылықты ұмыт(па) $$$ 8 С Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрін көрсетіңіз. Жақты сөйлем Толымды сөйлем Сұраулы сөйлем Жайылма сөйлем Құрмалас сөйлем $$$ 9 D Сұраулы сөйлемді табыңыз. Кейбіреулер түк істемей-ақ болдырып отырады Сен меннен аулақ жүр Таң қараңғысынан тұру Дәметкеннің өмірлік дағдысына айналған еді Немене, бізді ақшасы жоқ кедей деп естіп пе едіңіз Білімдіден шыққан сөз талаптыға болсын кез $$$ 10 D Қазақ тілінде сөйлем айтылуы мақсатына қарай неше түрге бөлінеді? 5 6 7 4 2 $$$ 11 А Лепті сөйлемді табыңыз. Пай-пай, мына аттың жорғасын-ай Білім – адамның қанаты Кімдер таратып, насихаттайды Қарлығаш, не сонда, жалғыз жатпақ па иесіз үйде Айналайын, жастық уақытты босқа өткізбе $$$ 12 А Бұйрықты сөйлемді табыңыз. Егіс көлемін ұлғайт Тіл қандай Сен енді бала емессің Ал Жамал ше Бұл – тарихи жер $$$ 13 С Бұйрықты сөйлем дегеніміз не? Өкіну, қорқу, жирену, кекету мақсатында айтылатын сөйлем Дауыс ырғағының бәсеңдеу сазбен айтылатын сөйлем Біреуге бұйыру не бірдеңені талап ету мақсатында айтылатын сөйлем Тек талап қою мағынасында айтылатын сөйлем Сөйлемнің соңында нүкте қойылатын сөйлем $$$ 14 Е Хабарлы сөйлем дегеніміз не? Айтылған ойдың тыңдаушыға түсінікті әсерлі болуы үшін айтылатын сөйлем Қимыл иесінің күйін, қалын, іс-әрекетін айқындауға жауап күтетін сөйлем Сұрау айтылған сөйлем Адамның көңіл-күйін білдіру мақсатымен қолданылған сөйлем Біреу я бірдеме туралы ойды екінші біреуге жай хабарлау мақсатында айтылған сөйлем $$$ 15 С Сұраулы сөйлемді табыңыз. Балам, тоқташы Апырай, желісінің қаттысын-ай Сен болған шығарсың Аспан ашық Алматы - оңтүстік астана $$$ 16 А Хабарлы сөйлемді табыңыз. Әне бір өрге шыққан немене Тарт тілінді Ауа райы суық Мақтан қума, керек қу Бұған кім кінәлі $$$ 17 D Лепті сөйлемді табыңыз Бармағанда қайтем Бақ кетпесін басыңнан Сен әнші едің-ау, ә Ой, байғұс бала-ай Жаңбыр жауды $$$ 18 А Одағай сөз қатысқан лепті сөйлемді көрсетіңіз. Ойпырым-ай, балаңның мінезі қандай жаман еді Көрсетпе көз жасынды Жүр, жарысайық Балам, жөнінді айтшы Амал нешік, пешенеме жазғаны осы болды $$$ 19 Е Себеп бағыныңқы сабақтасты белгілеңіз. Аспанда жапқан тұтас бұлт сиреп, ара-тұра жұлдыздар көріне бастады Сөйлесуге тіл жоқ: Есенейден бата алмайды Аңсаған төлде су тапса, бас қоймай ма бастауға Мен қорықпаймын, өйткені әжем кеше сұрап алған Қасқыр енді мұның айғайын елемейтін болған соң, Иса басқа бір тәсілге көшті $$$ 20 D Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемді табыңыз. Ербол ғана сүйеп қалып, зорға дегенде буынын бекітті, бірақ сонда да өзін-өзі аңғарып жүрген жоқ. Қысқы үкідей аппақ болып, ұзақ күндер ұзақ жортып, көбінесе үнсіз жориып, Омбы қаласына бүгін іңір қараңғысында келіп кірді Сиырда аунамақ жоқ, жылқыда күсемек жоқ, суда қаймақ жоқ Қуаты – ақындық, үміті – халық Осы өткен қыс бойында, кітап соңында көп отырған Абай үй ішіне, Ербол мен Байманғаметке, кішкене молдаға және әңгіме тындауға жараған балалары: Әбдірахман, Қүлбадан, Мағаштарға өзі оқыған кейбір романдарын да қызықты хикая етіп айтып беріп отырамын 1 ӘДЕБИЕТТЕР 1 Негізгі әдебиеттер 1.1. З.Күзекова, Г. Қарақұсова Жоғарғы оқу орындарының эканомика факультеттеріне арналған. А.1997,1999. 1.2. Ш.Б Сейтова. Ана тілің –асыл қазынаң. Семей 2001. 1.3. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық 1.4. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы 1.5. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002. 1.6. Қазақ тілі сөздігі. А. 1999 ҰТА 1.7. Ә. Болғамбаев. Қазақ тілінің синонимдік сөздігі. А.1976. 1.8. Б.Шалабай, В.Салагаев. Іс қағаздары. А. 2001. 1.9. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005. 1.10. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000 1.11. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002 1.12. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994 1.13. Жас техниктің энциклопедиялық сөздігі. Москва.1980. 1.14. Р. Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы Астана, Елорда 2000.
2.1. Жас толқын электронды оқулығы 2.2. Руханият электронды оқулығы 2.3. Зерде электронды оқулығы 2.4. Елтаным электронды оқулығы 2.5. Мәнерлеп оқу электронды оқулығы 2.6. Ахмет Байтұрсынов электронды оқулығы 2.7. Ыбырай Алтынсарин электронды оқулығы 2.8. Қазақ тілі электронды оқулығы жүктеу/скачать 0,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||