1 сабақ. Синтаксис. Сөз тіркесі. Сөйлем
жүктеу/скачать 0,94 Mb.
|
|
Гуманитарлық-заң, аграрлық факультетінің мамандықтарына арналған «Қазақ тілі» пәнінің ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР Семей
2013 Мазмұны1 Глоссарий 2 Сабақтар 3 Практикалық сабақтар 4 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары 5 Пәннің оқу-әдістістемелік картасы 6 Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы 7 Әдебиеттер 1 Глоссарий Грамматика (грек. «жазу, жазу өнері») -тілдегі сөздердің өзгеру тәсілдері мен құралдарын, сөз тіркестерін, олардың сөйлемге құралу заңдарын зерттейтін тіл білімінің саласы. Лексика (грек.»сөздік қор») -тіл білімінің сөз және оның мағынасын зерттейтін бір саласы. Лексикология (грек. лексика, логос) -тілдік сөздік құрамы мен оның тарихи даму заңдылықтары, қызметін зерттейтін тіл білімінің саласы. Лексикография (грек. «сөздік» «ілім») -тіл білімінің сөздіктер жасайтын және оларды зерттейтін бір саласы. Морфология (грек. «жаңа», «сөз») - тілдегі жаңа ұғымды білдіріп, жаңадан пайда болған сөздер. Синтаксис (грек. «құрастыру») - сөз тіркесі мен сөйлемді зерттейтін тіл білімінің саласы. Фонетика (грек «дыбыс») - тіл дыбыстары туралы, тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің саласы. 1 сабақ. Синтаксис. Сөз тіркесі. Сөйлем.
Мәтін тапсырмалары Мәтінді асықпай, түсініп оқыңыздар. Мәтінге күрделі жоспар құрыңыздар. Жоспарды басшылыққа ала отырып, қысқаша мәтінге конспекті жасаңыздар. АТА КӨРГЕН ОҚ ЖОНАР Ата-бабамыз ұлды өздеріндей еңбек сүйгіш, малсақ жауынгер, әнші, күйші, аңшы, кұсбегі – бесаспап азамат етіп тәрбиелеуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер мен еңбекті, ізгі адамгершілік қасиеттерді қатар сіңірген. Ата өнерін баласының қууы, оны мирас етуі ежелгі ел дәстүрі болған. Қазақ халқының өмірінде жеті атасына дейін мергендік, аңшылық, күйшілік, емшілік өнерді қуып өткен адамдар жиі кездеседі. «Атадан ұл тумас болар ма, Ата жолын қумас болар ма» деген мақал да сол пікірдің айғағы. Аталары балалары мен немерелеріне ертегі, аңыз-әңгіме, мақал-мәтелдер айтып беріп, шешендікке, тапқырлыққа тәрбиелеген. Мысалы, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Мұхтар Әуезов сияқты ұлы ақын-жазушылардың немесе Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке сияқты ел билеуші шешендердің жастайынан елдің салт-дәстүрлері мен заңдарын, аңыз-әңгіме мен өлең-жыр, мақал-мәтелдерін жаттап жадында сақтап, көп білуі - әкелері мен аталарының әсері екені сөзсіз. Көпті көрген қариялар – отбасының, ауыл-аймақтың үлгі тұтар тұлғасы, тәлім-тәрбие мектебі сияқты. Қай ата-ананы алсақ та, қызының ертең барған жерінде «балдай татып, судай сіңіп» кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды. Қазақ халқы келіннің келген жерінде жақсы жар, абзал ана, ұқыпты әйел болуы, біріншіден, оның өскен ортасына байланысты десе, екіншіден, келген жеріне де байланысты деп қарайды. Жаңа түскен жас келінге енелері қонақ күту, ас ұстау, бала күту т.б. мәселелерде ақыл-кеңес беріп үйретіп отырады. «Келіннің жақсы болмағы, қайын ененің топырағынан» деп ененің жас келінге қамқоршы болуын талап еткен. Сондықтан да «Жақсы ауылға келген келін - келін. Жаман ауылға келген келін - келсап болады» деп текке айтпаған. Үлкенді сыйлау - біздің халқымыздың ежелгі дәстүрі. Ол дәстүр бойынша жастар үлкеннің алдын кесіп өтпеуге, сыпайы болуға, үлкенмен сөз жарыстыруға, тіпті үлкендердің алдында қатты күлмеуге тиіс. Осындай ата дәстүрмізді бүгінгі жастар жадында сақтап жалғастыра білуі қажет.
Құсбегі
Бесаспап Салт-дәстүр Ас ұстау Бала күту Жаттығу тапсырмалары 1-жаттығу. Мына тірек сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып сөйлем құрастырыңыздар,, "Ата-ана" тақырыбына шағын шығарма жазыңдар. Менің ата-анам, өмір сыйлаған, бақытты болу, шыншыл бол, ата-ананың рұқсатынсыз, ақыл-кеңес, қадірлеу, ана жүрегі, еңбек сүйгіш, адал, қайырымды, еңбектегі табысы, оқу озаты, әдепті болу. 2-жаттығу. Мәтінді оқып шығып, сөз тіркесінің түрлеріне қарай ажыратыңдар. География оқулығынан бала кезден аты мәлім қалалар бірінен соң бірі артта қалып жатыр, қалып жатыр. Көшелерге, үйлерге көз тастасаң, көңілің құлазиды. Әсіресе түнде өткенде тіпті түнеріп тұрады. Үйлердің бірде-бірінің терезесінен не электр жарығы, тіпті жылтылдаған шырақ байқалмайды. Барлығы да бір зор зобалаң күтіп, сақтанып, бұғып, қымтанып қалған. Өстіп отырып, олар Саратовқа жетті. Бұлардан бұрынырақ өткен бірнеше пойыз құрамасын фашистер бомбаның астына алыпты. Мұны осында келгенде естіді. 3-жаттығу. Берілген тіркестерді және сөйлемдерді байланыс түріне қарай топтап, кестеге орналастырыңдар. 1. Алғашқы ай, жинақталған тәжірибе, халықтың еңбегі, білгенге маржан, екі дос, біздің ферма, уақыттан озған, таудай талап, ағылшын машина, күнмен шағылысқан, барлаушылар кеңесі, сылдыраған бұлақ, ауыр күрсіну, көзін жұму, шамның жарығы, малды ауыл, шаруашылықты байыту, айдын шалқар көл. 2. Туған жерге туың тік, Отан оттан да ыстық, Кеңеспен пішілген тон келте болмас, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір, Сөз қадірін білмеген - өз қадірін білмейді.
3. Шаруашылық былтыр мемлекетке алты жүз мың пұт дән тапсырды. Әр жыл сайын екпе шөбіміз де көбейе береді. Әзірше күніне төрт рет қатынап жүр. Кеше Мәдениет сарайын бәріміз көрдік. Бұлар жаңа басталған көмір разрезіне әдейі сұранып келіп отыр. Ал оны құрғату үшін жаңа шахта керек. Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. Мен сендерге келген мұғаліммін. Біз осында оқимыз. Мен жақында ғана ауылдан келген едім. Дәукең Құсмұрын тауының сағасы жаққа ойлана қарап отыр.
2 сабақ. Сөйлем. Сөйлемдердің құрылысына қарай бөлінетін түрлері. Сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері.
Мәтін тапсырмалары Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыздар. Мәтіндегі асты сызылған сөздерге түсінік беріңіздер. Мәтінді орыс тіліне аударыңыз. Мақал мен мәтелдер Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерде халықтың сан алуан өмір құбылыстары қамтылған. Олар ой дәлдігі мен ықшамдылығымен ерекшеленеді, тақырыптары әр алуан болып келеді. Мысалы: Білімді өлмес - қағазда аты қалар, ұста өлмес - істеген заты қалар; Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ; Ағаш тамырымен, адам жол-дасымен мықты т.б. Мақал мен мәтел бір-біріне ұқсас. Алайда бұл екеуі бір түсінік емес, олардың аз да болса белгілі дәрежеде айырмашы-лықтары бар. Ол айырмашылық ойды түйіндеуден және құрылымы жағынан көрінеді. Мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады, құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді, алдыңғы ой екінші ойдың шарты түрінде көрінеді. Мысалы, мезгілі жетсе, мұз да ерір; тоқпағы күшті болса, киіз қазық жерге кірер, түсі игіден түңілме т.б., ал мәтелдерде аяқталған тиянақты ой айтылмайды, құрылысы жағынан олар сөйлемдік дәрежеде болмай, бірнеше сөздердің тіркесі түрінде де келе береді. Мысалы, орақ ауыз, от тілді; қой семізі қойшыдан, т.б. Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Тілде ақын-жазушылар шығармаларынан мақал-мәтел, қанатты сөздер болып кеткен үлгілер көп. Мысалы, Шегірткем бір секірдің құтылдың, екі секірдің құтылдың, үшіншіде тұтылдың (Ы.Алтынсарин.). Күшік асырап, ит еттім, Ол балтырымды қанатты. Доссыз ауыз тұшымас (Абай). Мақал-мәтелдер тұрақты тіркестердің бір түрі. Өнер-білім туралы мақал-мәтелдер Өнерлі өрге жүзеді. Өнерді үйрен де жирен. Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер. Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар. Қына тасқа бітеді, білім басқа бітеді. Оқыған көп білер. Ақыл-тозбайтын тон, білім - таусылмайтын кен, Тіл туралы мақал-мәтелдер Өнер алды - қызыл тіл. Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ. Сөз тапқанға қолқа жоқ. Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі Адамгершілікке байланысты мақал-мәтелдер Адам болар баланың кісіменен ісі бар. Адам болмас баланың кісіменен несі бар. Жақсыда кек жоқ, кектіде тек жоқ. Жақсыменен жолдас болсаң, ісің бітер, Жаманменен жолдас болсаң, басың кетер. Бірлік турасында Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. Тірліктің күші - бірлікте. Бірлік болмай, тірлік болмас.
Туған жерге туыңды тік. Өз елім - өлең төсегім. Отан - оттан да ыстық. Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. Жері байдың - елі бай. Ер намысы - ел намысы.
В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках. 4-жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар. 5-жаттығу. Берілген сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыз. М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді. 6-жаттығу. Жай сөйлемнің әрбір түріне 5 мысал жазыңыз. 3 сабақ . Сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері туралы түсінік. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. 
Сөйлем мүшесінің белгілері: 1) толық мағыналы сөз болуы керек; 2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұруы керек; сөйлем мүшелерінің бірінің сұрауына жауап беруі керек. Сөйлем құрамында тұрса да, сөйлем мүшесі бола алмайтындар: 1) шылау, одағай сөздер, көмекш етістіктер; 2) қаратпа сөздер. Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара және күрделі мүше болып бөлінеді. Толық мағыналы бір сөзден болған мүшені дара мүше дейміз. Мысалы: Бізде спортшы жастар көп. Күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен болған мүшені күрделі мүше дейміз. Мысалы: Кешке шейін (күрделі сөз) балықшылар судан екі рет (сөз тіркесі) ау шығарды.
БАСТАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ
Бастауыш құрамына қарай екіге бөлінеді
БАЯНДАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ
Баяндауыш құрамына қарай екіге бөлінеді
СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕРІ
Мәтін тапсырмалары Мәтінді еркін аударма түрінде орыс тіліне аударыңыз. Мәтінді оқып шығып әңгімелеп беріңіз. Мәтінді бірнеше бөлімге бөліп, әрқайсысына тақырып ойластырып, алған тақырыптарыңызды негіздеңіз. «ЖЕТІ ЖАРҒЫ»
Бірінші – жер дауы. Көшпелі халықтың өмірінде жердің шешуші маңызы бар. Қыстау, жайлау, жайылым, қоныс мал баққан елдің атадан балаға қалдыратын еншісі. Жер – тіршілік ортасы, ата-бабасынан бері иеленіп келген халықтың келісімінсіз басқаға беруге, сатуға болмайды. Екінші сала – үй ішіндегі тіршілікке, сол отбасындағы адамдардың өзара қатынасына байланысты. Әке мен бала, ене мен келін, үлкен мен кіші арасындағы қарым-қатынас. Әсіресе үлкенді сыйлауға, ата-ананы құрметтеуге, жастарды адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге баса көңіл бөледі. Үшінші сала – ұрлыққа, барымтаға кедергі қоюды көздейтін, халықты адалдыққа, таза еңбекпен күнелтуге бағыттайтын заңдар. Жарғының төртінші саласы – ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-жанжалдарды әділдікпен шешуді мақсат етеді. Бесінші топқа – ел бірлігін сақтауға, Отанын қорғауға, сыртқы жауға тойтарыс беруге, жасақ құруға, сардар сайлауға бағыттайтын баптар жатады. Жарғының келесі бір тармағы - құн дауына арналған. Айыр көмей, жез таңдай атақты үш төбе би «Қанға қан», «Қанды кек», «Ескіден келе жатқан жау» дегенде бірден ойға оралатын қатыгездікті жұмсартудың жолын қарастырған. Онсыз да өлімнің аз емес екенін, жаттан жат емес жақыннан жау іздемеу деген ізгі ниетпен өлім жазасын жұмсартып, құн төлеумен ауыстырған.
Жер дауы
Адамгершілік Адалдық
Әділдік Имандылық Барымта Еңбекпен күнелту Жасақ құру 4 сабақ. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш мүше. Айқындауыш мүше.
жүктеу/скачать 0,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||