1 тара у. Саясаттану ғылымы § Саяси ғылымның пайда болуы және қалыптасуы
§ 5. Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер
жүктеу/скачать 253,23 Kb.
|
Лекции 21-22
ДӘРІСТЕР 2021, ДӘРІСТЕР 2021, ДӘРІСТЕР 2021, ДӘРІСТЕР 2021, ДӘРІСТЕР 2021, ДӘРІСТЕР 2021, ДӘРІСТЕР 2021, ссп Джанабаев Болат
§ 5. Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер. Қазақ халқының рухани мұрасы да саяси ой-пікірлерге бай. Оның ішінде ең шоқтығы биігі ислам фәлсафасының негізін салу-шылардыңбірі — біздің кандас бабамыз үлы ойшыл әл-Фараби. Қазақтын бірінші фәлсафашысы, әлеуметтанушысы, математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зертгеушісі Әбу Насыр Мухаммед ибн Торханпі Фараби 870-950 жылдары өмір кешті. Ол Арыс өзенінін Сырдарияга күяр жеріңдс орналаскан Фараб (кейінгі Отырар) каласында туды. Жасында сонда оку-тәрбие алып. кейіп Бүхара, Александрия, Клир, Дамаск, Багдат қалаларында тұрып, білімін үштап, кыімет атқарды. Оны әріптестері козі тірісінде-ак "екінші Аристотель" деп атаған болатын. Бабамыз ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра калдырды. Саясаттануға байланысты "Ракымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы, "Азаматтық саясат", "Бақытка жету жолдары", "Саясат туралы" деген енбектері бар. Ұлы ойшыл "Ракымды қала тұрғындарының көзкарастары туралы" деген саяси трактатында мемлекетті адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен жаксылап канағаттандыру үшін жасаған ұйымы деп білді. Оның пайда болуына тіршілік үшін күрес айтарлықтай ыкпал етеді. Сондыктан адамдарды бір-біріне көмектестіріп, барлык жұрттың жаксы тұрмысына кам жеп, камқорлық жасаған мемлекет кана өз міндетін атқара алады. Әл Фарабидын ойынша қоғамдағы барлық киыншылыкты жеңетін, бақытқа жеткізетін — ақыл-парасат, адамның ақыл-ойы. Сондыктан адам аянбай, тынбай ғылымды, білімді игеруі керек. Әл-Фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз етіп екіге бөледі. Қайырлы, білімді, мәдениетті басқару халыкты бакытқа бастайды, олардын іс-әрекетін, ерік-касиетін осы жолға бағыттайды. Ол үшін басқару заң күшіне, игі тәжірибеге негізделуі тиіс. Ал қайырымсыз, надан басқаруда теріс әрекеттер мен жаман касиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам басқарған, озбырлыққа сүйенген, қайырымсыз, катал мемлекеттік тәртіпті өткір сынайды. Ол мінсіз мемлекетті уагыздайды. Әл-Фараби алғашқылардың бірі болып адамды ардақтап, аскактатты. Оның айтуында, адам бакытты болуға лайықты, сол бакытын ол табуға тиіс. Оған өзінің іс-әрекетінің, жұмысының, тынымсы.з ізденуі мен оку-үйрену нәтижесінде жетуге болады. Ал адам жаксы да дұрыс басқарылатын қоғамда гана шын мәніңде бакытты өмір сүре алады деді. ¥лы дана халыктар достығын насихаттады. "Бакытқа жету жолында барлық халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады" деген сөздері тап бүгінгі күнге сәйксс келіп түргандай ғой (Әл-Фараби. Философиялыктрактаттар. А.. 1972,305-6.). Бабамыздың "Ғылымды топтастыру жәке аныктау туралы кітап" деген енбегіп дүнис жүзі галымдары жоғары бағалады. XI-XII ғасырларда ол көне грек, латын және т.б. тілдерге аударылып олемгс пяп болды. Батыстым кейінгі зерттеушілері бүл трактатты орта ғасырдағы ғылымның энипклопедиясы дсп атады. Әл-Фарабидың бай мұрасы Шығыс халыктарының саяси санасын жетілдіріп, сан ғасырлар бойы ғылымнын әр түрлі салаларын дамытуға игі әсерін тигізді. Жусіп Хасхаджиб Баласагуни ([02\—\075) — аты әлемге әйгілі акын, фәлсафашы, қоғам қайратқері болған. Оның өмірбаяны туралы деректер аз. Жүсіп туралы мағлұматтарды біз оның негізгі еңбегі "Кұтадғу білік" ("Бакытка жеткізуші білік", кейбіреулер "Бақыттылық жәйлі ілім" деп те аударып жүр) дастанынан білеміз. Бұл еңбектің ерекшелігі—ол сол кездегі ресми араб тілінде емес, өзінің ана тілі — түрік тілінде жазылғандыгы. Ол, біріншіден, араб, парсы тілдерін жете білетін Жүсіптің өз еліне, өз тіліне деген сүйіспеншілігін, ұлтжандылығын білдірсе, екіншіден, сол кезде Орта Азияда билік күрған карахандықтар әулетіне (династиясына) түсінікті болу үшін жазылса керек. Жүсіп дәуірінде карахандықтардың жеке өлке билеушілері өзара билікке таласып бастары қосылмады. Сондықтан "Қүтадғу білікте" мемлекетті орталыктандыру, онын бірлігі, мемлекетті басқару мәселелеріне басым көңіл бөліштен. Ол — тек саяси трак-тат қана емес, онда өмірдің мән-мағынасына, адамның тағдыры, оның қоғамдағы орны мен рөлі, халықтың мінез-кұлқы, салт-са-насы, әдет-ғұрпы және т.с.с. туралы көзкарастар жинакталған үлкен шығарма. Ол шындықка, бақытка жетудін адамгершілік жолдарын іздейді. Әділет, ақыл, рақымдылықты жырлайды. Өмірде әділ занды, еркіндікті ансайды. Қазақ халқының ірі ойшылдарының біріне К,ожа Ахмет Йас-сауи (1093—11.57) жатады. Онын басты шығармасы "Диуани Хик-мет" ("Даналык кітабы"). Ол еңбегінде әділдікті, имандылықты, шыншылдықты, мейірімділікті жырлайды. "Ғаріп пақыр, жетімдердіц көңілін көтер, Қамқоршы бои, жаныңды да пида етер ", - деп қара халыктың қамқоршысы болуға, адамгершілікке шақырады. "Көңіл бөлмей дуниеге адамдықтан кешіңдер, Хақты суйген адал қулдар халайықпен бір бплар ", - деп адал басшы халкымен бір болып, соның тілегін тілеу керектігін баса айтады. "Еп,мусылман, тагат қылсаң, танбаеын, Ғазиз жанық - аманаты Алланын, Харамдықпен, үқ, жиганмал - жаяганын, Қарыш атты жъиіан қы/іар ма/іыңды ", деи дуниекорлық, байлык соңына түспеуді, арамдықпен мал жи-мауды уағыздайды, паракор әкімдердің о дүниеде тартар жазасын естеріне салады. Казақ халкының рухани мұрасында мәңгілік із қалдырған аты аңызка айналған ақын, жырау Асанқайғы Сәбитүлы (XIV ғ. аяғы - X V г. басы). Ол алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібекке акылшы, жас мемлекеттің жалынды жаршысы, ұраншысы бол-ды. Оны Ш. Уәлиханов "көшпелілер философы" деп атаған. Хан мен қарапайым халықтың арасында игілік үшін талас-тартыс, дау-жанжал туғанда, оны ушықтырып, өрбітпей реттеудің жолын, "ымыраға келу" теориясын усынған. Ол еліне мәңгілік азық боларлық жері шүйгін, ырысы мол қоныс, сыртқы жаудан қорған боларлык қолайлы жер - "Жерұйыкты" ("Жиделібайсын" деп те айтады) іздеген, халқының болашағын ойлаған. "Жерұйықтың" суы сүт, топырағы май, тасы алтын, ағаш басы толған жеміс-жидек, жүт болмайтын, қайғы-қасіреттен аулақ қүтты коныс; ол елді жау алмайды, онда ел аласы, ру таласы жоқ, жаугершілікті білмейді. Асанқайғының мұндай жерді іздеуі әйгілі утопиялық социалистер Томас Мордың "Утопиясы" мен Т. Кампанелланың "Күн каласындағы" саяси идеялармен үйлесіп, жымдасып жатыр. Асанқайғы Жәнібек ханға арнауында: "Ай, хан, мен айтпасам бйімейсің, Айтқаныма көнбейсің. иіабылып жатқан халқың бар, Аішагын көздеп көрмейсің. Кымыз ішіп қызарып, Мастанып, қызып терлейсің. Өзіңнен басқа хан жоқтай Елеуреп неге сөшіейсің ?! Қорган салдың бейнет қып, Кытетшіқ жатыр ішіп-жеп, ... Оны неге білмейсің ?! " - деп шабылып жатқан халқын ойламай, өз күнін күйттеп жатқа-нын, кызметкерлердің елді талап ішіп-жеп жатқанын ханнын бегіие басыи, шенейді. Казак халкының тарихынла ошпес із қалдырған хандар да бар. Оларга Касым, хандар жатады. "Қасым ханның қасқа жолы ", "Есім ханның ескі жолы деп халық олар жасаган заң, тәртіптерді көпке дсйін ұмытпаған. Бірақ өкінішқе орай, олар бізге дейін жетпелі. Тәуке ханның "Жеті жаргысы" негпінен сакталған Жәнгірдің баласы Тәукехан 1680 жылы тақка отырғанда қазак яндығынын ішкі және сырткы саяси және экономикалык жағдайы ауыр еді. Рубасылар, сұлтандар өзінше бөлек билегісі келді. Орга Азия билеушілерімен карым-қатынас түраксыз еді. Мұның бәрі казак мемлекеттігінің тұтастығына, сыртқы шапкыншылыктан қорғануға нұксан келтірді. Сондықтан хандык өкімет билігінің беделін көтеріп, ақсүйектердің бөлініп, оқшаулануын тоқтату, халыкты біріктіру үшін Тәуке хан "Жеті жарғы " деп аталған казак әдет-ғұрып зандарының жиынтығын жасатты. Онда қүкыктық тәртіп пен мемлекеттік құрылымның негізгі принциптері айқындалды. Атап айтканда, жер дауы, жесір дауы, қүн дауы, мал-мүлік дауы, ұрлық-карлық, айып-жаза, алым-салык және т.б. қаралады. "Жеті жарғы" нормалары қаулаған дау-дамайларды тежеп, рулар арасындағы тартыстарды бәсеңдетті, қоғам ішіндегі ала ауыздық азайып, ел бейбіт өмір сүрді. Тәуке хан "Халық кеңесі" мен "Билер кенесін" тұракты орган ретінде қалыптастырып, рөлін арттырды. Өз кеңесінде халықтың өзекжарды мәселелерін: көшқон, ел тыныштығы мен бірлігі, сыртқы жаудан қорғану және т. с. с. жүйелі түрде талкылап отырды. Сайып келгенде, Тәуке хан қазақ қоғамына түбегейлі өзгерістер әкелген ірі реформатор болды. XIX ғасырдың екінші жартысында казақдаласында саяси идеология ретінде ағартушылык кең өріс алды. Бұл кезде қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ, саяхат-шы, этнограф, Орта Азияның, К.азақстаннын, Батыс Қытайдын тарихы мен мәдениетін зерттеуші Шоқан Уәлиханов (\ 835— 1865) өмір сүрді. Ол атақты Абылай ханның шөбересі еді. Шоқан өз өмірінің негізгі мақсаты — халыққа кызмет ету, оның мақсат-мүддесін патша шенеуніктері мен жергілікті байлардын зорлық-зомбылығынан қорғау, қолынан келгенше оның рухани және мәдени өркендеуіне ықпал жасау деп білді. Шокан Азия мен Қазақстан жағдайында халыкты аяусыз канап, ашатын нәрсе — олардың колындағы шексіз билік деп ұкты. Сондыктан халыкты канаудан қүткару үшін байманаптардын билігін . Жалпы, ол билікті халықтын еркімен ІІІектеүді дұрыс деп санады. Ғалым сол кездегі казак еліндегі тәртіпті өзгертпек больш, қоғамдық құрылысты жаңартудың жолдарын іздеді. Бул ретте ол революциялық емес, реформалык жолды қалады. Ал реформа жасау үшін халықтың талап-тілегін, мақсат-мүддесін, ұлттық мінез-құлкын жете зерттеу керек. Сонда ғана реформа тиімді болады деді. Шоқан қоғамның прогресті түрде алға дамуы материалдық әл-аукатты жетілдіруге байланысты екенін терен түсінді. Сондықтан ол экономикалық, әлеуметтік, саяси реформаларға үлкен мән берді. "Сот реформасы жайында хат"деген еңбегінде ол: "Біздің заманымызда халыққа етене жақын, ең маңызды, соның муктажына тікелей қатысты реформа — экономикалык және әлеуметтік реформа. Ал саяси реформалар экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде көрінбек, өйткені әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы кауымдасып өзінің түпкі мақсаты материалдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс дегеніміз де осыған сай келеді" — дейді (Ш. Уәлиханов. Таңдамаяы. Алматы, 1995, 127 ~оет). Бүл еңбегінде Шоқан патша үкіметінің соттық реформасына карсылык білдіріп, казақтар арасында өз тілінде өтетін, ертеден етене таныс билер сотының сақталуын талап етті. Оның ашыктығын, жариялылығын, демократиялық принциптерін жоғары бағалады. Шоқан сол кездегі патриархтық-феодалдық қазақ қоғамын екі топқа: бір жағынан, сұлтандар мен билер, байлар мен қожалар болып, қазақ қоғамының мәртебелі тобына, екінші жағынан, "дала пролетариаты" деп атап, кедейлер тобына бөлді. Бұл топ-тардын мүдделері бір-біріне мүлдем қайшы деп білді. Уәлиханов қазақ жеріне өктемдік пен заңсыздық әкелген пат-шалык отаршыл үкіметті батыл сынады. Қазақ халқынын қаранғылығын пайдаланып "ашыктан-ашык аямай сорады деп, халқын тонап жатқан патша шенеуніктері туралы ашына жазды. Шоқан адамдардың адамгершілік касиеттерін дамыту үшін олар еркін болуы шарт деді. Ол еркіндікті де дұрыс пайдалана білу керек. Ол үшін халықтын сауаты жоғары болуы тиіс деп түжырымдады. Бұл кезде қазак халкынан шыккан үлы үстаз Ыбырап Алтын-сарин( 1841—1889) деөмірсүрді. Ол халықты дүниеге "дурыс көзқараспен" карауга тәрбиелеуді өзінін негізгі мақсаты етіп қойды. Тек білім, агартушылык кана бүкара халыкты билеп-төстеу кысым-қыспағынан кутқара алады деп, барлык күш-олардың білімін көтеруге арнады. Адамдарды ойындағы бос қиллдардан арылып, дүниенің ақиқатына көздерін ашып, шын мәнінде алға жылжитын, прогрестік жолға түсіруге тырысты. Ыбырай "Қазақ даласындағы жұт жөнінде" деген еңбегінде халкының болашағы отырыкшылықка көшу және егін шаруапіы-лығымен айналысуда деп атап көрсетгі. Бірак оны өз еркімен, ыктиярымен біртіндеп істеугетиіс. Сондықтан көшпелі казактарды күшпен отырықшылыққа айналдыруға болмайды деп, оған үзілді-кесілді қарсы шықты. Ыбырай адамдарды іс-әрекетке ынталандырып, жүмылдыратын негізгі себеп — өмірлік қажеттіктер, атап айтканда, өмір сүру, білімалу, мәдениетке үмтылу жәнет.б. қажетгіліктердеп есептеді. Сондыктандаадамдароларғаталпынады. Бүл үмтылыстан келіп, билеудің ескі түрлерін өзгерту қажеттілігі пайда болады деді. Ыбырай қазақ қыздарын оқытуға ерекше көңіл бөлді. Сон-дықтан ол 1887 жылы Ырғызда 20 орындық интернат және қазак қыздарына арнайы мектеп ашты. Үлы үстаздың кажырлы еңбе-гінің арқасында XIX ғасырдың 70—80 жылдарында қазак дала-сында көптеген мектеп ашылды. Ол мектептердің мақсаты қазак жастарын жоғары адамгершілік рухында тәрбиелеу деп укты. Бүл кезде казақтың кеменгер данасы, заңғар акыны, аскан ағартушысы, жазба әдебиетіміздін, негізін салушы Абай Қунан баев (1845—1904) таөмірсүрген еді. Абай қазақ даласында барлық жақсылықтың, жаңалықтын жаршысы бодды. Ол адамды "акыл, білім, ерік" жоғары дәрежеге көтеріп, асқақтататындай қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Игілікті, парасатты қоғам орнату Абай еңбектерінің басты багытыйі?Іңбірі болды. Сондықтан ол барлыкадамдарды өзінді өмірде калай ұстадың, игілікке, акылға сыйымды іс істедім бе деп күніне немесе аптасына, тым болмаса, айына бір рет өз-өзіне есеп беруге шақырды. Абай патша өкіметінің сойылын соғып, байлардың мүддесін Қорғайтын қарапайым халыкты езуші старшина, би, болыс және атқа мінерлер сияқты әлеуметгік топтын қогам дамуыиа кедеріі келпріпотырғандығын жақсы түсіне білді. Сондықтан ол ел басру жүйесіне жаңа заң, ережелер енгізуді армандаи, сол жолда ҮЗДен аса бабы бар ереже жасаған (М. Әуезов. Шыеармалар. Ал "*»«*, 1969,12-том, 295 бет). Абай қандай адамның болмасын әлеуметтік жағдайын жак-сартып, рухани гүлдендіретін еңбек, соның арқасында ол бүкіл адамзат қоғамына кызмететеді деп санады. Одан әрі ол: "Жалга жур, жат жерге кет, мал тауып кел, Малың болса сыйламай тура алмас ея ", — деп еңбектің кандай түрі болса да пайдалы, одан арлануға бол-майтындығын үйретті. Абай еңбекшілердің хал-ахуалын, өмірін жақсарту үшін қоғам-ның экономикалық негізін өзгерту керек деп түсінді. Сондықтан ол қазақтардың професті дамуын егіншілік, колөнері, сауда сияқ-ты экономиканың үш тетігімен тығыз байланыстыра қарады. Да-нышпан атамыз: " Тубінде баянды еңбек егін салган, Жасынан оқу оқып, білім алган ", — деп көрегендік ойын түйеді. Ал қолөнері қандай жағдайда бол-сын адам қолында қалатындығын көрсете келіп, "алдау қоспай адал еңбегін сауған колөнері — казактың әулиесі сол" деп жоға-ры бағалайды. Ақын өзгерістің негізгі күші ағартушылык деп үқты, "Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпак" сияқты кемші-ліктерді көрсету арқылы халықты түзетуге тырысты. Ол үшін "Талап, еңбек, терең ой, канағат, рақым — ойлап қой" деп ақыл берді. Әсіресе, жастарға үлкен үмітартты. Адамның адамгершілік касиетін артгыруға жүмылдырды. "Біріқді, қазақ, бірің дос, Көрмесең іспгің бәрібос ", — деп, үлттықбүтіндік, ішкі татулык, ынтымактастықка шақырды. Өз халкымыздың мүддесі үшін күресте достық, татуластық, бірлік керектігіне назар аударды. Сол кездегі тарихи жағдайда өмір сүрген қазак халқына бүдан әрі бұрынғьшіа тіршілік етуге болмайтынын ескерте келіп, заман талабына сай еңбек етіп, кәсіпті, сауданы меңгеруге кеңес берген — Абай. Демек, қазак кауымына әлеуметтік реформаны да, экономикалык реформаны да бірінші үсынған — үлы Абай. Яғни, данышпан акынымыздын айткан осиеттері, акыл-кенестері осы күигс дейін о 5 магынасын жойган жок. Казақ халкының саяси санасының дамуына XIX ғасырдың аягы ХХІасырДЫН басында пайда болған алғашкы зиялылар тобы да топія3°Р ыкпал етті- Оларға: Әлихан Бөкеиханов, Ахмет Байтур оМфвМіржақыпДулатов, Мустафа Шоқай, Мухамеджан Тыныш-(№В,МагжанЖумабаев, БақытжанКаратаев, Хшіел жәнеЖаһан-иЖДосмүхамедовтар және басқалар жатады. Олар Ресейдің отар-щыл саясатына қарсы үлт-азаттық қозғалысын басқарып, казак халкының ұлттық бірлесуін мүрат етті. Олар қазак елінің өзін-өзі басқдру, түбінде дербес мемлекет күру, қазак жеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шек кою, адам қүқықтары мен бостандыктарын сыйлау, демократиялык принциптерді қазақ жеріне кіргізуді мақсат етті. Алаштың білімді де білікті асыл азаматта-рыкызыл империянын қүрбаны болып кетті. Бірақолардың ісі, саяси мұраты өлген жок. Олар туралы кейін саяси партияларды қарағанда тағы да тоқталамыз. Қазақстан мен Ресей рухани мүрасына байланысты туған саяси теорияның бірі – Еуразиялық идея. Оның негізін 1921 жылдың 3 маусымында Софияда орыс эмигрантгарының діни-философиялык үйірмелерінің мәжілісінде Н.С. Трубецкой мен П.Н. Савицкийлер салған. Бұл идеяны белгілі орыс ғалымы, тарих, география ғылымдарының докторы, академик Л.Н. Гумилев (1912—1992) одан әрі дамытып, осы геокеңістіктегі үлттардың мәдени дәстүрлерінің тарихи тағдырын үгынуларына жәрдемдесті. Олар Еуразиядағы әрбір халықтың қүқығі^і мен ерекшелігін мойындайды. Бүл идеяның негізін салушылар көп үлтты еура-зиялық мәдениеттің негізі "материалдыкбаза" немесе "мемлекет алдында бас июшілік" емес, ең алдымен рухтың биіктігі дсп түсінеді. КСРО ыдырап, қоғамның демократияланып жатқан жағдайында Еуразиялык одақ күру идеясын 1994 жылдын 28 науры-зыңца Мәскеудің Мемлекеттік университетінің (МГУ) профессорлары мен окытушылары алдында сөйлеген шзінде Н. Назарбаев көтерді. Оиың мақсаты Кекес Одагынын күлауына байла-нысты күйреген сауда-экономикалык жәие адами байланыстарды қалпына келтіру, өзара түсінісу, бірлесе кимыл жасау. 2000 ЖЫлдың Юказанында Астана каласында Беларусь, Казакстан, *хЫрғызстан, Ресей. Тәжікстаи мемлекеттері күргаи саясм-экономикалық, интеграииялык (жинактауиіылық) ұйым - Еуразия Экономикалык кауымдастыгы құрылды. Бүл мемлексітердің бас-Кедендік одақ және біртүтас экономикалык кеністік келісім жасады. жүктеу/скачать 253,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|