1. Зат алмасу және энергия алмасу. Организм үшін зат алмасудың маңызы
Көру анализаторының бөлімдері и.п. Павлов
жүктеу/скачать 85,63 Kb.
|
физиология рк 5
| 13. Көру анализаторының бөлімдері и.п. Павлов.
Анализатор – (талдағыш) – анализатор (грек. аnalysis – қаз. бөлшектеу, жаю) талдама (сыртқы түйсікті мүшелерден бастап, миға дейінгі күрделі жүйке механизмі; ол дүниедегі сыртқы құбылысты,әсерді қабылдайды және талдайды). И.П.Павловтың ұсынған ұғымы. Тітіркендіргіштерге әсерлену мен қабылдауда, өңдеуде қатысатын афференттік және эфференттік жүйке құрылымының жиынтығын білдіреді. Көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, тері, қимыл-қозғалыс (кинестетикалық ) т.с.с. талдағыштар (анализаторлар) бар А. – организмнің сыртқы және ішкі ортасынан келетін тітіркендіргіштерді талдау және синтездеу қызметін атқаратын жүйке аппараты. Түйсіктердің физиологиялық негіздері болып табылатын – ол тітіркендіргіштің оған сәйкес анализаторға (сезім мүшесіне) әсері нәтижесінде пайда болатын жүйке процесі. И.П.Павлов бойынша, анализатор – бұл тітіркендіргіштерді қабылдау, өңдеу және оларға жауап қайтаруға қатысатын афференттік және эфференттік жүйке жолдарының жиынтығы. А. тітіркендіргіштердің әсерімен рефлекторлық түрде өзгеріп отыратын белсенді мүше, сондықтан түйсік пассивті емес, ал әрқашан қозғалыстық компоненттерден тұратын белсенді психикалық процесс болып табылады. А. үш бөлімнен тұрады: Перифериялық бөлім (рецептор) – сыртқы энергияны жүйке процесіне айналдыратын арнайы трансформатор. Афференттік (орталыққа бағытталған) және эфференттік (орталықтан шығатын) жүйке талшықтары немесе өткізгіш жолдар; А-дың мидағы қабықасты және қабықты бөлімдері; бұларда перифериялық (шеткі) бөлімдерден келетін жүйке импульстарының өңдеуі іске асады. А.-дың шеткі бөлімдерінің белгілі бір жасушаларына ми қыртысы жасушаларының белгілі бір бөлімшелері сәйкес келеді. Осылайша, мыс., көз торының әртүрлі нүктелеріне ми қыртысында кеңістік бойынша әртүрлі орналасқан нүктелер сәйкес келеді. 14. Жарықты - таяқшалар, ал түсті - колбачкалар қабылдайды. Адамның түсті қабылдауы алғаш М.В. Ломоносовпен айтылған, кейінен Юнг, Гельгольц және Лазаревпен жетілдірілген көрудің үшкомпанентті теориясы негізінде орын алады. Бұл теория негізгі пікірі бойынша түстерді сезіну қуанышына негізгі деп алынған үш түсті (қызыл, көк және жасыл) араластыру арқылы қол жеткізуге болады.Көздің ішкі тор қабықшасында көк, жасыл және қызыл түстерге тітіркенетін колбочкалардың үш түрі болады. Колбочканың әр түрі спектрдің белгілі ауқымында жарықты қабылдай алады. Сонымен, «жасыл» колбочкалар ұзындығы 450 - 675 мм дейінгі жарықтарға тітіркенеді, яғни көк, жасыл, сары, қызыл-сары, қызыл түстерді қабылдайды, бірақ кез-келген басқа түске қарағанда жасыл түске олар қаттырақ тітіркенеді.Аралық түстер, яғни көк, жасыл, қызылдан басқа барлық түстер екі немесе одан да көп колбочкалар бір уақытта тітіркенген уақытта қабылданады. Жарық колбочкалардың барлық түрлеріне бірдей күшпен әсер еткенде ақ түс көрінеді. Спектрдің көзге көрінетін бөлігінде сәулелер жұтылғанда өнім немесе оның бөліктері қара болып көрінеді.Колбочка тәрізді фоторецепторлардың көргіштік қасиеті жоғары болады, олар түске сезімтал, жарыққа қарағнда едәуір әлсіз, ал таяқша тәрізді рецепторлар керісінше, түске сезімтал емес, бірақ жарыққа өте сезімтал және әлсіз жарықта қызметін атқара береді.Ашық түсті сәулелер әртүрлі орталарда өткіштігі мен ұзындығы әртүрлі жарық толқындарынан тұрады. Жарықтың сәулелері еш кедергісіз заттан өтіп кете алады (визуальды түссіз және мөлдір); заттың молекулаларымен немесе атомдарымен жартылай жұтылуы мүмкін; заттардың қасиеттеріне байланысты - жартылай немесе толық шағылысады.Түсті визуалды түйсіну нысанның қасиеттерімен және көру анализаторларымен анықталады. Жарық спектрлерінің жеке бөліктерінің іріктеліп жұтылуында немесе шағылысуында көзге әртүрлі түстер мен реңктер көрінеді.Көздің ішіндегі тор қабықшадағы жарыққа сезімтал заттардың ыдырау өнімдерінің әсеріне көз жүйкесі ұштарының тітіркенуінен көру түйсігі пайда болады: - егер жарық 90 %-дан кем емес шағылысса, онда тағамдық өнім ақ түсті немесе түссіз болып қабылданады (мысалы, тұз, қант және т.б.); - нысан спектрдің көрінетін бөлігінің барлық немесе барлық дерлік сәулелері жұтса, онда қара түс болып көрінеді (мысалы, қара байхалы шай); - егер зат сәулелердің бір бөлігін ғана жұтса, бұл жағдайда сәуленің шағылысуы бойынша көздің көрген түсі болады (мысалы, қызыл шарап өзі шағылыстыратын қызыл түстен басқа спектрдің көзге көрінетін бөлігінің барлық сәулелерін жұтады). Барлық түстер бөлінеді: · хроматикалық (боялған) - күлгін және көк - 380-470 нм, - көк-жасыл - 480-500 нм, - жасыл - 510-550 нм, - сары-қызғылт-сары - 560-590 нм, - қызыл - 600-760 нм; · ахроматикалық - сұр түс, спектрде болмайтыындықтан оны тек ашық түстің көрсеткіші ретінде сипаттайды. Көзге көрінген түсті сипаттау үшін келесі түсініктерді пайдаланады: - түстің өңі реңкі (түсі) - спектрдің көзге көрінетін бөлігінің толқын ұзындығымен анықталады; - қанықтығы (тазалығы) - мына түсініктермен сипатталады: әлсіз, күшті, өңсіз, көмескі, қанық және т.б. Хроматикалық және ахроматикалық түстер араласқанда түстің реңі - хроматикалық түспен, ал қанықтығы - ахроматикалық түспен анықталады (сұр түстердің қанықтығы болмайды, тек ашықтығы бойынша ажыратылады).түсінің ашықтығы (жарқындығы) - келесі терминдермен сипатталады: жабық түсті, ашық түсті, түсінің жарқырауы (бұл жерде реңін өзгерпейтін түстің қоюлығы айтылады); нысанды көру фоны мен жарықтандыруға байланысты болады.Түсті көре білу субъективті факторларға байланысты болады: дегустаторлардың физиологиялық қасиеттеріне, жасына, біліктілігіне, түсті айыра алу қабілетінің бұзылуына, дегустацияның мақсатына.Егер көздің ішкі тор қабықшасында генетикалық ауықтулар болса, мысалы, спектрдің белгілі бір бөлігінде фоторецепторлар болмаса, онда көз тиісті түстерді ажырата алмаййды. Дихроматиз түстерді адырата алу қасиеттерінен жартылай айырылған адамдарда кездеседі: негізгі үш түстің орнына олар тек екеуін ғана ажыратады. Дальтонизм - түстерді ажырата алу қабілетінен мүлдем айырылу.Шамамен 10% адамдарда түстерді ажыратуда ауытқулар кездеседі - адамдар жиі жасыл түсті айыра алмайды, сирек - қызыл, одан сирек - көк түсті айыра алмайды. Өте сирек жағдайларда түстерді толық айыра алмау кездеседі, нысандар тек ахроматикалық көрінеді. Дальтониктердің ішінде ер азаматтар басым. 15.Жоғары нерв қызметі (інд) — бұл жоғары ұйымдастырылған жануарлар мен адамның қоршаған ортаға бейімделуін (мінез-құлқын) қамтамасыз ететін мидың үлкен жарты шары мен оған жақын зәр асты түзілімдерінің қабығының қызметі. Орталық нерв жүйесінің жоғары нерв қызметін ағзаның әртүрлі бөліктерінің өзара жұмысын синхрондау бойынша орталық нерв жүйесінің жұмысынан ажырату керек.«Жоғары жүйке қызметі» термині алғаш рет и. П. Павловтың ғылымға енгізілді. И. П. Павлов жоғары жүйке қызметінің физиологиясында екі негізгі бөлімді атап көрсетті: анализаторлар физиологиясы және шартты рефлекстің физиологиясы. Одан әрі бұл бөлімдер адамның екінші сигналдық жүйесі туралы оқумен толықтырылған. И. П. Павловтың жұмысының арқасында жоғары жүйке қызметінің физиологиясы сыртқы әлемнің рефлекторлық көрінісі қағидатына негізделген психика мен мінез-құлықтың нейрофизиологиялық механизмдері туралы ғылым болып табылады.ВНД іргетасы шартты рефлекстер болып табылады. Олар сөзсіз рефлекстер мен шартты тітіркендіргіштердің әрекетінің үйлесімі негізінде пайда болады, оларға адамға көру, есту, қорлау, сезу арқылы келіп түсетін сигналдар жатады. Адамда бас миының үлкен жарты шарының қабығының қызметі ағзаның қоршаған және ішкі ортасынан келіп түсетін сигналдарды талдау мен синтездеуге неғұрлым дамыған қабілеті бар .И. П. Павлов ойлау және сана інд элементтеріне жатқызды. Жоғары жүйке қызметін үздіксіз жетілдіру оқу процесінде жүреді(басқаның тәжірибесін меңгеру). Жоғары жүйке қызметінің жеке ерекшеліктері мінез-құлқына, темпераментіне, интеллектіне, зейініне, жадына және басқа да ағза мен психиканың қасиеттеріне байланысты. Адамның жоғары нерв қызметінің бұзылуы (невроз) сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан (биологиялық және әлеуметтік), физикалық және ақыл-ойдың асқын кернеуінен туындайды және әртүрлі органдар мен жүйелердің функцияларының бұзылуымен қатар жүреді.Мидың жоғары функцияларын зерттеу тарихы ежелгі дәуірге жататын психикалық қызметті зерттеумен тығыз байланысты. Психикалық ұғым, атауы (грек. psychios-рухани), антикалық ойшылдар мен философтарда пайда болды. Психиканың мәніне қатысты алғашқы қорытуларды ежелгі грек және Рим ғалымдарының еңбектерінен (Демокрит, Платон, Аристотель, Эпикур) табуға болады. Олардың арасында психика табиғи бастаулардан (Судан, оттан, жерден, ауадан) пайда болды деп санаған материалистер және материалдық емес субстанциядан (жаннан) психикалық құбылыстарды шығарған идеалистер болды.Материалистік бағыт өкілдері (мысалы, Демокрит) жаны мен денесі біртұтас деп санайды және адам жаны мен жануарлар жаны арасындағы ерекше айырмашылықты көрмеді. Керісінше, идеалистік дүниетанымның (Сократ, Платон және т.б.) өкілдері жан-тәнмен байланысы жоқ және Құдайдың шығу тегі бар құбылыс ретінде қарады.Практикалық медицинамен (Алкмеон Кротон, Герофил, Эразистрат) айналысқан уақыттың жекелеген ойшылдары психикалық қызметтің мимен байланысы туралы догадаларды айтты. Аса көрнекті ежелгі грек дәрігері Гиппократ (б. з. д. 460-377 жж.) және оның ізбасарлары анатомия мен физиологияны мұқият зерттей отырып, өзінің дәрігерлік тәжірибесін жинақтап, адамдардың темпераментіне байланысты мінез-құлқының ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтауға тырысты.Жануарларға алғашқы эксперименталды зерттеулер Рим дәрігері Гален есімімен байланыстырады (129-201жж.н. э.), оның пікірінше, жан қызметі мимен жүзеге асырылады және оның функциясы болып табылады. Гален Жануарлар ағзаларында әртүрлі дәрілік заттардың әсерлерін бастан кешірді, мидың сезім мүшелерінен келе жатқан нервтердің кесуінен кейін олардың мінез-құлқын көрді.Гален аяқ-қол қимылдарын, бет мимикасын, шайнауды және жұтуды басқаратын кейбір ми орталықтарын сипаттады. Ол мидың әртүрлі түрлерін ажыратып, алғаш рет туа біткен және жүре пайда болған мінез-құлық түрлері, ерікті және еріксіз бұлшықет реакциялары туралы ережелерді ұсынды. Алайда, эксперименталды ғылымдардың әлсіз дамуына байланысты көптеген ғасырлар бойы психикалық процестерді зерттеу мидың морфологиясы мен физиологиясымен байланыссыз жүргізілді . 16. Адам қоғамдағы өз мінез-құлығы арқылы әлеуметтік және рухани қажетін қанағаттандырады. Мұндай қажеттіктерге еңбек етуі, білім алуы, шығармашылық жұмысы, білгенін басқаларға үйретуі және т.б. жатады. Адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін міндетті түрде алдына мақсат қояды. Ішкі сезімге беріліп, ойлайды, қиялданады, есіне түсіреді. Мұның бәрі әр адамның жеке ішкі сезімі арқылы миында алдын ала бейнеленеді. Бұлар адамның психикасына тән қасиеттер. И. М. Сеченов адам психикасы мен жоғары жүйке қызметінің рефлекстік сипатының ұқсастығына мән берді. Психология ғылымының физиологиямен өте тығыз байланысты екенін айтты.Адам мен жануарлардың мінез-құлығын зерттейтін ғылымды этология (грекше «ethos» – мінез, «logos» – ілім) дейді.Рефлекс – жүйке қызметінің негізі, оның түрлері. Адам денесіндегі барлық тіршілік процестері тікелей жүйке жүйесінің басқаруымен жүретіндігі өздеріңе белгілі (жүйке жүйесін, рефлексті естеріңе түсіріңдер).Рефлекс ұғымын ғылымға алғаш рет енгізген француз ғалымы – Р. Декарт (1596–1650).Шартсыз рефлекс орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлімдері (жұлын, сопақша, ортаңғы ми, мишық) арқылы жүзеге асады. Үлкен ми сыңарлары алып тасталған жануарларда шартсыз рефлекс сақталады. Шартсыз рефлекстер адамның жасына сәйкес үнемі өзгеріп отырады.Туа пайда болған ретті тізбек арқылы бір-бірімен байланысқан шартсыз рефлекстер жиынтығы – түйсік – инстинкт (латынша «іnstіnctus» – түйсіну) деп аталады. Түйсік едәуір күрделі мінез-құлықтың бір түрі. Түйсік көбінесе топтасып тіршілік ететін жәндіктерде айқын байқалады. Түйсік арқылы ағзаның ішкі ортасының қажеті қанағаттандырылады.Шартты рефлекстер. Ми қыртысында шартты рефлексті жүзеге асыратын жүйке рефлекс орталықтары орналасады. Жүйке орталығы мен жүйкелер арасында шеңбер түрінде үнемі байланыстар болып тұрады. Шартты рефлекстер кезінде ми қыртысы мен мидың басқа бөлімдерінің арасында уақытша байланыстар түзіледі.Шартты рефлекстер – ағзаның мінез-құлығының ең қарапайым көрінісі. Шартты рефлекстер бір-бірімен белгілі бір реттілікпен жүзеге асатын бірнеше кезеңдерден тұрады. Шартты рефлекстер арқылы адам тамағын табуға, қауіпті жағдайлардан қорғануға әрекет жасайды. Мұның бәрі де жоғары жүйке қызметі арқылы жүзеге асады. Жоғары жүйке қызметінің күрделенуі сөздің пайда болуымен тікелей байланысты. Адамның мінез-құлығы негізінен екі түрлі жағдайларға байланысты қалыптасады. Біріншіден – ағзаның ішкі қажетін қанағаттандыру. Екіншіден – сыртқы орта жағдайларына байланысты. жүктеу/скачать 85,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|