10 Дәріс. Ғылыми төңкеріс пен рационалдылық мәселесі

10 Дәріс. Ғылыми төңкеріс пен рационалдылық мәселесі

1. Ғылыми төңкеріс пен рационалдылық

2. Бірінші ғылыми төңкеріс және рационалдылықтың қалыптасуының ғылыми кезеңі

3. Екінші ғылыми төңкеріс және рационалдылық типінің өзгеруі

4. Үшінші және төртінші ғылыми төңкеріс
Ғылым дамуындағы зерттеу аймағындағы қайта құру ғылыми төңкеріс деген ұғымды туғызды. Ғылымның негізделуінің негізгі компоненттері: идеал мен тәсілдер, әлемнің ғылыми бейнесі, философиялық идеялар мен қағидаттар.

Ғылыми төңкеріске негізделген ғылымды қайта құру мынадай көріністермен ерекшеленеді: 1) пән ішіндегі дамудың нәтижесі – сол ғылым аясында шешілуі күрделі мәселелер туындайды, жаңа объектілер пайда болып, жаңа таным құралдарын қажет етеді; 2) Пәнаралық өзара байланыстан туындайды – идеал мен нормалардың бір ғылыми пәннен екіншісіне ауысуы жүреді, әлемнің бейнесі қайта қарастырылу бойынша және әлемнің бейнесін қайта қараумен қатар идеалдар мен нормалар, тіпті оның философиялық негіздері өзгереді.

ХХ ғасырдың екінші жартысында «таным социологиясы» деген бағыт пайда болды. Бұнда ғылыми таным әлеуметтік өнім ретінде қарастырылды, идеалдар мен нормалар таным субьектісінің қызметінің тәсілі қоғамның дам жеңгейімен, оның нақты тарихи болмысымен себепті байланыты екендігі айтылады.

Рационалдылықтың тарихилығын негіздеген Т.Кун «қалыпты ғылым» өзінің парадигмалары аясында шешілмейтін міндеттерге, мәселелерге кезіккенде өзіне жаңа парадигмалар іздейді, ескі парадигмалар күйреп, «жарылыс» болып, содан төңкеріс орнайды дейді.

Ғылыми төңкеріс кезінде ғылыми рационалдылық та ауысады. Еуропалық даму осы рациьналдылық бойынша өрбіді, адамды өз бетінше ойлау мен шешім шығаруға жетеледі. Рационалды ойлау субьектісі өзінің ойына толық жауап беруге тиіс болды. Еуропалық рационалдылықтың кілті ғылым мен техника, индустриалды өркениет болды. Бірақ қазіргі ғаламдық мәселелердің барлығы осы рационалдылықтан туындады. Бұдан рационалдылық мәселесін зерделеуге деген қызығушылық туды. Ғылым рационалдылықтың үлгісі мен өлшемі ретінде танылды.

Ғылым философтары бұған ХХ ғасырдың 60 жылдары мынадай сын қоя бастады: 1) ғылым рационалдылықтың бірден-бір өлшемі бола алмайды; 2) ғылымның шынайы рационалдылықтың өлшемі болуға ұмтылуы «рациофашизмнің» бір түрі (П. Фейерабенд). Ал Т.Кун, Тульмин, И. Лакатос ғылымның тарихи-әдіснамалық үлгісін құруға ұмтылды.

Рационалдылық тарихын қарастырғанда Көне Үнді, Қытай, Грек, Ирандағы рухани серпілістер кезеңі ерекше оқиға болды. Бұн К. Ясперс (б.э.б. 800-б.э.б. 200 жж) «Белдеулік уақыт» деп атаған болатын.

Көне Грекиядағы рационалдылық негізі Парменид іліміндегі ойға басымдылық беруден туындайды, ал Платон идеялар әлемін туындатты. Э. Гуссерль «Антикалық философтар тек теориямен шұғылданды, таза өмірлік мәселелерді оған кесел келтіреді деп «елеусіз қалдырды» деген болатын. Аристотель логиканың, поэтиканың, грамматиканың, риториканың ережелерін жасады.

Сонымен қатар ойлау антика дәуірінде «құдай жанына ұқсап зерделеу» ретінде түсінілді. Парменид ақиқат ғарыштық ақыл арқылы ашылады деп, адам ақылын құдайлық ақылдың проекциясына балады. Сондықтан білім адам үшін әрқашан игілік пен ізгілік деп түсіндірілді. Олай босла, көп білетін адам зұлым бола алмайды деген тәрізді қортындылар шығарылды.

Одан кейін ақылдың негізгі қызметі ретінде мақсат қоюды баса көрсетті. Егер түрпкі мақсат болмаса, адам әрекеті шексіз, аяқтамаған болар еді. Ал Киниктер мектебінің өкілдері білім адамның адамгершілік қасиеттерін арттырмайды деп бұндай идеяларға қарсы шықты.

2. Бірінші ғылыми төңкеріс ХҮІІ ғасырда болды. Оның нәтижесі Еуропадағы классикалық ғылымдадың пайда болуы, механика мен физиканың негізі қалануы болды. Бұл кезеңде ғылыми деп аталатын рационалдылық пайда болды. Бұдан Еуропалық ғылымда метафикадан бас тарту бағыты туды. Ғылым мен діни білім ерекшеленді, әрқайсысы өздеріне сәйкес келетін дүниеге көзқарас қалыптастырды. Мысалы, И.Ньютон «Физика, метафизикадан қорық» деген болатын.

Болмыс, Абсолют, Бірлік Құдай ретінде қарастырылмады. Ұлы ғарыш бірден-бір шынайы ақиқат ретінде, заттық әлем түрінде табиғатқа теңестірілді. Механика мен физика әлемді тұрақты элементтердің жиынтығы ретінде қарастырды. Әлемнің себепті-механикалық бейнесі құрылды.

Ақыл құдайлық ақыл болудан қалып, өзіне ғана арналып, жеке мәртебеге ие болды. Ол өзінің схемасын, қағидаттарын, ережелереін өзі жасап алды. Бүкілжалпылық, өзгеріссіздік, сезімсіздік білім құрылымы рационалдылықтың идеалына айналды. Мысалы, Б.Спиноза: «Ақиқат жалпылауды, күлмеуді, қарғамауды талап етеді, түсінуді қажетсінеді» деген болатын.

Зерттеуше заттарды сырттан бақылады, зерттеу құралдарынан тыс обьективтілікті қажет етті. Физика тек әрекет етуші, материалдық себептермен ғана жұмыс істеді, формальді мақсатты себептерді метафизикаға қалдырды. Ғылыми ойлау экспериментте тексерілетін идеалды конструкцияларды ғана негізге ады. Шексіз табиғат қолданбалы математика аясына енгізілді де, ақиқат маематикамен түсіндірілетіндей болуы тиіс болып шықты.

Антика дәуірінде математика рухани-мистикалық сипата ие болса, оны Г.Галиллей тек есеп жүргізудің ехникасы ретінде қолданды. Математикалық өлшемдерге сәйкес келген өлшемдер ғана шындыққа сәйкес деп атынды. Ғылым философиядан ажырап кетті де, тек зерттеуші техникаға ғана арналды.Философияда қандай-да бір сөз белгілі бір мағынаны білдірсе, ол нәрсенің өзі де болуы тиіс деген қағида үстемдік етті.

3. Екінші ғылыми төңкеріс ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында болды. Әлемнің механикалық бейнесі әмбебап, ортақ жалпы бола алмады. Сондықан, биология, химия, геология т.б. ғылымдар пайда болды. Олар өздерінің жаңа тәсілдерін ұсынды, мысалы, биология, «Өмір дегеніміз не?» деген сауал қойды. Бірақ физикадағы классикалық парадигмалар сақталды және физиктерді рационалдылықтың класикалық типі қанағаттандыра алмаушылық басталды. Физика жаратылыстану ғылымдарының көшбасшысына айналды.

Үшінші ғылыми төңкеріс ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың ортасын қамтыды: классикалық емес жаратылыстануды туғызды. Төңкерістік сипа барлық ғылымдарды қамтыды: физикада – кванттық теория, биологияда – генетика, химияда – кванттық химия т.б. пайда болады, Яғни, микроәлем нысанаға алынды. Табиғат сол күйінде, таза қалпында емес, прибордан обектінің қалай көрінетіндігі бойынша анықталды. Оны бастапқыда, «прибролық идеализм» деп атағанмен, бірақ кейіннен орл бағыт мойындалды.

Прибролар арқылы табиғатқа «сұрақтар» қойыды, табиғат оған «жауап беруі» тиіс еді. Микрообьектілерді түсіндіру мен бейнелеу байқау құралдарынсыз мүмкін емес болды.

Ақиқат ғалымның қызметіне байланыты болып шықты. «Ғалым табиғатқа сұрақ қойып, оған өзі жауап берді». Әрбір ғылым өзінің ғана шынайылығын құрды және игерді: физика – физикалық шындықты, химия – химиялық шындықты т.б.

Зерттелетін объектінің фотоға түсірілгендей бір ғана теориясы болуы идеалының орнына, бір обьектінің өзара ерекшеленетін бірнеше теориялары болуы тиіс болып шықты. Зерттеушілер жаратылыстану білімдернің даму барысында алынған табиғт бейнесі мен теориялардың салыстырмалы ақиқаттығын мойындау қажеттігімен келіп түйісті.

Төртінші ғылыми төңкеріс ХХ ғасырдың соңғы ширегінде жүзеге асты. Постклассикалық емес рационалдылық типі қалыптасты. Бұрын тарихилық идеалды реконструкциялайтын – тарих, археология, тіл білімі сияқты ғылымдар басымдылықта болса, ол геология, биология салстында да жүргізілсе, бұл кезеңде теориялық білімнің типі ретінде тарихилық космологияда, астрофизикада да жүзеге асты. Синергетикалық тұрғы үстемдік ете бастады.

Адамның өзі қатынасатын объектілер зерттелді: ғаламдық экология, гендік инженерия т.б. Бұл ұсақ және ірі обьектілеғрді пайдалануды және компьютерсіз мүмкін емес жағдайды туғызды.

Сонымен қатар зерттеушіге тиым салынған, апатты жағдайларға (катастрофаларға) алып келетін обьектілер пайда болды. Космологиялық зерттеулер күшейе түсті. Бірақ оның пайда болған кезінде де, жойылар сәтінде де зерттеуше бақылаушы болмайды және оны бақылау да мүмкін емес еді. Әлем мен ғарыш эволюциясы туралы зерттеулер антикалық обьектілерді елестетті. Мысалы, эфир, әлемдік ақыл т.б. Бұдан теория таза, экспериментке қатыссыз болып шықты да, білім обьектісіз тек ақылмен ғана алынды. А.Д. Линде космология бақыланбайтын обьектілерді зерттейтін ілім деп таныды.