13-тақырып: Байланыс процесінің үш құрылымдық компоненті
Тұлғааралық әрекеттестіктің ерекшеліктері
жүктеу/скачать 164,64 Kb.
|
13 дәрісбаян
2. ТҰЛҒААРАЛЫҚ ӘСЕР ЕТУ ПСИХОЛОГИЯСЫ
2.1. Тұлғааралық әрекеттестіктің ерекшеліктері.Тұлғааралық өзара әрекеттесу - кез келген формада болуы мүмкін екі немесе одан да көп қызмет субъектілерінің байланысы (тікелей және жанама, ұзартылған және бір сәтте, қызметті бағдарлауға байланысты кез келген мақсатқа немесе фатикалық қарым-қатынас логикасына, эмоционалды қаныққан немесе осыған байланысты бейтарап және т. б.), бірақ сонымен бірге олардың мінез-құлқының өзгеруіне әкеледі, семантикалық формациялар жүйесі, қарым-қатынас сипаты, белсенділік-жеке көзқарас және т. б. Сонымен қатар, әлеуметтік психологияда "өзара әрекеттесу" термині тұлғааралық қарым-қатынасқа қатысатын екі тараптың осындай белсенділігінің себеп-салдарлық сипатымен сипатталатын өзара әсер ету әрекеттері, қылықтары, қимылдары жүйесін сипаттайды: іс жүзінде өзара әрекеттесуге қатысушылардың бірінің белсенділігінің кез келген көрінісі бір мезгілде басқа мінез-құлық актісін ынталандырады және серіктестің немесе қарсыластың алдыңғы әрекеттеріне өзіндік реакция15. Дәл осылай өзара әрекеттесудің "кең" және "тар" көрінісін дәстүрлі түрде әлеуметтік-психологиялық әдебиеттердегі мамандар сипаттайды: "кең түсіндіру, әдетте, бір-біріне әсер ететін жеке тұлғалардың тікелей байланысын көрсету үшін қолданылады (тұлғааралық өзара әрекеттесу нәтижесінде олар кем дегенде өзара өмір сүру туралы түсінік береді); тар - бірлескен қызметті жүзеге асыру әдісін белгілеу үшін, оның мақсаты функцияларды бөлуді және біріктіруді, демек, жеке әрекеттерді өзара үйлестіруді және келістіруді талап етеді"16. Қарым-қатынастың интерактивті жағы ретінде тұлғааралық өзара әрекеттесудің маңызды сипаттамалары заттылық, эксплицирлі, рефлексиялық түсініксіздік және жағдайлық болып табылады. Бұл жағдайда өзара әрекеттесудің объективтілігі тұлғааралық байланыс жүзеге асырылатын объектінің немесе тапсырманың болуын болжайды. Рас, мұнда әлеуметтік психологияда "фатикалық байланыс"сияқты терминнің көмегімен сипатталған артефакт туралы ескерту қажет. Шын мәнінде, тұлғааралық байланыстың мақсаты байланысқа өзі шыққанда болады, бұл мағынасыз қарым-қатынас. Басқаша айтқанда, бұл субъект – объект – субъектілік қатынастар формасынан қатынас күнделікті өмірде күнделікті сана деңгейінде "мағынасыз әңгіме"ретінде анықталатын субъект-субъект актісіне айналатын жағдай. Экспликацияға келетін болсақ, яғни үшінші тараптың байқау мүмкіндігі, осыған байланысты артефакт жағдайлары болуы мүмкін, егер өзара әрекеттесу процесі мен нәтижелерін сыртқы тіркеу іс жүзінде мүмкін болмаса немесе тек "кешіктірілген режимде" мүмкін болса (мысалы, делдалдық өзара әрекеттесу, интимдік өзара әрекеттесу және т.б.). Тұлғааралық өзара әрекеттесудің маңызды белгілерінің бірі ретінде рефлексивті түсініксіздік - шындығында байланыстардың бұл түрі саналы түрде де, бейсаналық түрде де өте күрделі, оны қатысушылар арасында бөлу ұйымдастырылған бірлескен іс-әрекеттің нәтижесі. Жағдайлық тұлға аралық өзара әрекеттесудің өзгермейтін белгісі ретінде өзара әрекеттесудің ұзақтығын, оның қарқындылығын, нормативтілігінің дәрежесі мен сипатын, құндылықтың қанықтылығын және т. б. нақты бағалауға мүмкіндік беретін қызмет субъектілері арасындағы байланыстың маңызды уақытша-кеңістіктік нақтылығын көрсетеді. Әдетте, өзара әрекеттесудің екі негізгі түрі бар - өзара әрекеттесудің барлық қатысушыларының белсенділігі әрқайсысы үшін жеке маңызды мақсаттарға қол жеткізудің қажетті шарты болған кезде шынайы серіктестік немесе ынтымақтастық түрінде болатын ынтымақтастық және жасырын немесе тікелей бәсекелестік кезінде өзара әрекеттесуге қатысушылардың әрқайсысы өз мақсатына қол жеткізуге тырысқан кезде, оған қол жеткізу фактісі сәттіліктің қажетті шарты ретінде өзара әрекеттесудің басқа қатысушыларының сәтсіздігін білдіреді. Жоғарыда айтылғандардан өзара әрекеттесу әлеуметтік психологиядағы ең кең ұғымдардың бірі екендігі анық, ал өзара әрекеттесу процесі психологиялық және басқа тәртіптің көптеген айнымалыларына байланысты. Сондықтан өзара әрекеттесуді толықтай алып тікелей эксперименттік зерттеу өте күрделі ғана емес, сонымен бірге жалпы сирек жаслатыды. Практикалық әлеуметтік-психологиялық жұмыс барысында өзара әрекеттесу контексіндегі барлық маңызды айнымалыларды талдау және бағалау, әсіресе өзара әрекеттесу субъектілерінің мінез-құлқын өзгертуге және өзгертуге бағытталған жеткілікті жылдам шешімдер қабылдауды қажет ететін жағдайларда, одан да проблемалы болып көрінеді. Психологиялық әсер - бұл қарым-қатынас серіктесінің психологиялық сипаттамаларын, мінез-құлқын және басқа да ерекшеліктерін өзгерту мақсатында ақпаратты бір адамнан екінші адамға беру. Таратылатын ақпарат вербалды және вербалды емес түрде болуы мүмкін. Көптеген жағдайларда психологиялық әсер өзара ақпарат алмасуға, өзара әсерге ықпал етуге, өзара әрекеттесуге саяды. Іс жүзінде психологиялық әсердің рөлі өте маңызды (мысалы, оның көмегімен сіз өмірде нақты адамдарды басқара аласыз). Осыған байланысты психологиялық әсер көбінесе қарым-қатынастың түпкі мақсаты болуы мүмкін, бұл тұлғааралық байланыстағы серіктес арасында белгілі бір сенім мен уәжді қалыптастыруды білдіреді. Мазмұны жағынан психологиялық әсер педагогикалық, басқарушылық, идеологиялық және т. б. болуы мүмкін. Соңғы кезде әлеуметтік-психологиялық әдебиеттерде "жеке әсер" және "тұлғалық әсер" бір-біріне жақын ұғымдары қолданыла бастады. Жеке әсердің қызықты анықтамасын В.М. Погольша береді, ол оны процесс ретінде емес, "өзгелерге әсер ететін қозғаушы, тежеуші, тыныштандыратын немесе адамның мінез-құлқын ғана емес, көзқарастарын, мотивтерін, сана-сезімін және тіпті мінезін өзгерте отырып, басқа жолмен әрекет ету қабілеті"деп түсіндіреді 17. Жеке әсер, оның пікірінше, қауіпсіздік, махаббат, билік және өзін-өзі бағалау қажеттіліктері қанағаттандырылған кезде, адамның қарым-қатынасы мен қоғамдағы өзара әрекеттесудің әрбір актісінде көрінеді. Жоғары қажеттіліктер (өзін-өзі тану, өсу мен көмекке ынталандыру, адамдарға қызмет ету) іске асырылған кезде, жеке әсер ету қабілеті көрінеді. Ол бағытталмаған (мысалы, беделді адамның әсері) және бағытталған болуы мүмкін. Соңғы жағдайда ол психологиялық әсерге сәйкес келеді. Ресейде психологиялық әсер ету мәселесін зерттеу дәстүрлі түрде теориялық тұрғыдан әсер ету әдістерін зерттеу ретінде (Поршнев Б. Д., Куликов В. Н., Парыгин Б. Д., Кабаченко Т. с.), ал қолданбалыда – педагогикалық және идеологиялық қызметте қарастырылды. Соңғы кездерде А.В. Кириченко кәсіби қызметтегі акмеологиялық әсердің ерекшеліктерін қарастырды. К.Ховландтың эмпирикалық Йель зерттеулері шетелде ең танымал, ол адамның оған әсер ететін ақпаратты қабылдауына әсер ететін әртүрлі жағдайларды кешенді түрде зерттеуге арналған19. Сонымен қатар, шетелдік психологиялық әдебиеттерде әсер ету және манипляция жасау тактикасы, олардың жеке адамның мәртебесі мен лауазымына, өзара әрекеттесетін адамдардың психологиялық сипаттамаларына, жағдайға және т.б. байланысты тиімділігі зерттеледі (Чалдини Р. 20, Зимбардо ф. және Ляйппе М. 21). Психологиялық әсер басқа адамдарға және өзіне бағытталуы мүмкін (психикалық өз-өзіне әсер ету - өзін-өзі сендіру, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі бағдарламалау және т.б.). Психологиялық әсер психиканың әртүрлі деңгейлерінде жүзеге асырылуы мүмкін: саналы және бейсаналық.жүктеу/скачать 164,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|