2 Қазіргі заман философиясындағы «тарих мәні», «тарихтың соңы» мәселелері. Тарихтың бағытталғандығы және оның мәні
жүктеу/скачать 38,18 Kb.
|
13 лекция
Рубежный контроль по философии, пед мамандыкка кириспе, «Педагогикалық менеджмент – басқару қызметінің мәдениетін дамыту және мектепішілік басқаруды жетілдіру факторы», Талапкер сауалнамасы, прак1, Metodicheskie-rekomendatsii-po-oformleniyu-referatov-Operator-DPU-v-HP, file-3798, ЖББ, Шәкәрім атындағ, 33768, лекция 5, лекция 6, презентация Дария Нуржан, эссе, Презентация Что такое тренинг
- Бұл бет үшін навигация:
- Кілт сөздер
|
1.13. Тарих философиясы 1 Тарих философиясының пәні. Тарихты философиялық пайымдау пәні ретінде талдау. Уақыттың антикалық түсінігі және тарихтың айналымы. 2 Қазіргі заман философиясындағы «тарих мәні», «тарихтың соңы» мәселелері. Тарихтың бағытталғандығы және оның мәні. 3 Тарих философиясының даму кезеңдерін қарастырудың негізгі әдістері. Тарихтың мақсаты, мәні, бағыты мәселесі. 4 Формациялар және өркениеттер. Өркениет ұғымы. Өркениеттер қақтығысы. Қазіргі өркениет, оның өзгешелігі және қайшылықтары. 5 Қазақстан тәуелсіздігі тарихының философиясы. «100 жаңа есім» жобасы – қазіргі Қазақстан тарихының бейнесі. Кілт сөздер: тарих, тарих философиясы, тарих соңы, «миф» уақыты, прогресс, регресс, эволюция, революция, формация, өркениет, «100 жаңа есім» 1 Тарих философиясының пәні. Тарихты философиялық пайымдау пәні ретінде талдау. Уақыттың антикалық түсінігі және тарихтың айналымы. Тарих философиясының пәні – тарихи процестің мағынасы мен жалпылама мазмұны, оның заңдылықтары және зерттеу методологиясы. Философиялық тарихи идеялар көне заманда туындай бастады. Белгілі философ А.Ф.Лосев грек антикалық уақытында бұл идеялардың суреттемесін берді. Нақтылы тарих философиясының негізінде қашанда уақыттың белгілі бір үлгісі жатады. Антик тарих философиясы уақыттың қайталанбалы моделіне бағдарланған, сондықтан оның сол немесе басқа түрлеріне мәңгі қайтып келу идеясы тән болды. Батысеуропалық ортағасырлық тарих философиясы христиандық негізде тура сызықтық, түпкі уақыт моделіне сүйенеді. Жаңа және қазіргі дәуірлердегі тарих философиясы тура сызықтық шексіз уақыт моделіне сүйенеді. «Тарих философиясы» – тарихи процестің философиялық түсіндірмесі. «Тарих философиясы» терминінің өзі алғаш рет француз ағарту дәуірінің ойшылы Ф. Вольтер қолданған. Алайда, XVIII ғасырдың неміс ағартушысы И. Гердер «адамзат тарихының философиясына идеялары» (1784) барлық халықтар тартылатын тарихи процестің бірлігі мен заңдылықтары туралы идеяны ұсынды. Тарихилық – бұл жойылатын, бірақ уақыт ағымында мәңгі нәрсе. Тарихи болмыстың ерекше белгісі – тарих болып қалу және сонысымен мәңгіге жалғасу. Өйткені тек жалпы формалар мен заңдар қайталануымен ғана сипатталатын әдеттегі уақиғалармен салыстырғанда, тарих өз бойында уақытқа қарамастан, уақытты, мәңгілікті жоятын, өшіретін оқиға. Адам – жетілмеген, уақытқа тәуелді шектеулі жан, уақыттың арқасындағы онда болып жатқан құбылыстар оны мәңгілікке жетелейді, оған жетудің жолы осы ғана. Адамның жетілмегендігі мен оның тарихилығы – екеуі бір нәрсе. Адамның шектеулілігі кейбір мүмкіндіктерді теріске шығарады: жер бетінде идеалды жағдай бола алмайды, әлемнің әділетті құрылысы болмайды. Орнықты соңғы жағдайлар табиғи оқиғалардың қайталануы ретінде ғана мүмкін болады. 2 Қазіргі заман философиясындағы «тарих мәні», «тарихтың соңы» мәселелері. Тарихтың бағытталғандығы және оның мәні. Тарихтың өздігінен аяқталуы мүмкін емес. Ол тек ішкі тоқыраудың немесе ғарыштық апаттың нәтижесінде ғана аяқтала алады. Алайда өзінің осы жүзеге асу формасындағы тарихилықтың өзі мәңгілік пе деген сауалдың өзі бізден шешімін күткенімен, ол мүмкін емес күйінде қалады және қандай да бір тарихи құбылыс туралы түбегейлі пікір айту да мүмкін емес, өйткені бізде пікір айтатындай құдірет жоқ, біз тарихилыққа қатысу үшін құбылыстардың мәнін ашумен айналысатын адамдар ғанамыз. К. Ясперстің «Тарихтың мәні мен мақсаты» еңбегінен о тарихилық адам мен оның бойындағы шынайы экзистенцияға, яғни өзіне және өз трансценденциясына қатысты жанға айналу мүмкіндігінің болуының бірлігі болып табылады. Бір сәтті білдіретін экзистенцияның тарихилығы уақыт пен мәңгіліктің бірлігін білдіреді. Тарихилық субъектінің өз негізіне адалдығымен іске асырылады. Қандай да бір заттың тарихилығы оның мәнін ұғыну үшін оның тарихын білу керектігін еске түсірген кезде айтылады. Ал Мартин Хайдеггерде болмыстың тарихилығы оның ілімінің негізгі ұғымдарының бірі екендігі белгілі, ол бойынша болмыс мәнінің тарихи шартты трансформациясының барысында мән ғана емес, болмыстың өзі өзгеріске ұшырайды. Тарихтың осындай түсінігінен тарихишылдық (историцизм), яғни тарихи сананың басымдылығы ұғымы туындайды. Шектеулі, тарихи мәдениеттердің арнаулы, оқшау типтері тұжырымдамасының ең көрнекті үлгісін О.Шпенглер өзінің «Еуропаның ақыры» еңбегінде ұсынды. Бұл еңбектің шығуына Бірінші Дүниежүзілік соғыстың аса қасіретті салдары әсер етті. О.Шпенглер тарих философиясының еуропалық концепциясының жалғандығына баса көңіл бөлді. Өзінің мәдениет типологиясын құрастыра отырып, О. Шпенглер бірегей жалпы адамдық мәдениет бар ма деген сұраққа, теріс жауап береді. О. Шпенглердің өз жауабын барлық мәдениеттердің оқшау екендігін мойындаудан және олардың өздерінен кейін еш нәрсе қалдырмай, сол бойынша әрбір индивидуалды мәдениет кеңінен туындайтын, гүлденетін және өлетін, олардың дамуында тек осы логиканы мойындаудан іздейді. Шпенглер бойынша, мәдениеттердің өмірлік циклі – бұл кез келген тірі организмнің өмірлік циклі. Әрбір мәдениеттің өлімі және оның басқа мәдениеттерден оқшаулығы мәдениет және адамзаттың тұтас тарихи өмірінің бірлігін қамтамасыз ете алмайды. Бұл ұстанымда О.Шпенглер, өзінің аяқталуына жеткен, 8 мәдениеттер типін атап көрсетеді, олар: қытайлық, вавилондық, үнділік, антикалық (грек-римдік), араб-мұсылмандық, батысеуропалық, майялық. Туындау сатысында, оның пікірінше, орыс-сібірлік мәдениет тұр. Егер Н.Я.Данилевскийдің мәдениеттер типологиясында өлшем рөлін адамның әрекетшіл табиғаты, шығармашылық әрекет атқарса, онда О.Шпенглерде осындай өлшемге халықтың ұжымдық жанының ішкі, психологиялық құрылысы жатады. Шпенглер бойынша, мәдениеттің мәнісі бұл халықтың ұжымдық жанының өзін білдіруге ұмтылысы. Әрбір ұжымдық жанға (халыққа) өзіндік көңіл-күйі, сезімталдық әлемі, оның негізінде ұжымдық жан өмір сүретін, сезетін, жасайтын, одан мәдени формалардың бүкіл байлығы шығатын, өзіндік психикалық ілкі рәміз (прасимвол) тән. Шпенглердің мына метафоралық нақыл сөзі белгілі: бұл «.... ұлы мәдениеттердің әрбірі, кім бұл мәдениетке жататын болса, тек соған әбден түсінікті, дүниенi сезінудің құпия тіліне ие. Үнді мәдениетін түсіну үшін, үндістік жанға ие болу керек, оның негізінде кеңістік пен уақытты ерекше сезіну, атап айтқанда шексіздікке ұмтылыс жатыр». Антикалық мәдениетте О.Шпенглер көрінетін шекара принципінде негізделген аполлондық жанды көреді. Гректер үшін көзбен көрінетін үш өлшемді кеңістік бар болды. О.Шпенглер, тарихи мәдени тип шектерінде мәдениет, басқалардан ештеңені қабылдамай, оқшау өмір сүреді, сондықтан мәдени сұхбат мүмкін емес деп пайымдады. Батысеуропалық тарих философиясында гуманистік ойлармен қатар антигуманистік, нәсілшілдік, астамшылдық көзқарастар да жалғаса берді. 3 Тарих философиясының даму кезеңдерін қарастырудың негізгі әдістері. Тарихтың мақсаты, мәні, бағыты мәселесі. Антикалық және орта ғасырлық тарих философиясы дербес тарау болып бөлінбейді. Ортағасырлық дәуірде осы мәселелер католиктік теология шеңберінде шешілді. Философия дін мен теологиядан эмансипациаланған Жаңа дәуірде басталды. Ол Ф.М. Вольтердің, М.Ж. Кондерсьенің, Д. Виконың, И. Гердердің және Г.Гегель мен К.Маркстің шығармашылығымен байланысты. Гегель «Тарих философиясы бойынша дәрістер» деп аталған еңбек қалдырды, ал Маркстің философиясы Н.Бердяевтің тұжырымдамасына сай тарих философиясы болып табылатыны айтқан. Тарих философиясының бірнеше типологиясы бар. Біріншісі онтологиялық, материалды немесе субстанционалды тарих философиясы деп аталады, орыс дәстүрінде оны тарихисофия деп атайды. Екінші типі сыни рефлексивті немесе аналитикалық деп атайды. Онтологиялық типі тарихи процесті ерекше онтологиялық шындық ретінде болмыстың бір деңгейі ретінде және адам өмір сүруінің негізі бар кең мәтіні ретінде зерттеуді және ұсынуды жүзеге асырады. Онтологиялық тарих философиясының негізгі міндеттеріне жататындары: - тарихи үдерістің мәнісін, оның мазмұнын, архитектоникасын, қозғаушы күштерін және басты заңдылықтарын ұғыну; - тарихи үдерістерді жіктеу және кезеңдерге бөлу, тарихи кеңістік пен уақыттың ерекшелігін зерттеу; - тарихтың мақсатын, тарихи үдерістегі ілгерілеу мен кері кетудің арақатынасын анықтау. Рефлексиялық тарих философиясы тарихтың танымдық ерекшелігін түсінумен айналысады. Тарих философиясының бұл баламасының негізгі міндеттері: - тарихи зерттеудің ерекшелігі мен шектерін айқындау, оның концептуалды аппараты мен методолгиясын анықтау; - тарихи танымдағы түсіндіру мен ұғынудың арақатынасын, ондағы құндылық пайымдауларының рөлін және обьективті тарихи таным мен білімнің мүмкіндіктерін тағайындау; - тарихи детерминизм мен тарихты жасайтын адамдардың ерік жігерінің арақатынасын айқындау. Тарихи үдерісті түсінуде және түсіндіруде бірлік жоқ. Барлық көзқарастарды екі көзқарас арқылы жеткізуге болады: - тарих - адамзат қоғамының дамуының бір кезеңін екіншісінен ерекшеленетін белгілі бір кезеңдерді, кезеңдерді бөле отырып, біртұтас процесі болып табылады; - тарих - жекелеген елдердің, өңірлердің, өркениеттердің пайда болу, қатар өмір сүруі мен оқшауланған дамуының плюралистік процесі. Бірінші көзқарас, оны жүйелі, басым деп атауға болады, бірақ философиядағы түрлі бағыттардағы жақтастар қорғалды: - діни көзқарас тұрғысынан тарихи процестің бірлігі провиденциализм принциптеріне негізделеді, оған сәйкес Құдайдың еркі тарихты алдын ала белгіленген мақсатқа бағыттайды; - ағартушылар тұрғысынан табиғаттағы заңдылықтарға ұқсас қоғамның даму заңдылықтарының объективті сипатындағы тарихтың бірлігі; - идеалистер тұрғысынан тарихи процестің бірлігі біртұтас идеяның, абсолюттік рухтың, сананың немесе ойдың пайда болуынан шықты; - материалистер тарих бірлігін түрлі әлеуметтік-тарихи жүйелерге, елдерге, мемлекеттерге, өркениеттерге тән экономикалық және әлеуметтік заңдардың объективті сипатынан шығарды. Екінші көзқарас – плюралистикалық кейінірек қалыптасты. Оның жақтастары тарих бірыңғай процесс ретінде жоқ деп мәлімдейді. Нақты қоғамдар (елдер,мемлекеттер, өркениеттер) пайда болады, өседі және дамиды, гүлденуге жетеді және бір-біріне ешқандай әсер етпей жоғалады. Бұл жағдайда барлық тарих бір-бірінен оқшауланған әлеуметтік-тарихи түзілімдердің жиынтығына айналады, яғни тарихта қандай да бір сатылар немесе дәуірді бөліп көрсету мүмкін емес. Плюралистік көзқарас адамзат қоғамының планетарлық ауқымда дамуын болдырмайды және демек, тарихи процестің біртұтастығын болдырмайды. Тарихқа жүйелі және плюралистік көзқарастар арасындағы айырмашылық осы үдерістің сипатын түсіндіруде де өз өрнегін табады. Алайда, тарихи үдерісті түсіну мен түсіндірудің барлық алуан түрлілігі кезінде жалпы ерекшеліктерді атап өтуге болады: - біріншіден, тарих нақты кеңістік пен уақытта жүзеге асырылатын процесс ретінде түсіндіріледі. Ол белгілі бір себептерге байланысты өтеді. Бұл себептер (жер немесе аспан) тарихты дамыту мен бағыттаудағы алдын ала анықтайтын факторлар болып табылады; - екіншіден, әр түрлі елдер мен халықтардың, өркениеттер мен нақты ұлттық қоғамдардың жолдары мен тағдырлары – тарихи процестің ішкі бірлігі ретінде, ал басқалары – әр халық пен өркениеттердің бір-бірімен байланысы жоқ бірегейлігі мен өзіндік ерекшелігі ретінде түсінеді; - үшіншіден, тарих қозғалысының сипатына енуге ұмтыла отырып, оның дамуындағы сызықтық, басқалары – циклділік атап өтеді; - төртіншіден, көптеген оқу-жаттығуларда тарих айқын немесе жасырын мақсатты сипатқа ие. - бесіншіден, діни философияда жер тарихының соңы туралы ілім. Материалистік - адамзатты жарқын болашаққа немесе әлемдік катаклизмге апаратын заңдылық; - алтыншыдан, тарих өз даму сатылары (кезеңдері, кезеңдері, циклдері және т.б.) бар процесс ретінде түсініледі. Кейбіреулер бұл процесті тірі ағзамен (туу, балалық шақ, Жастық, кемелдік, өлім) салыстырады, басқалары қоғам өміріндегі қандай да бір негіз немесе тарапты бөліп көрсетеді, бұл оның дамуын (дін, мәдениет, өркениет, еңбек құралдарының дамуы және т.б.) анықтайды. 4 Формациялар және өркениеттер. Өркениет ұғымы. Өркениеттер қақтығысы. Қазіргі өркениет, оның өзгешелігі және қайшылықтары. Тарихи үдерісті кезеңдеу немесе тарихқа формациялық көзқарасқа келсек, көне заманнан бастап ойшылдар қоғамның дамуында белгілі бір сатыларды бөлу мүмкіндігі туралы қорытындыға келді. Платон тарихи процесті бірқатар кезеңдерге бөлді: - табиғи немесе табиғи жағдай; - адамның табиғатына жауап бермейтін қоғамдық жағдай; - болашақтың ақылға қонымды немесе мінсіз қоғамы. ХV – ХVI ғасырлардың итальяндық тарихшылары мүшеліктің негізіне уақытша фактор қойып, үш уақыт дәуірін бөлді: антикалық, ортағасырлық, жаңа. Данилевский және О.Шпенглер Батыс Еуропаға қатысты тарихи процесті сипаттайды және Қытайдың, Үндістанның, Египеттің, Африканың және т.б. ежелгі өркениеттерін қарастырмайды. Жекелеген әлеуметтік-тарихи жүйелер арасында нақты айырмашылық жоқ. нақты қоғамдардың және халықтар мен олардың топтары мен бірлестіктері. ХVIII-ХІХ ғасырлардағы француз философы А. Сен-Симон осы кезеңділікті тереңдетті, әрбір дәуірді белгілі бір экономикалық жүйемен: антикалық – құлдықпен, ортағасырлық – феодализммен, ал жаңасын – жалдамалы еңбекке негізделген өнеркәсіптік жүйемен байланыстырды. Француз социалист-утопист Шарль Фурье (1772-1837) Сен-Симонның периодизациясын «алғашқы қауымдық жұмақ» сатысымен және болашақтың үйлесімді сатысымен толықтырды, сол арқылы тарихи процестің бестік схемасын (алғашқы қауым, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік) нақты қалыптастырды. ХХ ғасырда тарихи процестің мәнін түсіндіру мен оны кезеңдеу тәсілдерінің спектрі тәсілдердің алуан түрлілігімен айтарлықтай кеңейді. Алайда, барлық тұжырымдамаларды екі әдіснамалық тәсілге келтіруге болады: 1 формациялық; 2 өркениеттік. Формациялық тәсіл К. Маркс пен Ф. Энгельспен негізделді. Оның мәні келесіге негізделеді: - біріншіден, әлеуметтік қатынастарды талдай отырып, олар әрбір нақты қоғамда өндірістік қатынастар базис, қалған барлық қоғамдық қатынастардың және жалпы «әлеуметтік ағзаның» іргетасы болып табылады деген сенімге келді.; - екіншіден, адамзат тарихындағы өндірістік қатынастар бірнеше негізгі түрлерде – алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік. - Үшіншіден, тарихтағы барлық әлеуметтік жүйелер атау алған бірнеше негізгі типтерге – қоғамдық-экономикалық формация (лат. formatio-білім беру; түрі). Бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін ұйымдастырудың жалпыланған түрі (нысаны), ол әр түрлі нақты-тарихи қоғамдарда жалпы белгілер мен белгілерді, ең алдымен өндіріс тәсілінде бөлу негізінде қалыптасады, яғни бұл қоғамның дамуында ерекше саты болып табылатын тарихи белгілі бір түрі; төртіншіден, бүкіл тарихи процесті олар бес қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді: - а) алғашқы қауымдық; - б) құл иеленушілік; - в) феодалдық; - г) капиталистік; - д) коммунистік (социалистік). Қоғамдық-экономикалық формацияда екі негізгі компонент бар: базис және қондырма. Базис-бұл өндіріс, тарату, алмасу және материалдық игіліктерді тұтыну процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар болып табылатын қоғам экономикасы. Қондырма - базиспен анықталады және қоғамның саяси, құқықтық, моральдық, көркемдік, философиялық, діни көзқарастарының және осы көзқарастарға сәйкес келетін қатынастар мен мекемелердің жиынтығы болып табылады. Оның үстіне, қондырманың саяси бөлігі (саяси көзқарастар, мекемелер мен қатынастар) оның барлық қалған элементтеріне шешуші әсер етеді; алтыншыдан, бүкіл тарих қоғамдық-экономикалық формацияларды ауыстырудың заңды процесі ретінде қарастырылады. Әрбір жаңа формация жер қойнауында алдыңғысын туындатады, оны жоққа шығарады және одан кейін өзі қоғам ұйымының неғұрлым жоғары түрін жоққа шығарады. Бір қоғамдық-экономикалық формациядан екіншісіне көшуге базиске өзгерістер әкеледі. К. Маркс бір формациядан екіншісіне өту механизмін түсіндірді. Қоғамның дамуының қозғаушы күші өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы жанжал, ал оны шешу тәсілі – революция болып табылады. Өндірістік күштер үнемі дамиды, жетілдіріледі, ал өндірістік қатынастар бұрынғыдай қалады. Өндірістік күштердің жаңа деңгейі мен ескірген өндірістік қатынастар арасында жанжал, қарама-қайшылық туындайды. Ерте ме кеш пе, күштеп не бейбіт жолмен экономикалық базисте өзгерістер орын алады – өндірістік қатынастар не біртіндеп, не түбегейлі сындыру және оларды жаңасымен ауыстыру жолымен, өндірістік күштердің жаңа деңгейіне сәйкес келеді. Өзгерген экономикалық базис саяси құрылыстың өзгеруіне алып келеді (немесе ол жаңа базиске бейімделеді немесе тарихтың қозғаушы күштерімен сметалады)-неғұрлым жоғары сапалы деңгейдегі қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Осылайша, қоғамдық-экономикалық формация - ерекше экономикалық базиспен және оған сәйкес келетін саяси және рухани қондырмалармен, адамдар ортақтығының тарихи нысандарымен, отбасы түрі мен нысанымен сипатталатын тарихи дамудың белгілі бір сатысындағы қоғам. Маркстің формациясы белгілі бір қоғам (неміс, ағылшын немесе француз) немесе бір жиынтық қоғамдастық (Батыс, Шығыс) жоқ. Қоғамдық-экономикалық формация - жоғары идеалданған, дерексіз-логикалық объект. Бір формацияның екінші формациясының дәйекті ауысуымен, сондай-ақ өз негізінде өндірістің белгілі бір тәсілі бар белгілі бір қоғамның объективті қажеттілігімен тиісті қоғамдық-экономикалық формацияның барлық басқа да типтік белгілерін жаңғыртады. Бірақ бір жағынан идеалды, логикалық және теориялық жағынан, нақты-тарихи, екінші жағынан әрдайым алшақтық болғандықтан, жекелеген елдер мен халықтардың дамуы әралуандығымен ерекшеленеді. Екіншіден, бір қоғамдық-экономикалық формациядан екіншісіне (эволюция немесе революция) нақты өтпелі дәуірлердің ерекшелігі мен ерекшеліктері көрініс табады; үшіншіден, әрбір халық барлық бес қоғамдық-экономикалық формациялар арқылы міндетті түрде өтпейді. Бұл Маркс ілімінің кең танымалдығымен қатар оның өмірінде сынға ұшырауына себеп болды. Әсіресе ол ХІХ-ХХ ғ.және ХХ ғ. соңында күшейе түсті. Сын мәні: -Батыс Еуропаның даму тарихының материалында жасалған және жеткілікті негізсіз дүниежүзілік тарихқа көшірілген. Әсіресе ол Шығыс елдері үшін қолайлы емес. - тарих дамуының негізгі себебі ретінде тек әлеуметтік-экономикалық қана қарастырады. - қоғамдық өмірдің бірқалыпты қажеттілігін қорғайды. Алайда, нақты тарих көпқырлы заңдылық, сәл заңсыздық екенін куәландырады. - қоғамның рухани саласын зерттемеді, оны базис ретінде ұсынып, оның осы халықтың ментальдігін қалыптастырудағы рөлін объективті талдау мүмкіндігін жабады. Сонымен қатар, К. Маркстың сынымен бәрі келіспейді. Біріншіден, ол марксизм интерпретаторларынан көптігінен, Маркстің өзіне ғана тиісті емес. Екіншіден, көптеген адамдар марксизм өзінің мәнін ғылыми теория ретінде сақтап қалды деп санайды, бірақ тарихи жағдайларға байланысты жаңартуды қажет етеді. Үшіншіден, өндірістің азиялық әдісі деп аталатын Азия және Африка елдерінің тарихи даму ерекшеліктерін Маркспен толық ескермеуге жасалған шабуылдарға қатысты, барлық зерттеушілер оның өтпелі сипатын мойындайды деп айтуға болады. Басқаша айтқанда, бұл ерекше «алтыншы» формация емес, өндірістің бір тәсілінен екіншісіне, осы елдерге тән ерекшеліктерімен ерекше өтпелі кезең. Тарихқа өркениеттік көзқарас. ( Данилевский, О. Шпенглер, А. Тойнби, Л. Н. Гумилев тұжырымдамалары). Егер формальды теория тұтас ілім болса, онда өркениетті көзқараспен іс олай емес. Бірыңғай өркениеттік теория жоқ. Әр түрлі зерттеушілердің өткен өркениеттер бойынша тарихи процесті бөлуге ұмтылысы бар. Алайда, әр түрлі авторлардың бөліну белгілері мен өркениеттер саны да әр түрлі. Мәселелер «өркениет»ұғымының мазмұнын ұғынудан басталады. «Өркениет» термині (лат .civilis-азаматтық, мемлекеттік) әлі күнге дейін бір мағыналы түсінік жоқ. Ол төрт мағынада қолданылады: 1. Мәдениет синонимі ретінде (А. Тойнби және басқа да батыс тарихшылары мен философтары). 2. Деградация кезеңі ретінде, жергілікті мәдениеттің құлдырауы (О. Шпенглерде). 3. Адамзаттың тарихи дамуының белгілі бір сатысы ретінде варварлықтан кейінгі (Л. Морган, Ф. Энгельс, А. Тофффлер). 4. Белгілі бір аймақтың немесе жекелеген халықтың даму деңгейі (сатысы) ретінде (антикалық өркениет, майя, инктер және т. б. өркениеті). Сондықтан «өркениет» ұғымының бірыңғай анықтамасы да жоқ. Зерттеушілердің көпшілігі өркениет – бұл әлеуметтік-мәдени негіз бойынша бөлінген, өзіндік ерекшелігі табиғи, объективті өмір жағдайларына, соның ішінде өндіріс тәсіліне негізделген елдердің, халықтардың үлкен, ұзақ өмір сүретін, өзін-өзі қамтамасыз ететін қоғамдастығы деп санайды. Н. Данилевский (1822-1885) тұжырымдамасы. Орыс публицисті және әлеуметтанушы, «Ресей және Еуропа» (1869) шығармасында оқшауланған «мәдени-тарихи типтердің» (өркениеттер) теориясын ұсынды. Оның мәні келесіге негізделеді: - біріншіден, адамзаттың барлық тарихы сөздің кең мағынасында түсінілетін мәдениеттің өзіндік ерекшелігімен ерекшеленетін әлеуметтік-тарихи құрылымдардың нақты түрлерінен тұрады. - екіншіден, тірі организмдерге ұқсас мәдени-тарихи типтер пайда болу, өсу, гүлдену, құлдырау, өлім-жітім сатыларынан өтеді; - үшіншіден, мәдени-тарихи типтер өз өмір сүруінің сыртқы жағдайларымен де, бір-бірімен де бітіспейтін күресте болады; - төртіншіден, қазіргі және жаңадан пайда болатын мәдени-тарихи типтерге ешқандай әсер етпейді, өйткені олар негізінен дербес дамиды, туғаннан жойылуға дейінгі кезеңдерден өтеді; - бесіншіден, мәдени-тарихи типтері (өркениеттер). Н. Данилевский келесі хронологиялық тәртіп жасады: Египет, Қытай, ассирия-вавилон-финикиялық, халдей немесе ежелгі-семитикалық, үнді, иран, еврей, грек, рим, жаңа-семит немесе араб, герман-роман немесе еуропалық. Ол сондай-ақ Мексика немесе Перуан өркениетін жатқызады, ол өз дамуын аяқтамай қайтыс болады; - алтыншыдан, барлық мәдени-тарихи типтері келесі заңдарға бағынады: 1 заң бір тілі немесе жақын тілдері бар халықтардың кез-келген тайпасы немесе жанұясы, туыстық тікелей сезіну үшін.өзіндік мәдени-тарихи типін құрайды. 2 заң Өркениет пайда болуы және дамуы үшін оған тиесілі халықтар саяси тәуелсіздікке ие болуы қажет. 3 заң Бір мәдени-тарихи үлгідегі өркениеттің басталуы басқа түрдегі халықтарға берілмейді. Әрбір түрі оны өзі үшін үлкен немесе аз әсер етеді. 4 заң. Әрбір мәдени-тарихи түрге тән өркениет тек қана толық, алуан түрлілікке, байлыққа жетеді, тәуелсіздікке ие болған кезде федерацияны немесе мемлекеттердің саяси жүйесін құрайды. 5 заң. Мәдени-тарихи типтердің даму барысы өсу кезеңі белгісіз ұзақ болатын, бірақ гүлдену және жеміс беру кезеңі – салыстырмалы түрде қысқа және олардың өмірлік күшін бір рет және біржола сарқатын көп жылдық бір жемісті өсімдіктерге ұқсайды; - жетіншіден; өркениетті құрайтын халықтардың мінез-құлқындағы айырмашылықтар мынадай ерекшеліктерден көрінеді: а) олардың психикалық құрылымы; б) мәдени-тарихи типтердің дамуы; в) басшылық немесе адамгершілік бастау; г) тарихи тәрбиенің барысы мен шарттары. Осыған орай,славян және герман халықтары арасындағы айырмашылықты қарастыра отырып, Н. Данилевский «қызығушылық емес басты серіппені, орыс халқының басты қозғаушы күші, ал рухани ағзасында баяу дайындалатын адамгершілік ішкі сана, бірақ оны сыртқы практикалық табу және жүзеге асыру үшін уақыт келгенде толығымен ұстап тұратын»деген қорытындыға келеді. Сондықтан славян мәдени-тарихи түрі жаңа түрге айналуы керек. Н. Данилевскийдің баяндалғандардан мынандай тұжырым жасауға болады.: а) жалпы адамзаттық өркениет сияқты жалпы мәдениет жоқ және өмір сүре алмайды; б) өркениеттер арасындағы ешқандай мәдени - тарихи сабақтастық бір-біріне белгілі бір әсер етуі мүмкін болса да өмір сүре алмайды; в) адамзаттың үздіксіз қозғалысы ретінде прогрессте алдын ала белгіленген мақсат жоқ. Оның пікірінше, бір бағытта қозғалыста емес, түрлі бағыттарда даму мүмкіндігін іске асыруда ілгерілеу туралы айтуға болады. Данилевскийдің идеялары көп жағдайда кейінірек О. Шпенглер ұсынған өркениет концепциясын сипаттады. О. Шпенглердің тұжырымдамасы (1880-1936) - неміс философы, тарихшы, халықтың ұжымдық рухын білдіретін және өмірлік циклдің анықтамаларын беретін тұйық «ағзалар» ретінде мәдениет туралы ілімді дамытады. «Еуропаның батуы» басты еңбегі. Оқу-жаттығудың мәні мыналардан тұрады: біріншіден, адамзаттың ешқандай бір тарихы жоқ, ал тарихи үдерісті түсінудегі сызықтық сын көтермейді; өзіне тұйық мәдениеттердің бір қатары бар; екіншіден, әрбір мәдениет пайда болады, дамиды, қартаяды және өледі. Олардың арасында ешқандай сабақтастық жоқ; үшіншіден, әрбір мәдениет – өмір сүру мерзімі – шамамен мың жыл; адам тарихында сегіз мәдениет болған: Египет, Үнді, Вавилон, қытай, грекрим (Аполлон), Византия-араб (магиялық), Батыс Еуропа, Америкадағы майя мәдениеті. Шпенглер тоғызыншы-орыс-Сібір мәдениетінің туылуы күтіледі деп санады; төртіншіден, әрбір мәдениет әлемге, өткеніне, өлімге, әлемдегі адам орнына және т. б. қарым-қатынасты анықтайтын өз жаны бар. Ол өсімдіктерге ұқсас қатаң шектелген жердің топырағында гүлдейді; бесіншіден, дақыл өзінің барлық мүмкіндіктерін іске асырғанда, ол қатып қалады, өле бастайды, оның «қаны оралады» – ол өркениетке айналады. Мәдениет-топырақтан туған организм, ал өркениет-ағзадан пайда болған механизм. Өркениеттің негізгі белгілері: 1) провинцияға таралатын барлық рухани шешімдер жойылатын әлемдік қалалардың пайда болуы (Ресейде - Мәскеу, ал қалғандары – провинция); 2) қала массасының пайда болуы; үлкен қаланың адамы – бұл паразит, дәстүрлерінен мүлдем айырылған, фактілердің адамы, ұрықсыз, шаруаларға терең бой алдырмайтын толық; 3) ақша рухы қоғам өмірінің барлық салаларына енеді, мүліктік қамтамасыз етілу басты құндылыққа айналады; 4) әрбір өркениет өзінің ерекше діндеріне тән (Үндістанда – буддизм, Грецияда – стоицизм, Еуропада-социализм); 5) туудың күрт құлдырауы. Еуропада ХХ ғасырдың басынан бастап репродуктивтіліктің бұлжытпай төмендеуі байқалады. Адамдар балаларды асырғысы келмейді, себебі олар кедей және баланы тамақтандыру қиын, өйткені барлық адамдардың шаршауы, жан күйзелісі және болашақ алдындағы қалдықсыз қорқыныш бар. Қорытындылай келе, келесі қорытынды жасауға болады: сол немесе басқа елдің, ең алдымен, оның дамуы мәдениет, білдіретін дербес «мәдени-тарихи тип», бір біріне ұқсамайтын басқа түрлері, тіпті бір-біріне бөтен. Ол пайда болатын, есейген, қартайған, өледі. Мәдениеттің жойылу процесі-оны өркениетке айналдыру процесі, бұл халықтың өмірінің соңғы сатысы. А. Тойнби концепциясы (1889-1975) - ағылшын тарихшысы және әлеуметтанушы, О. Шпенглердің идеяларын жалғастырды және жергілікті өркениеттер теориясының классикалық нұсқасын жасады. Оның мәні келесіге негізделеді: біріншіден, Тойнби – діни ойшыл, сондықтан оның тарихы - Құдай қолының ісі, ол оны адам мен адамзаттың өмір сүруі арқылы жүзеге асырады; екіншіден, тарих негізінде әлемдік Заңның (Құдайдың логосы) және адамзаттың өзара іс-қимылы жатыр, сондықтан ол бір бағытты және адамның өзін – өзі дамытуы арқылы Құдайды ұғынуға бағытталған; үшіншіден, тұжырымдаманың орталық ұғымы – өркениет-бұл бірқатар анықтаушы белгілермен сипатталатын тұйық қоғам: а) діннің болуы, ұйымдасқан түрде; б) белгілі бір аумақтың болуы; төртіншіден, осы критерийлерге сәйкес Тойнби 21 өркениетті (батыс, 2 православие (Византия және орыс), иран, араб, үнді, 2 Қиыр Шығыс, антикалық, сириялық, инд өркениеті, Қытай, Мина, шумерлік, Хетт, Вавилон, анд, Мексика, хокатан, майя және Мысыр) бөліп көрсетеді. Және жеті өркениет-тірі қоғам, ал қалған он төрт-өлі; бесіншіден, өркениет сыртқы орта тым қолайлы емес, тым қолайсыз және қоғамда басқаларды тудыруға қабілетті шығармашылық азшылық болған кезде дамиды; алтыншыдан, әрбір өркениет өзінің бірегей жолынан өтеді және оның айналасында бүкіл өмірі қалыптасатын құндылықтардың өзіндік жүйесі бар. Табысты дамып келе жатқан өркениеттер пайда болу, өсу, сыну, ыдырау және жойылу сатыларынан өтеді; жетіншіден, өркениеттің дамуы «шақыру және жауап беру заңымен» анықталады, егер азшылық немесе барлық қоғам жалпы шақыруға жауап берсе және бұл ретте жай ғана жауап бермейді, бірақ бір мезгілде, өз кезегінде жаңа жауапты талап ететін басқа қауіптер туындатады. Барлық сын-қатерлер: а) табиғи ортаның қауіптері; Б) адам ортасының қауіптері болып бөлінеді. Қауіптердің бес түрі бар: 1) қатал климатты қауіп; 2) жаңа жерлерді қауіптер; 3) сыртқы адам ортасы тарапынан күтпеген соққы қаупі; 4) тұрақты сыртқы қысымды қауіп; 5) қоғам өзі үшін өмірлік маңызды нәрседен айырылған және жоғалтуды өтейтін жаңа нәрсе жасауға тырысқан кезде қысым жасау. Барлық жағдайларда «қауіп күштірек болса, ынталандыру күштірек болады»; сегізінші, өркениеттің дамуы-шығармашылық тұлғалардың немесе шығармашылық азшылықтардың ісі. Белсенді азшылық - адамзаттың жалпы қазандығында ашытқы. Олардың энергиясы массаны зарядтайды және белгілі бір халық тарихындағы орасан зор өзгерістерге түрткі болады; тоғызыншы, өркениеттің құлдырауы сыртқы күштердің әсерінің салдары болып табылмайды. Ол өз қолынан қаза табады, билеуші азшылық» шіриді», шығармашылық күш пен энергияны жоғалтады, ал олармен тарихи сын-қатерлерге жауап беру қабілеті де жоғалады. 5 Қазақстан тәуелсіздігі тарихының философиясы. «100 жаңа есім» жобасы – қазіргі Қазақстан тарихының бейнесі. Қазіргі қазақ қоғамы ата-бабаларын, олардың тарихымен қатар арамызда жүрген, қазақ тарихында қалатын замандастарымен де таныс болғаны абзал. Бұл бастаманы елбасы өз мақаласында атап өткені белгілі, онда ұлт мақтанышы бұрынғы өткен ата-бабаларымыз, дана билеріміз бен жазушы, жырауларымыз, ел үшін аянбай еңбек еткен асыл тұлғалармен қатар, бүгінде ерең еңбегі ерекшеленіп жүрген азаматтар екені де айтылған. Тарихқа белгілі тұлғаларымызды еске алып, кесенелерін жаңартып, кейбірінің атына көше, алаңдар беріп жатса, Қазақстан тарихын жақсы жағынан жасауда өз үлестерін қосып жүрген замандас тұлғаларды қалай ұлықтай аламыз. Осы орайда, осы мақсатпен «100 жаңа есім» жобасы жарық көрген болатын. Бұл жоба мақсаты Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдарында ел дамуына үлкен үлес қосқан азаматтарды елмен таныстыру. Еліміздің дамуы, бейбіт заманда өмір сүруі, тұрақты болуы алуан түрлі тұлғалардың, сан түрлі тағдырлардың еңбегінің нәтижесі. Көп жағдайда, осы көп еңбекті атқарған, ел дамуына зор үлес қосқан азаматтардың өздері мен олардың табысқа жету тарихы әдетте құрғақ фактілер мен цифрлардың тасасында қалып қояды. «100 жаңа есім» жобасы бұл кеткен олқылықтың орнын толтыруға арналғандай. Бұл жобада Қазақстанның әр түрлі өңірінде өмір сүретін, әр түрлі жастағы, сан алуан этнос өкілдерінің табысы, табысқа жету жолдары баяндалмақ. Олардың ел дамуына қосқан үлесі, бүгінде қосып жатқан пайдасы баяндалмақ еді. Және сол адамдардың тарихы мен өмір жолдарынан қазіргі қазақ қоғамын тануға болады. Бұл жоба әуелден үш мәселені шешуге бағытталған, біріншіден – Қазақстанның дамуына, әрбір жаңа белесті бағындыруына үлес қосып жатқан, ел тарихын жасауда тікелей улес қосып жатқан тұлғалармен қоғамды таныстырады; екіншіден – оларға ақпараттық қолдау жасап, танымал етудің жаңа мультимедиалық алаңын қалыптастырады; үшіншіден – «100 жаңа есім» жобасының әр өңірде баламасы болады. Тәуелсіздік жағдайындағы философиялық зерттеулердің ерекшеліктері Мағынасы мен мәні жағынан тәуелсіздік кезеңіндегі еңбектер алдыңғы тарихымызға қарағанда біршама ерекше сипаттамаларға ие болады. Солардың ішінде қазақстандық философиялық ойды тұжырымдаушы мамандардың арасында шығармашылық еркіндіктің басымдық таныта бастағанын және оның әлемді философиялық тұрғыдан игеруде жетекші рөл атқаруға бетбұрғанын қуанышпен атап өтуге болады. Кеңестік социалистік қоғамның ыдырауымен ХХ ғасырдың соңында маркстік философияның дәуіріде әлеуметтік-рухани кеңістігімізде аяқталды. Елімізде ондаған жылдар бойы негізінен идеологияланған, таптық бағдарға сүйенген философияның үстемдік етіп келгеніне қарамай шынайы философиялық зерттеулер мен талдаулар жүргізіліп келгенінде атап өтуіміз керек іспетті. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда әлемдік философияның принциптері мен заңдылықтарын меңгерген мықты кәсіби философияның негізі қаланды. Мәселен, философия тарихын зерттеуші мамандар әл-Фарабидің есімін әлемге танытуға, оның философиясының гуманистік астарын ашуға біршама тер төкті, диалектикалық логикамен айналысатын мамандар философияның ұғымдық негіздерін сараптаумен айналысты, ғалымдарымыз ғылым және мәдениет философиясын, философиялық антропологияны, әлеуметтік философияны қарастыруда біршама жетістіктерге жетті. Ал, енді тәуелсіздік келген тарихи кезеңнен бері елімізде басқалар салалардағыдай философиялық зерттеулерде өзіндік өтпелі кезең дәуірі орын алды. Бұрынғы әдеттегі зерттеу тәсілдері жаңа бағыттағы методологияға орын бере бастады. Мамандар көп мәселені жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан зерделеуге ауыса бастағаны байқалды. Әрине, ол дегеніміз ұлттық болмысымыздың ерекшеліктерін философиялық сараптаудан өткізбеу деген сөз емес. Керісінше, этникалық болмыстың, сананың, ділдің, дүниетанымдық әмбебаптардың мәселелері жаңа қырынан ашыла түсті. Кітапта жарық көрген еңбектердің басым бөлігі осы өлшемдерге жауап беретін деңгейде. Әрине, пікірлер таласы жаңа ойларды туындататыны анық. Міне, осы егемендік алған тарихи уақыттан бері еліміздің философиялық ойларды түйіндеуші, бағамдаушы қауымында әртүрлі тұжырымдар палитрасы, көзқарастар алуандығы көрініс берді. Бұл заңды құбылыс болатын. Өйткені, «қасиетті жер бос болмайды» дегендей тәуелсіздік алып келген еркіндіктің арқасында әлемнің әр бұрышында дамыған, өрбіген философиялық ағымдар еліміздегі философ-мамандар үшін-де қызығушылық туғыза бастады. Еуропа кең тараған постмодерндік бағыттар, герменевтика мен синергетика сияқты ғылыми тәсілдер кеңінен қолданыла бастады. Әсіресе, философтарымыз құндылықтар мәселесіне, басқаша айтқанда аксиологиялық мәселелерге, олардың әр түрлі қырларына үлкен маңыз бере бастады. Философтардың бір тобы қазақтың түпкі тарихының негізіндегі түркілік философияның інжу-маржандарын сұрыптаумен айналыса бастайды. Бұрын-соңды ешқандай философиялық талдауға түспеген есімдер тереңінен және жан-жақты қарастырыла бастады. Мәселен, Қорқыттың, М.Қашқаридің, Ж. Баласағұнның, Қ.А. Иасауидің, Асан Қайғының, қазақтың атақты билерінің, ағартушыларының, қазақ интеллигенциясының, Абай мен Шәкәрімнің дүниетанымдық жүйелері байыппен зерделене бастады. Кешенді түрде жүзеге аса бастаған мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы түркілік кезең мен қазіргі замандағы көптеген ойшылдардың рухани қазынасын, көп ғасырлық рухани байлығын қазақ тілінде жарыққа шығаруға себепкер болуда. Бұл тек тәуелсіздік дәуірінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін дүниелер болатын. Тарих қойнауында қатпарланған даналық көздерін ашу қазіргі жаһандану заманында өрбіп келе жатқан нигилистік көзқарастарға қарсы тұратын дүниелер болып табылады. Оларды насихаттау арқылы ұлттық мәдениетіміздің сақтауға, дамытуға мүмкіндіктер алатынымыз анық. Бұл бағдарламаның тағы бір қыры әлемдік философияның ең құнды деген дүниелерін қазақ тілінде оқырман қауымға ұсыну болып табылады. Бұл жас ұрпақтың философиялық мәдениетін біршама көтерері анық. Тәуелсіз дамудың жылдары рухани мәдениетсіз, жастарды жоғары өмірлік құндылықтар рухында жүйелі және саналы түрде тәрбиелемей, тек материалдық игілік жолында тәрбиелеудің табысты болмайтындығын көрсетті, өйткені прагматизм және табыскерлік мүдде жоғары қоюшылық руханилықтан алшақ құндылықтарды егетіні белгілі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тек Қазақстан емес, сонымен қатар көптеген елдер, әсіресе, өз дамуының трансформациялық кезеңдерінде заманның алға қойған жаңа талаптары аясында өздерінің тарихына, мәдениетіне, дәстүрлеріне қайта бет бұрды. Міне, осындай тарихи жағдайда өзара түсінісу философиясының болашағы зор. Ол адамдар арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға теориялық іргетас бола алады. Халықтың өзіндік санасы мәдени және тарихи тамырдан ажыратылған болуы мүмкін емес және оның үстіне, ол жаңашылдық даму үрдісіне бойлаған берік мәдени және философиялық дәстүрге сүйенбей дамуы мүмкін емес, сонымен қатар дәстүрді ескермеген қандай да бір мәдени, метафизикалық жаңалық болуы да мүмкін емес. Біздің пікірімізше, халықтың өзіндік санасы мәселесімен сәйкестендірілген дәстүр мен жаңашылдық өрбігенде, еркін шы-ғармашылық тұлғаны, этникалық қауымдастықты, тіптен, бүкіл адам-заттың руханилық бағытында қалыптасуына негіздер нығайғанда егеменді Қазақстанның тәуелсіз дамуының ауқымы кеңейеді. Кейінгі кезде айрықша көңіл бөлінген мәселенің қатарына қазақ философиясын зерттеуге деген бетбұрыстың мәтіндік негіздерімен, методологиялық бағдарларының қалыптасуы жатады. Өткен тарихи кезеңдерде ұлттық философияға деген көз-қарас үстірт болатын, тіптен, көшпенді өмір салтын ұстанған халықтарда философияның ізі-де болмауы керек деген пікірлерде айтылып келді. Міне, осындай жағдайда рухани тарихымыздың даналыққа толы інжу-маржандары бар екенін дәлелдеу зерттеуші ғалымдарымыз үшін үлкен сын болатын. Жалпы қазақ философиясының Батыс Еуропалық рациона-листік философиядан түбегейлі айырмашылығы бар екені баршаға белгілі. Қазақ философиясы тарихи процесте поэтикалық формада танылған, бейнелілік арқылы әлемді рухани игеруге тырысқан, даналықты жоғары көтерген, сөз қадірін басқа құндылықтардан жоғары қоя білген. Сондықтан осындай бейнелі философияның мағыналық деңгейін сипаттап жеткізу қазіргі заманның философтар қауымы үшін үлкен міндет болып саналатыны анық. Қазақ ұлтының этнофилософиясын зерделеуде, оның күрделі тағдырын жан-жақты қарастырумен астасып жатады. Бекітуге арналған сұрақтар 1 «Тарих» және «Тарих философиясы» үғымдарының арақатынасын қалай түсінесіз? 2 Қазіргі заман философиясында «тарих мәні», «тарихтың соңы» мәселелері не себепті маңызды мәселелер болып саналады? 3 «Тарихтың бағытталу» мәні неде? 4 Тарих философиясының даму кезеңдерін қарастырудағы қандай негізгі әдістерді білесіз? (мысал келтіріңіз). 5 «Мәдениет» және «Өркениет» ұғымдарының айырмашылығы, арақатынасы мен байланысын түсіндіріңіз 6 «Өркениеттер қақтығысына» фактілер келтіріңіз, түсіндіріңіз 7 Қазіргі өркениеттік өзгешелігі мен қайшылықтары қандай?. 5 «100 жаңа есім» жобасының мәні неде? Маңызы қандай? Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер 1 Дербісәлиев Ә.Б., Қасымжанов А.Х. Әл-Фараби және рухани мұра. – Алматы: Қайнар, Саржайлау, 1994. – 240 б. 2 Курманбаева Н.М. Культура Востока и Запада: проблемы интеграции. – Алматы: КЦИТПМ НАН РК, 1996. – 160 с. 3 Гусева Н.В. Культура. Цивилизация. Образование. Социально-философский анализ оснований развития человека в контексте цивилизации и культуры. – Москва: Экспетринформ, 1992. – 285 с. 4 История философии. Запад-Россия-Восток. – Москва: Греко-латинский кабинет, 2000. – 443 б. жүктеу/скачать 38,18 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|