№2 басылым беттің -шісі «Кәсіби бағытталған шет тілі» пәнінің
жүктеу/скачать 1,14 Mb.
|
Дыбыс үндестігі (Ассимиляция или гармония согласных) Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, үндесіп бейімделіп, бірін-бірі игеруі дыбыс үндестігі деп аталады. Дыбыс үндестігі зандылығының 3 түрі бар: Ілгерінді ықпал (Прогрессивті ассимиляция). Кейінді ықлал (Регрессивті ассимиляция). Тоғыспалы ықпал (Тоғыспалы ассимиляция). I. Ілгерінді ықпал (Прогрессивная ассимиляция) Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың аддыңғысының кейінгі дыбысқа ықпал етіп, игеріп үндесуі ілгерінді ықпал деп аталады. II. Кейінді ықпал (Регрессивная ассимиляция) Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың кейінгісінің алдыңғы дыбысқа ықпал етіп, игеріп үндесуі кейінді ықпал деп аталады. 1. Сөз қатаң к, к, п дыбыстарына аяқталып, қосымша не келесі сөз дауысты, үнді және ұяң д, ж, з дыбыстарынан басталса, сөз соңындағы к, к, п ұяңданып ғ, г, б дыбыстарына айналады. III. Тоғыспалы ықпал (Прогрессивно-регрессивная ассимиляция) Сөз бен сөз аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ілгерілі-кейінді ықпал етуінің нәтижесінде екеуінің де өзгеріске ұшырауы тоғыспалы ықпал деп аталады. Қазақстан – менің отаным Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында 1992 жылғы 4 маусымда қабылданған мемлекеттік нышандарымыздың төл тарихы тым әріде жатыр. Біз сонау ықылым заманнан бері байрақты елміз. Халқымыздың бостандық сүйгіш өр рухы оның этнографиялық-мәдени нышандарында жарқын көрініс тауып отырған. Ту көтерген батыр бабалар бейнесі сонау ерте замандарда жартаста сызылған суреттерде айқын бейнеленген. "Көк асаба" аталған көне байрақ түсі исі түркі халықтары кие тұтқан көк аспан әміршісінің белгісіне баланса, түркілердің тағы бір табынары - көк бөрі бейнесі де тудағы таңбаға айналған. Мәтінді оқып, азат жол бойынша жоспар құрыңыз. Мәтінді жоспар бойынша айтып беріңіз. Берілген сөздерді түсіндірме сөздіктен тауып, мағынасын түсіндіріңіз. Нышан, айшық (-талган), қоректік, шипалық, мегзейді, әрлендіру, бедерлеу, киелі Елтаңба Танымал суретшілеріміз: Жандарбек Мәлібеков пен Шотаман Уәлихановтың ой-қиялы, маңдай терімен дүниеге келген мемлекеттік Елтаңбамызға қарап көрелікші. Көңілден шығар ма екен?.. Шеңбер ішіндегі негізгі нышан белгі - шаңырақ түндігі күн бейнесін елестетсе, уықтары - одан тарап жатқан алтын сәуледей. Әр бөлшегі әсем айшықталған шаңырақ алдымен өз халқымыз, одан қалды қатар тіршілік кешкен басқа ұлт өкілдері бар бірлесіп, кереге-уықтай кірігіп, күш-жігер жұмсап аяғынан тік тұрғызуға кіріскен қасиетті отауымыз – тәуелсіз мемлекетімізді мегзегендей. Елтаңба композициясын құрап тұрған келесі бөлік - ай мүйізді, алтын қанатты қос пырақ бейнесі. Көшпенділердің бүкіл тіршілігі, еңбегі мен өнері онымен тығыз байланысты. Ел қорғап, ата жауымен алысқанда да, қолы қалт етіп, құс салуға барса да, жігіттік жасап, қызды ауылды жағалағанда да сайын дала сайыпқыранын сәйгүлігінсіз елестете алмаймыз. Көшпенділер ұғымында жылқы - түлік біткеннің төресі. Оның жолға беріктігі мен жүрдектігі, еті мен қымызының қоректік және шипалық қасиеттері жанға дәру болса, ойыңды айтпай көзіңнен ұғатын қасиеті мен талғампаздығы мінез-құлқындағы тектілік ретінде жоғары бағаланған. Көне түсініктер бойынша, киелі көк пырағы адамды тәңірілер мекен еткен аспанмен байланыстырады. Жалы қанат тектес. Ат болса - адамның қанаты. Жалына қолың тиісімен-ақ жердің тартылыс заңын жеңіп, қиялыңа қанат бітеді. Жақсы ат мінген - жарым патша. Тіпті, азамат болды деген ұғымның өзін "ат жалын тартып мінді", жолы болған жігіт жайында "аты озып тұр" дейміз. Елтаңбадағы енді бір назар аударатын белгілер маңдайдағы бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты. Тәуелсіз мемлекеттің құшағы бес құрлыққа бірдей ашық дегенге мегзейтін бес бұрьшты жұлдыз бізге бұрыннан таныс. Аспан денелерін, әсіресе, күн мен айды, жұлдыздарды кие тұтатын халқымыздың "бағымыз ашылып, жұлдызымыз жарқырай берсін" деген асыл арманын білдіреді. Елтаңбаның негізгі бояуы - алтын түстес. Оған зеңгір көк нұрдың қосылуы мемлекеттік нышанды айрықша әрлендіріп, бедерлендіріп тұр. Жалпы, қай жағынан алғанда да кемел келісім тапқан Елтаңба, елдігімізді танытар белгі. Әманда, тұғыры биік болғай! Ортақ шаңырақ биік, ортақ босаға берік болсын! Мәтін бойынша тапсырмалар: 1. Берілген сөздердің синонимдерін табыңыз. Белгі, білдіреді, танымал, жылқы, тәуелсіз. 2. Сөздің түбірінен қосымшаларды дефис (-) арқылы бөліп жазып, қосымша түрін анықтаңыз. Таңба-белгілер көне ақшамызда да көрініс тапқан. Тараз, Отырар қалаларынан мыс теңгелер табылған. Жақсы ат мінген - жарым патша. Ат - адамның қанаты. 3. Тұрақты тіркестердің мағынасын түсіндіріңіз. Жақсы ат мінген - жарым патша. Ер қанаты - тұлпар. Ат шаба ма, бап шаба ма? Ат жалын тартып міну. 4. Мәтін ішінен термин сөздерді тауып, олармен сөйлем құрастырыңыз. 5. Көп нүктенің орнына төменде көрсетілген қосымшалардың тиістісін қойып көшіріңіздер. Бір қосымшаның сөздердің әрқайсысына әр түрлі жалғану себебін түсіндіріңіздер. Түбір мен қосымшаның аралығындағы дыбыстардың қалай үндесіп тұрғанын айтыңыздар. 1. -лар (-лер, -дар, -дер, -тар,-тер): Жылқы..., суретші..., құс..., бүркіт..., алтын..., ел... ; 2. -ның (-нің, -дың, -дің, -тың, -тің): Елтаңба... композициясы, шеңбер... іші, көшпенділер... тіршілігі, еті мен қымызы... қасиеті, тәуелсіз мемлекет... құшағы. 3. -ға (-ге, -қа, -ке): Жылқышы... жолығу, жан... дәру, осы уақыт... дейін, үй... таман, табыс... жету, кітап... кұмар. 4. -ны (-ні, -ды, -ді, -ты, -ті): Қала... жаяу аралау, көше... тазарту, ағаш... балтамен жару, шөп... орақпен ору, егін... кезінде жинап алу. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын айтып беріңіз. Тиісті сөздікті пайдалана отырып, берілген сөздерді аударыңыз. Зеңгір көк, кіршіксіз, береке, бейкүнә, тіршілік, өркениет, пәк, мәңгілік, көшпенділер. Төмендегі сөздермен сөйлем құрастырыңыз. Қасиетті, пәк, бүркіт, береке Қасиетті көк байрақ Мемлекеттік тәуелсіздігіміздің қасиетті белгісі ретінде көтерілген қыран қанатты туымыздың негізгі түсі - аспан түстес. Танымдық тұрғыдан алғанда, зеңгір көк - аспанның, ауа құрлықтың белгісі, адалдықтың кіршіксіз тазалық пен бейкүнә пәктіктің нышаны. Күн нұры жердегі тіршіліктің көктеп гүлденуіне тікелей әсер етеді. Сондықтан "Көгімде күн сөнбесін" деп тілейді көшпелі. "Мәңгілік қозғалыста болу", міне, оның Күннен үйрене көңілге түйген басты тағылымы. Көгілдір аспан аясында мәңгілік сапар шеккен ұлы Күн бейнесі көшпелі үшін нағыз өмір символы. Табиғаттың төл баласына айналған көшпелілер ұрпағы үшін қанатты қыран - дала бүркітінің де орны бөлек. Нышандық мәніне келер болсақ, бүркіт бейнесі өкімет билігін паш етіп, көрегендік пен кеңдікті білдіреді. Далалықтар үшін, ол еркіндік бейнесі, биік ар-мандарға қол созу нышаны. Сонымен бірге жолына кесе көлденең тұрып, аяқтан шалғысы келетіндерді топшысымен кағып, ерен қайрат көрсете алатын құс. Туымыздағы бүркіт бейнесі тәуелсіздік алып, қанатын қомдаған қазақ елінің әлемдік өркениет биігіне тал-май ұмтылып, талассыз жетуін тілеген игі ниеттен туғаны анық. Төл туымызды даралап тұрған тағы бір белгі - оның сабына таяу тік тартылған ұлттық өрнекті жолақ. Онда "қошқар мүйіз" деп аталатын қазақы өрнек ойылған. Халқымыздың талантты ұлдарының бірі – Шәкен Оңласынұлы Ниязбеков ұсынған жоба негізінде жасалған қасиетті көк байрағымыз, тәуелсіз мемлекетіміздің қыран қанатты көкшулан туы, міне, осындай. Мәтін бойынша тапсырмалар: 1. Берілген сөйлемдегі сөздердің түбірі мен қосымшасының аралығындағы дыбыстардың қалай үндесіп тұрғанын түсіндіріңіздер. Табиғаттың төл баласына айналған көшпенділер ұрпағы үшін қанатты қыран - дала бүркітінің орны бөлек. 2. Сөздің түбірінен қосымшаларды дефис (-) арқылы бөліп жазыңыздар. Қосымшалардың сөздердің біріне жуан, біріне жіңішке түрде жалғану себебін түсіндіріңіздер. Туымыздағы бүркіт бейнесі тәуелсіздік алып, қанатын қомдаған қазақ елінің әлемдік өркениет биігіне талмай ұмтылып, талассыз жетуін тілеген игі ниеттен туғаны анық. 3. Берілген сөздердің түбірі мен қосымшаларын дефис (-) арқылы бөліп жазып, қосымшаларды жұрнақ, жалғау түріне ажыра- тыңыздар. Қыран қанатты, кіршіксіз таза, далалықтар үшін, төл туы-мызды, халқымыздың талантты ұлдары. 4. Мәтіннен тәуелдік тұлғада тұрған сөздерді теріп жазыңыздар. 5. "Қошқар мүйіз" - ою түрі. Ол туралы не білесіз? Мәтінді мәнеріне келтіріп оқыңыз. 1944 жылы жазылған Әнұранның авторлары кімдер? Мәтін бойынша сұраулы сөйлемдер кұрастырып, оларға ауызша жауап беріңіздер. Әнұран - асыл қазына Әнұран - халық жүрегінің лүпілін тұмар ғып түйген музыкалық сәлем хат іспеттес. Ел басшылары ресми сапарының беташары болатыны да содан. Елтұмарына айналар асыл сөз, төл жырымызға айналатын аруақты өлең жазу, жыр додасына қатысып, бәйгеден озып келу бақыты ақындарымыз Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев және ақын қызымыз Жадыра Дәрібаеваларға тиді. Бойтұмар жырда халқымыздың еркіндікке құштар көңілі, тамыры терең болмысы, еңселі ертеңіне бағышталған арманы жақсы көрініс тапқан. Сол сияқгы төл рухани қазынамызды танытар халықтық қасиеттер, бейбіт пейіліміз бен досқа ашық құшағымыз туралы толғаныс та орынды шыққан. Елтаңба мен Әнұран, қасиетті көк байрағымыз - біздің елдік белгіміз, елдің құты, қасиеті. Ал, елін сүйген оның бойтұмарларын да қасиеттер болар. Бұл жөнінде тарихымызда тұңғыш қабылданған мемлекеттік нышандар туралы заңдарымызда да арнайы баптар бел-гіленген. Жаңа Конституцияның басында тайға таңба басқандай "Республика азаматы мемлекеттік нышандарды - Елтаңбаны, Жа-лауды, Әнұранды - құрметтеуге міндетті", - деп жазылған. Тұңғыш президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың: "Біз тәуел-сіздікке аңсап, зарығып жеттік. Енді сол тәуелсіздіктің қасиетті бел-гілерін де ерекше қадірлеуіміз, қастерлеуіміз керек. Әрбір азамат Қазақстанның Туын, Әнұранын, Елтаңбасын тұмардай қасиет тұтуы қажет. Елдігіміздің сыналатын бір тұсы осы" - деген арнау сөзін қазақ елінде тұратын және оны өз Отаным деп білетін әрбір азамат жүрегінің терең түпкірінде сақтап, қашанда жадында ұстауы керек. Бұл баршамыздың туған ел алдындағы перзенттік борышымыз. Мәтін бойынша тапсырмалар: 1. Берілген сөйлемнен септік жалғаулы сөздерді анықтап, қай септікте тұрғанын атаңыз. Бойтұмар жырда халқымыздың еркіндікке құштар көңілі, тамыры терең болмысы, еңселі ертеңіне бағышталған арманы жақсы көрініс тапқан. 2. Халық, жүрек, ана, ақын сөздерін барыс, жатыс септіктерінде тәуелдей септеңіз. Күй, жыр, ән сөздерін ілік, табыс септікгерінде тәуелдей септеңіз. Мәтіннен тәуелдік тұлғада тұрған сөз тіркестерін тауып, жазыңыздар. Тұмар, беташар, көшпелі сөздерін қатыстыра отырып, осы сөздердің мағынасын ашатындай сөйлем құрастырыңыз. КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘНҰРАНЫ Жаралған намыстан қаһарман халықпыз, Азаттық жолында жалындап жаныппыз. Тағдырдың тезінен, тозақгың өзінен, Аман-сау қалыппыз, аман-сау қалыппыз. қайырмасы: Еркіндік қыраны, шарықта, Елдікке шақырып тірлікте! Алыптың қуаты - халықта, Халықгың қуаты - бірлікте! Ардақтап анасын, құрметтеп данасын, Бауырға басқанбыз баршаның баласын, Татулық достықтың киелі бесігі – Мейірбан Ұлы Отан, қазақтың даласы! қайырмасы: Еркіндік қыраны, шарықта, Елдікке шақырып тірлікте! Алыптың қуаты - халықта, Халықгың қуаты - бірлікте! Талайды өткердік, өткенге салауат, Келешек ғажайып, келешек ғаламат. Ар-ождан, ана тіл, өнеге салтымыз, Ерлік те, елдік те ұрпаққа аманат! қайырмасы: Еркіндік қыраны, шарықта, Елдікке шақырып тірлікте! Алыптың қуаты - халықта, Халықгың қуаты - бірлікте!
Алтын дән – даласы, Ерліктің дастаны, Еліме қарашы! Ежелден ер деген, Даңқымыз шықты ғой. Намысын бермеген, Қазағым мықты ғой! қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным! Ұрпаққа жол ашқан, Кең байтақ жерім бар. Бірлігі жарасқан, Тәуелсіз елім бар. Қарсы алған уақытты, Мәңгілік досындай. Біздің ел бақытты, Біздің ел осындай! қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным! Мәтінді мәнеріне келтіріп оқып, мазмұнын айтып беріңіздер. 7,8,9-Сабақ. 3. Қазақ тілінің лексика жүйесі. Синоним. Омоним. Антоним. Тұрақты тіркестер. Мәтін: Сәлем беру. Амандау салты. Дыбысталуы, жазылуы, естілуі бірдей, ал мағыналары басқа-басқа сөздерді омоним дейміз. Мысалы: Жаз – зат есім, жаз – етстік. Ер – батыр, еркек, күйеу; ер – атқа салатын ер. Синоним айтылуы, естілуі, жазылуы әркелкі, мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: надан-топас; әсем-әдемі, көркем-сұлу; үлкен-зор, т.б. Антоним дегеніміз сөздердің бір-біріне қарама-қарсы айтылуы. Мысалы: Үлкен-кіші, аласа-биік, жоғары-төмен, ақ-қара, т.б. Тұрақты тіркестер дегеніміз – бірнеше сөзден құралып, бір мағынаны білдіретін бір лексикалық единициа ретінде жұмсалатын сөздердің тіркесі. Тұрақты тіркестер дайын қалпында арасына сөз қосылмай жұмсалады. Мысалы: Ит өлген жер – алыс; Төбе шашы тік тұрды – қорықты; Қаз пен көздің арасында – жылдам т.б.
Осылай қол алысып сәлемдесуден кейін амандасушылар алма-кезек: Дені-қарныңыз сау ма? Мал-жаныңыз, қора-қопсыңыз аман ба? - Еліңіз тыныш па? - деген сияқты амандасу сұрағын жалғастырады. Ал екіншісі: Деніміз сау. Мал-бас аман. Ел іргесі тыныш, т.б. -деп ризашылықпен жауап береді. Ұзақ сапардан келген ағайынға жиылып келіп амандасу немесе алыс сапарға аттанғалы жатқан адамға жиылып барып "Жол болсын!" деп тілек айту дәстүрі болған. "Алты жасар бала жол жүріп келсе, алпыстағы шал барып амандасады" деген мақал соның айғағы. Ал ауыл аралап жүріп жастар жасы үлкен қарияның үйіне бас сұғып, амандаспай кетсе, сол азаматтың үлкеңді сыйлауы кем, надан екенін бетіне басып, "Амандасуға да жарамады", "Жетесіз" деп сөгетін болған. Бұл тәрбие негізі амандық-саулық сұраудан басталады, оны білмеген адамның көргені шамалы деген ұғымды білдіреді. Бұдан туатын қорытынды: қазақ халқының амандасу салты - мазмұны жағынан өте бай, ол жастарды кішіпейілдікке, ибалыққа, сыйласымдылыққа баулуды мақсат еткен ата дәстүрі екені даусыз. Сыйға сый, сыраға бал. Еңкейгенге еңқей, атаңнан қалған құл емес. Шалқайғанға шалқай, пайғамбардың ұлы емес. Мәтін бойынша тапсырма. 1-тапсырма: Төмендегі сөздердің синонимін табыңыздар: Үлгі: Жаппай - дүйім, барша.
Үлгі: бас – з.е., дене мүшесі. бас - етістік.
1. Мәтінмен танысып, мәнерлеп оқып шығыңыздар. Мәтіннің студенттерге берер тәлімі қандай? Түсіндіріңіздер. "Ұлдың ұяты әкеге, қыздың ұяты шешеге" - деп қараған халқымыздың өсиетіне өз көзқарасыңыз қандай? Ұлттық отбасына қатысты бірнеше мақал-мәтелдер айтыңыздар. Мәтіннің мағынасын өз сөздеріңізбен айтыңыздар. 10,11,12-Сабақ. 4. Қазақ тілінің морфологиясы. Сөз құрамы. Қосымша. Мәтін: Қазақстан қалалары. Семей. Морфология – сөз және оның формалары туралы ілім. Морфологияның негізгі обьектісі – морфемалар. Олар – сөздің түбірі және оған жалғанатын қосымшалардан тұрады. Сөздің лексикалық немесе грамматикалық мағынасын білдіретін әрбір жеке ең кіші бөлшегі морфема деп аталады. Түбірден кейін тұрып, жаңа сөз тудыратын қосымшаны жұрнақ дейміз. Жұрнақтың екі түрі бар: 1) сөз тудырушы жұрнақтар; 2) сөз түрлендіруші жұрнақтар. 1. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын айтып беріңіз. Мәтінді азат жол бойынша мағыналық топтарға бөліп, жоспар құрыңыз. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып диалог құрастырыңыз. Тақырыбы: "Астана қаласына сапар". Сапар, жолсерік, кешендер, құрылыс, Есіл өзені, тарихи маңызды, кең әрі түзу көше, сәулетті ғимарат. Ақмола (Астана) Ақмола - 13-14 ғасырда тұрғызылған сәулетті күмбез. Ондай тастан, күйдірген кірпіштен жасалған күмбездер Есіл мен Нұра бойында көп. Ақмола Кеңгір бойындағы Домбауыл сияқты кешендер солардың ескі түрінің бірі. Оның қабырғасы төрт бұрышты текше түрінде қаланып, үстінде шардың жартысына ұқсаған, не киіз үйдің төбесі тәрізді күмбез орнатқан. Күмбез жолаушының көзіне алыстан жарқырап көрініп, Есіл өлкесінің аты болады. Есіл бойында дуан салынғаннан (1832) бері, Ақмола сол дуанның, кейін Ақмола қаласының, оның уезінің және облысының ресми атына айналады. Ол жерде болған тарихи күмбез 19 ғасырдың 2-жартысында қирап бітті. Тарихта, ел есінде тек оның аты ғана сақталған. Қазақстан астанасы жөнінде айтсақ, Акмола астана болуға лайық. Географиялық орны жағынан жазық далада орна-ласқандықтан астана бола қалғанда оған сәулетті ғимараттар салынып, қала созыла беретіні белгілі ғой. Осы жағынан Ақмола өте қолайлы. Нұра, Есіл өзендерінің бойына жақын орналасқан, ол қаланы сумен қамдаудың көзі. Егер, Қазақстан картасына көз жүгіртсек Ақмола қаласы қазақ жерінің дәл орталығы. Теміржолдың да, тас жолдың да торабы. Ақмола Қазақстанның оңтүстігіне де, солтүстігіне де, шығысына да, батысына да бірдей орталық. Ақмоланың астана болуы қазақ ұлтының миграциясына да пайдасын тигізері даусыз. Және де мұның саяси-стратегиялық маңызы бар екенін де ұғуымыз керек. Ол дегеніміз Сарыарқаның байлығына қазақты қожа ету. Облыс 1939 жылы қазанның он төртінде кұрылған. Аумағы -133,0 мың шаршы шақырым. Халқы - 1002,0 мың адам. Облыстың 12 ауданы бар. Жаттығу жұмыстары: 1-тапсырма: Зат есімдерді теріп алып, тұлғасына қарай кесте бойынша жазыңыз.
1. Шығанақ оған бала, оқушы деп қана қарамайды. 2. Астана Есіл, Нұра өзендерінің жағасында орналасқан. 3. Олжабекті ит- құсқа жем қылмай алып қайтқан мылтықты адам осы - Шығанақ. 4. Жастар жағы ойнап-күліп тойды қыздырып жіберді. 5. Байдың үйінің алдында қойлар көгенделіп тұр. 6. Қойшы бар жұмысты бітіріп демалуға кетті. 2-тапсырма: Сөздіктен берілген сөздердің орысша баламасын тауып жазыңыз. Жолаушы Қожа болу Ресми аты Аумағы Сәулетті Аудан Ғимарат
Түн ортасы ауа жел бәсеңдеп, бұлт ыдырай бастады. Кертөбел атын күзетіп жатқан Айбас екен. Маған балаң мен келінің аянышты емес, мына сен аяныштысың. Өнер - халықтың рухани азығы. Бірақ ел құлағы елу, отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жетеді. Түн ішінде Жайықтан өтіп кетіпті. Қазақ - сөз қадірін өз қадірім деп білген халық. 4-тапсырма: Мәтіннен сын есімдерді теріп жазып, талдау жасаңыз. 5-тапсырма: Көмекші есімдерді тауып, шығыс, көмектес септіктерінде септеңіз. Жайыққала - Теке - Орал 1775 жылға дейін қазіргі Орал деп жүрген қаламыздың Жайық қалашығы аталып келгені тарихтан белгілі. Жағасына осы қала орналасқан өзен де Жайық деп аталатын. Жайық - ежелгі түрік сөзі, мағынасы жайлы отан. Жайықтың жағасында скифтердің, гот-тардың, ғұндардың, аварлардың, хазарлардың, печенегтер мен қыпшақтардың үндері қалған. Бұл Жайық солардың ұрандарын бойына сіңірген. ХІІІ-ХҮ ғасырларда бұл өлкенің Алтын Ордаға қарағаны белгілі. Алтын Орданың сауда-саттық, әрі мәдени орталығы болған Сарайшық та Жайықтың бойында. Бұны Еділ бойынан келген казак-орыстар 1580 жылы құртып жіберген. Казактардың бұл ойраны Ермактың озбырлығымен ұласып кеткені де мәлім. XVII ғасырдың аяқ шенінде-ақ жікке бөлінген, байы мен кедейі іріктеліп шыққан казактар XVIII ғасырда алпауыттарға қарсы бас көтере бастайды. 1667-1671 жылдардағы Степан Разин басшы-лығымен көтерілген қара халық, бұдан 100 жыл өткеннен кейін Е.Пугачевтің туының астына жиналады. 1773 жылдың 17 қыркүйегінде Е.Пугачев пен И.Зарубин-Чика бастаған көтерісшілер тобы алғаш рет Жайық даласында атқа қонады. Осы Жайықта болған бақытсыз оқиғаларды мүлдем ұмыттыру үшін Екатерина ІІ 1775 жылы Жайық өзенін Орал өзені деп, Жайық қаланы Оральск деп өзгертеді. . Патшаның бұйрығы өз алдына, Жайықтың Самар беті мен Бұқар бетін тең жайлаған қазақ халқы Жайығын Жайық деп, Ораль-скіні Теке деп атаудан еш жаңылмайды. Сол өлкеде қылышы жарқылдаған Махамбет те "Волга-Урал екі өзен" демей, "Еділ-Жайық екі өзен" деп жалынды жырға қосады. 1868 жылы Теке Батыс Қазақстан өлкесіндегі үлкен бір облыс орталығына айналады. XIX ғасырдың басында Теке қаласы орыс интеллигенциясының назарын өзіне бұра бастайды. Әуелі орыс география қоғамын ұйымдастырушылардың бірі А.И.Левшин келсе, оның еңбегімен танысқаннан кейін, 1773-1775 жылдардағы шаруалар көтерілісі болған жерлерді өз көзімен көру үшін А.С.Пушкин 1833 жылдың 21 қыркүйегінде Текеге келіп түседі. Бұл кездегі оның жолбасшысы, соңынан әрі ғалым, әрі жазушы ретінде аты шыққан В.И.Даль еді. Сол шамада Текеде 12 400 адам тұратын, 4 алаңы, 85 көшесі болған. Сөз соңында айтарымыз, патша II Екатеринаның қырсықтығынан ежелгі атын жоғалтқан қалаға не Жайыққала, не Теке деген атын қайтарып берсе деген ұсыныс жасаймыз. (Баспасөзден) Мәтін бойынша тапсырмалар: 1-тапсырма: Орыс тіліне аударыңыз. 1775 жылға дейін қазіргі Орал деп жүрген қаламыз Жайық аталған. Жайық - ежелгі түрік тілінде жайлы отан деген мағынаны білдіреді. Жайықта болған қанды оқиғаларды ұмыттыру үшін Екате-рина II 1775 жылы Жайық өзенін Орал, Жайық, қаласын Оральск деп өзгертеді, Қазақ халқы патшаның бұйрығына қарамай қаласы мен өзенін өз атымен атаудан жаңылмайды. 2-тапсырма: Көмекші есімдерге талдау жасаңыз. Дәл осы кезде тыста, үй сыртында, жүгірген балалардың дауысы естіліп еді. Жүгіріп қасына барған Хакімге танымайтын адамша тосырқап қарады. Тозған үй ішінен жылу кеткен. Үй сыртына кеп түскен ат дүбірімен аралас үрген ит дауысы келеді. 3-тапсырма: Көмекші есімдерді теріп жазып, сөйлем құраңыз. Артта, ішіне, қасында, жанында, жанына, сыртта, қала, үлкен, ескі, кең, маңындағы, алға. Семей Семей - Қазақстанның ірі, мәдениетті қалаларының бірі. Семейдің өзіне тән ұзақ даму тарихы бар. Қаланың 16-17 ғасырлардағы ежелгі аты - Доржынкит. Ол патша үкіметінің ресми құжаттарында "Тас мешіт" деген атпен XVI ғасырдың басынан бел-гілі. I Петр тапсырмасымен бұл жерге арнайы келген әскер басшы-ларының хабарларында бұл қоныс "Гудские каменные палаты", "Семь палат" деп аталған. Өйткені қалада ерекше көзге түсетін жеті сарай болған. 1718 жылы Семей қамалын жаңадан тұрғызуға жіберілген Чередов пен Бухгольц Жеті шатыр сарайларының биіктігі мен әшекейлеріне таң қалады. Бұл екеуінің жазуы бойынша Жеті шатырдың құрылыстары Бұхар мазарларының стилімен салынған. Онда ғажайып суреттер, кітаптар, қолжазбалар болған. Сарайдағы жазулардың бір тобын 1717 жылы Бухгольц I Петрге сыйға тартқан. I Петр ол жазулардың мазмұнын айыру үшін Париж академиясына жібереді. Бұл жазулар қазір сонда сақталуда. Жеті шатыр сарайының ең бағалы қазыналарының бірі - суреттер. Әр сарайдың ішкі қабырғалары ғажайып суреттермен көркемделген. Семей бекінісінің іргесі 1718 жылы қаланғаннан кейін, 1782 жылдан уездік қала. Қала іргесі қаланған кезден-ақ Орта Азия ха-лықтары мен көршілес елдердің Шәуешек, Құлжа, Қашғар қалаларымен сауда Жібек жолы арқылы жүргізілді. Семейде 1870 жылы май шығаратын екі завод, сабын қайнататын бес завод, он алты кірпіш заводы және 1353 тұрғын үй болған. Сол жылдары оқу орындарынан бір уездік училище, бір әйелдер училищесі, бес мұсылман медресесі болған. Совет өкіметі жылдарында маңызды экономика және мәдени орталықтарының біріне айналды. Қалада тамақ, жеңіл машина жөндеу, металл өңдеу және құрылыс материалдары кәсіпорындары салынған болатын. 1975 жылдың басында мұнда арматура, кабель, газ аппаратурасы, протез, тәжірибелік-тері-былғары, жол-құрылыс техникасы, автомобиль, тұрмыстық машиналар мен аспаптар жөндеу зауыттары, цемент, тері-бетон комбинаттары, аяқ-киім, шұлық, тігін, жүн фабрикалары және басқа жеңіл-өнеркәсіп орын-дары болды. Қала тұрғындарына көптеген тұрмыстық кәсіпорындар, жоғары оқу орындары, қазақ, орыс драма театрлары, өлке тану мұражайы, қазақтың ұлы кемеңгері Абай Құнанбаевтың, орыс жа-зушысы Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық мұражайлары қызмет көрсетеді. Семей ет және сүт өнеркәсібі технологиялық институты 1965 жылы Жамбыл технологиялық институтының бір бөлімі болып ашылды, ал 1980 жылдың қаңтар айынан бастап, Семей қаласында өз алдына Семей ет және сүт өнеркәсібі технологиялық институты болып өзгеріп құрылды. Семей мемлекеттік институты - жоғары дәрежелі маман дә-рігерлер дайындайтын оқу орны 1953 жылы ашылды. 1961 жылға дейін бір ғана емдеу факультеті болды. Қазір бірнеше факультет бар. Семей зоотехникалық-малдәрігерлік институты 1951 жылы ұйымдастырылған. Семей педагогика институты педагог кадрлар дайындайтын жоғары оқу орны. Институт 1937 жылы құрылған. Семей облыстық өлкетану мұражайы 1883 жылы ашылған. Ол жер аударылғандар Е.П.Михаэлис, А.А.Леонтьев, А.А.Блэк, Н.И.Долгополов және Абай Құнанбаевтың қатысуымен құрылды. Қазір мұражайда 35 мыңдай экспонат және 33 мың данадан аса ғылыми әдебиет бар. Облыс 1939 жылғы қазанның он төртінде құрылған. Аумағы -179,6 мың шаршы шақырым. Халқы - 838,3 мың адам. Сөздік Мәдениетті Көркемделген Ресми құжат Бекініс Әшекей Мұражай Мазар Мамандар Қолжазба Дәреже Өлке тану Жаттығу жұмыстары: 1. Берілген сөйлемдерден тәуелдік жалғауын табыңыздар. Семей - Қазақстанның ірі, мәдениетті қалаларының бірі. Ол патша үкіметінің ресми құжаттарыңда 'Тас мешіт" деген атпен бел-гілі. Жеті шатыр сарайларының биіктігі мен әшекейлері Бұхар ма-зарларының стилімен салынған. Әр сарайдың ішкі қабырғалары ғажайып суреттермен көмкерілген. 2. Берілген сөздермен сөйлем құрастырыңыз, талдаңыз. Суреттер, балалық, әңгіме, жолы, халі, орын, ауыл, бақыты, өмірі, сыйлық. 3. Мәтіннен берілген сұрақтарға жауап жазыңыз, талдаңыз. Семей қаласы патша үкіметінің ресми құжаттарында қалай аталған? Жеті шатыр сарайларының стилі қандай стильге жатады? Семей мәдени-экономикалық орталық ретінде қашаннан белгілі? Семейде қандай оқу орындары болған? 4. Берілген сөздерді пайдаланып, сөйлем құрастырыңыз. Сөйлемдерден тәуелдік жалғауын тауып, талдаңыз. Экономика, мәдени, орталық, жеңіл өнеркәсіп, кә-сіпорындарында, мамандар, әдеби-мемориалдық мұражайлар. 13,14,15-Сабақ. 5. Тәуелдік жалғауы. Жіктік жалғауы. Септік жалғауы. Көптік жалғауы. Мәтін: Қазақтың билері. Төле би. Қазыбек би. Әйтеке би. Жіктік жалғау (Формы спряжения) Жіктік жалғау — іс-әрекеттің кімге қатысты екенін білдіретін грамматикалық категория. Қазақ тілінде есімдер де, етістіктер де жақ бойынша түрлене алады. Жіктік жалғаулары жақтық мағына берумен қатар, жекеше, көпше мағыналарды да бере алады. Қазақ тілінде жіктік жалғаудың төрт түрі бар. Жалғаулардың орын тәртібі (Порядок расположения окончаний) Қазақ тілінде қосымшалардың өзіндік жалғану тәртібі бар. Сөзге жұрнақ, сонан кейін көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғаулары бірінен соң бірі жалғанады. Көптікжалғау (Аффиксы множественности) Көптік жалғауы сөздерге көптік мағына беретін көптік жалғаулары арқылы жасалады: -лар, -лер, -тар, -тер, -дар, -дер. Тәуелдік жалғау (Притяжательные аффиксы) Тәуелдік жалғау заттың белгілі біреуге тән екендігін білдіреді. Орыс тіліңде мұндай қосымша жоқ: дәптер+ім (моя тетрадь), дәптер+ің (твоя тетрадь). Септік категориясы (Категория склонения) Септік жалғауы сөз бен создің арасын байланыстырып, оларды өзара карым-қатынасқа түсіреді. Қазақ тілінде 7 септік бар. Образование падежных форм имен существительных осуществляется с помощью падежных окончаний. В казахском языке имеется 7 падежных форм.
жүктеу/скачать 1,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|