ТӘУКЕ ХАН (1680-1718) ЖӘНЕ ОНЫҢ БИЛЕРІ

Тәуке хан ел басқаруда беделі зор билер мен батырлардың тобына сүйеніп, феодалдық бытыраңқылыққа бейім тұрған хандар мен сұлтандардың рөлін тежеуге тырысты. Ол тұрақты хан кеңесі, билер кеңесін құрып, жыл сайын Құлтөбеде (Ташкент түбінде) Үш жүздің шонжарларын шақырып съезд өткізіп тұрды. Билер тобының қатысуымен Үш жүздің арасындағы маңызды мәселелер шешілетін болды. Олар халықты басқаруға арналған заң шығару мен сот істеріне араласты. Бірте-бірте жергілікті басқару істерін де қолдарына алды.

Қазбек бидің беделі мен ықпалына қазақ хандары ғана емес, оның мемлекетаралық шиеленістерді бейбіт жолмен шешуде парасатты елші, дипломат екенін бағалап, 1761 жылы Қытай империясының елшілігі, 1762 жылы орыс мемлекеті әкімшілігінің өкілдері оған арнайы келіп қайтқан.

Қаз дауысты Қазбек би – ең алдымен, асқан шешен, ақын; екіншіден, ел басқарған, дау-жанжалды әділ шешкен, әділ қазы; үшіншіден, ол – халықаралық дәрежегі елші-дипломат, қоғам қайраткері.

Қазбек би 1667 жылы туып, шамамен 1764 жылы 97 жасында дүние салса керек. Қаз дауысты Қазбек би бабамыздың денесі Түркістандағы Қожа Ажмет Иасауи сағанасына жерленген.

Қазақ тіліндегі сөздердің түбір тұлғасы 5 түрге бөлінеді:

1. Негізгі түбір

2. Туынды түбір

3. Біріккен түбір

4. Қосарлы сөз

5. Қысқарған түбір

Қазақ тілінде 9 сөз табы бар.

Құсбегі – бүркіт, ителгі, қаршыға, қырғи сияқты жыртқыш құстарды аңға, адал құстарға салу үшін үйрететін бапкер адам. Ол қыран құстарды тор құрып ұстап алады, немесе балапан кезінде ұядан алады. Оның аяғына балақбау мен шыжым тағып, көзіне томаға кигізеді. Одан кейін құсты ұшырып, қайыруы (үйретуі) жеткен соң, семіртіп түлетеді. Жеңіл ұшып жеңіл қонатын күйге келтіру үшін оны «ақ жеммен» асырап, бос керілген арқанға қонақтатып ұйқысын алып, қайта арытады.

Құсбегілердің аса жоғары бағалайтын құсы – бүркіт. Аққу мен бүркіт қасиетті, киелі құстар болып есептеледі. Бұл екеуі екі жұмыртқадан артық жұмыртқаламайды.

Бүркіт ұясын ең биік ағаштың басына, не тау шыңдарының ең биік құз жартасына, жел мен аяздың нағыз суық өтіне салады. Онысы – бүркіт өз ұрпағын жұмыртқа кезінен балапан болып, одан ұядан ұшып шыққанға дейін табиғаттың қатал ортасында шынықтырып шығару.

Құсбегілер бүркіт балапанын алу үшін неше түрліқиындықты бастан кешіреді. Олар үшін әсіресе тау бүркіті бағалырақ. Өйткені олар алғыр, өжет, қырағы болады. Қоян, борсық, түлкі, қарсақ сияқты ұсақ аңдарды оңай, тез алады. Ең алғыр, өжет, қырағы тау бүркіттері «таудың ақ иығы» деп аталады. Бұлар қасқыр, аю, бұғы сияқты ірі аңдарды да алады дейді. Құсбегілердің айтуынша, бүркіт ірі аңдарға түсіп, тоқтатуға шамасы келмей бара жатса, бір аяғын аңға, екінші аяғын кез келген затқа не ағашқа қадайды екен. Мұндай жағдайда күшті аңдар бүркіттің денесін екіге бөліп әкететін жағдай да болатын көрінеді.

Бүркіт те өзге құстардай жыл сайын ескі жүнін тастап түлейді. Осы кезде құсбегілер «ақ жем» беріп арықтатып, олардың тез түлеуіне көмектеседі.

Құсбегі бүркітке жаңа ғана алған аңның жүрегін жұтқызады. Оны «тоят» дейді. Кейде бүркіт иесі жеткенше алған аңын жүн-мүнімен жұтып жиберіп, «қоя» деген ентікпе ауруына ұшырайды екен. Сондықтан құсбегілер жүйрік атпен бүркіттің артынан іле-шала жетуі керек екенін айтады.

Орта Азияда бүркіт ұстайтын құсбегілер қазақ пен қырғызда ғана көрінеді. Өзге халықтардың ұстайтындары – тұйғын, лашын, қаршыға, ителгі, тұрымтай, қырғи, жағалтай сияқты майда құстар.

Алдырған томағасын ителгідей,

Көзіңнен айналайын жаутандаған,- деп келетін халық өлені мұны растай түседі.

Лашын-қанат,құйрығы ұзын, тұмсығы имек, сарғыштау құс. Үйректі оңай алғанымен,қазды алу оған қиынға түседі. Бұл да ауыз әдебиетінде әлденше рет теңеу ретінде жұмсалған:

Лашын құстай шүйілген,

Жеңсіз берен киінген,

Жалғыз қара көрінді.

(«Батырлар жыры»)

Қаршыға- тұмсыға иілген, шағын денеді алғыр құс. Мұның да сұлулығы әнге қосылып, әсем теңеуге баланған:

Қаршығы төс, қаз мойын Ғалияжан,

Әлде нендей болады заманымыз?

(Балуан Шолақ)

Қаршығалыға қоян кездеспейді,

Жарақтыға жау жалықпайды (мақал)

Масатыдай кұлпырар жер... жүзі.

Жан-жануар, адамзат анталаса,

Ата-анадай елжірер күн... көзі.

Жаз... көркі енеді жыл құсы...,

Жайрандасып жас күлер құрбысы...

Көр... жаңа тұрғандай кемпір мен шал,

Жалбаңдасар өзінің тұрғысы...

(Абай)

2-тапсырма: Мәтінді оқып шығып, септік жалғаулы сөздерді табыңыздар. Жай септеулі сөздер мен тәуелдік жалғаулы сөздердің септелуіне назар аударыңыздар, ерекшеліктерін айтыңыздар.

Бала дүрбісін бағыттап алып, мұржасы қисайған сұрықсыз жаман үйден көз алмайды. Маңдайшасында жұқа тақтайға қолмен жазылған "Мектеп" деген сөз бар. Бала әлі хат танымаса да, осыдан басқа сөз жазылмағанына іштей сенеді. Бұл дүрбінің ғажабы - тыр-накшай дүниенің өзін айдан анық көрсетеді. Ол мектепке қалай ба-ратынын, сол есіктен қалай кіретінін көзіне елестетті.

(Ш.Айтматов.)

3-тапсырма: Өлеңді көшіріп жазып, септік жалғаулы сөздерді табыңыздар. Қай септікте тұрғанын айтыңыздар.
Толқыннан толқын туады,

Толқынды толқын қуады.

Толқын мен толқын жарысады,

Күңіренісіп кеңеспен,

Бітпейтін бір егеспен.

Толқын мен толқын сырласып,

Сырларын еппен ұрласып,

Толқынға толқын еркелеп,

Меруерт көбікке оранып,

Жыландай жүзге бұралып,

Жарға жетер ентелеп.

(М.Жұмабаев.)

5-тапсырма: Бірнеше көмекші есімдерді септеңіз.

3. 
   Берілген мәтіннен жалқы және жалпы есімдерді теріп жазыңыз.
   

3. 
   "Еділ мен Жайық" әнін жаттап алыңыз.
   

Тұлғасына қарай: негізгі сын есім, туынды сын есім.

Құрамына қарай: дара және күрделі сын есім.

Мағынасына қарай: Сапалық және қатыстық сын есім.

1. 
   Жай шырай
   

2. 
   Салыстырмалы шырай
   

3. 
   Күшейтпелі шырай
   

4. 
   Асырмалы шырай
   

Құлпырады дала, гүлдейді орман

Емізеді егіз Еділ мен Жайық.

Ақ шағала айдын, ақталған арман,

Тербеледі кеме, ойнайды қайық.

Әуелейді адам, самғайды сұңқар

Шығандарға, шыңға қанатын жайып.

А-а-а, ағады шалқып,

аққулары қалқып, Еділ мен Жайық.
Жаттығу жұмыстары:

1-тапсырма: Берілген сөздермен сөйлем құрастырыңыз.

2-тапсырма: Негізгі және туынды зат есімдерді бөлек-бөлек жазыңыз.

Үлгі: Ұзын арқан. Ұсақ моншақ.

10, 50, 17, 6, 8, 60, 70, 1970, 18, 29, 31, 100, 100 000.

Адам сусыз тұра алмайды. Адам денесінің 65% судан тұрады. Егер судың мөлшері 10-20 % кеміп қалса, адам өледі. Су адам организмінде тазартқыштық қызмет атқарады. Су денесіне керексіз заттарды жуып-шайып отырады.

1. Мәтінді мәнерлеп оқып шығып, мақсаты қандай соны анықтаңыздар.

3. Қысқаша жоспар құрып, мәтіннің мазмұнын айтыңыздар.

Жезде мен балдыз арасындағы қарым-қатынас қазақ ха-лқында ерекше сыйластықпен, ойын-күлкімен, әзіл-қалжыңдасумен

сипатталады.

Ағайыңды кісілердің әйелдері - абысын, ағасының әйелі -жеңге, інісінің әйелі - келін, апалы-сіңлілерінің күйеулері - бажа, олардың балалары - бөле, апаның күйеуі - жезде (баласы жиен), сіңлісінің (қарындасының) күйеуі - күйеу бала (баласы жиен).

Сонымен, қазақта туыстық және құдандалық салттарға бай-ланысты әр түрлі қарым-қатынас, алыс-беріс, өзара көмек сияқты шым-шытырық әрекеттер болады. Бұл жоралғылардың әрқайсысының өзіне ғана тән сан қилы бөлекше міндеттері мен жауапкершіліктері бар. Оларды әр уақытта білетін де, оны бұлжытпай жүргізуге тырысатын.
* * *

Інісі бардың, тынысы бар,

Ағасы бардың жағасы бар.

Жақынға өтірігіңді айтпа,

Ағайын тату болса, ат көп,

Абысын тату болса, ас көп.

Көсеуің ұзын балса, қолың күймес, Ағайының көп болса, ешкім тимес.

Ағайынның азары болса да безері болмайды.

Ауыл сыйласа, сен де сыйла,

Әкеңнен қалған құл емес.

Ауыл сыйламаса сен де сыйлама,

Ол патшаның ұлы емес.

Мәтін бойьшша тапсырмалар.

1-тапсырма: Мәтіннен синоним сөздер тауып, өз мысалда-рыңызбен толықтырыңыздар.

2-тапсырма: Сұлулыққа, туыстыққа, тұрмыс-салтқа байланысты 10 тұрақты тіркес жазып, мағынасын түсіндіріңіздер.

3-тапсырма: Төмендегі тұрақты тіркестердің беретін мағынасын анықтаңыздар.

Жүрек жұтқан –

Ит өлген жер –

Аузына құм құйылу –

Кежегесі кейін тарту –

Үріп ауызға салғандай –

Көзге түртсе көргісіз -

4-тапсырма: Мәтін соңындағы мақал-мәтелдерді оқи отырып, туыстық қарым-қатынасқа байланысты тағы да 5 мақал-мәтел ойлап жазыңыздар, мағынасын ойлап жазыңыздар.

1. Мәтінді мән бере, дауыстап оқып шығыңыздар.

Нақ осы шақтың жай түрі отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктеріне жіктік жалғауының тіркесуі арқылы жасалып, іс-әрекет, қимылдың тура сөйлеу кезеңінде болып жатқандығын білдіреді.