2 Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары

ретінде ғана болады. Қозгалыс - кез келген өзгеріс, жалпы өзгеріс
козғалыс пен материя бір-бірімен бөлінбейтін болады. Сондай-ак козғалыс
абсолютті 6олуына сай тыныштық тепе-тендік, тұрактылык сәттерін де
жокка шығармайды. Тыныштық
 
әр кез салыстырмалы болады.
Диалектикалык материализмде материя қозгалысынын бес түрін беліп
карастырады: механикалык, физикалык, химиялык, биологиялык және
әлеуметтік. Материя қозгалысының барлық түрлері бір-бірімен байланысты
6олганымен де, олардың күрделілік денгейлері жагынан айырмашылыктары
бар. Материя козгалысының ең жогаргы формасы - әлеуметтік, ен
қарапайым - механикалык. Қозғалыстын әлеуметтгк формасы дегеніміз
когамдык байланыстар мен қатынастар.
Универсумнын қозғалыс түрлері иерархиялык өзapa ықпал-
дылықты туғызады. Қозғалыстық жоғарғы формасы жүйелік
қасиеттердін тууы нәтижесінде төменгі базада пайда болады.
Биологиялық құ6ылыстарға физикалық процестерге жат қасиеттер тән.
Сол сиякты әлеуметтік құбылыстардын да биологиялық құбылыстардан
айырмашылыктары болады. Материя қозғалысының жоғарғы формасы
өзңнің бастапкы негізінен салыстырмалы дербестігімен өзгешелігімен
ерекшеленеді.
Кеңістік және уакыт. Кеністік және уақыт материя 6олмысының
түрлері 6олып табылады. Кеністік пен уакыттың маңызды қасиеттеріне
олардың абсолюттігі мен салыстырмалылығын жатқызу керек.
Макродүние кеністігінің қасиеттеріне оның үш өлшемдігі мен кайтып
оралушылығы жатады. Кез келген нысанныц орны үш координатты
жүйенін көлемінде аныкталады. Процестер мен оқиғалар үшін өлшемді
кеністікте жүзеге асады. Кеністіктің үш өлшемдігі макродүниеге тән, ал
микродүниегі кеңістік үш өлшемді eмec. Кеністіктін кез келген
нүктесіне кайта оралуға болады, бірак тек өзre уакытта ғана.
Нысандар ұзындык қасиеттеріне (желілік, көлемдік, екі өлшемдік
сипаттарына) сай бір-бірімен белгілі деңгейдегі салыстырмалы ара-
қашыктыкта орналасады. Мәселен, «сол жакта», «оң жакта», «жоғары»,
«төмен», «6ұрыш қиылысында» деген ара-катынастар кеністік ара-
катынастары деп аталады.
Кеністік дегеннің өзi материалдык нысандар тіршілігін бейнелейді.
Кеністікке қарағанда уакыт бір өлшемдігімен және кайта
оралмайтынымен ерекшеленеді.
Уакыт бір өлшемді мәнді білдіреді, ягни оның математикалық
түрінде көрсету үшін бiр ғана өзгергіштік жетіп жатыр. Ал таяу
келешекте уакыттың кeн өлшемдігі дәлелденуі мүмкін. Уакыт өткен
шактан осы шак аркылы болашакка карай «ағады». Уакыт өткен шақта
оқиғалар сиякты кайта оралмайды.
Кеністікке караганда уакыт катар тірлікті eмec, құбылыстардык
ауыспалығын, процестілігін сипаттайды. Уақыт – процестердің
ұзактығы және олардын: бұрын, кейінірек, ұзағырақ, т. б. термин
түрлеріндегі ара-катынасын бейнелейді.
Ньютон механикасында уакыттык «барлық жерде бірдей»
дегендейін салыстырмалы түрдегі қарапайым құбылыстары зерттеледі.
Алайда бұдан уакыт материалдык процестерден мүлдем дербес өмip
сүреді деген ұғым тумайды. А. Эйнштейннің салыстырмалық туралы
арнайы теориясына сәйкес біркезеңдік ұғымы абсолютті нәрсе емес,
салыстырмалы болады. Бір есепті жүйедегі окиғалар біркезенді болса,
осы окиға баска бір жүйеде әp

түрлі уакытта болуы мүмкін. Erep нысандардын козғалыс
жылдамдығы күшейсе, онда уакыт баяулайды.
Уакыт құбылыстардың өзгертелілігін бейнелейді. Биологиялык және
әлеуметтік құбылыстар өзгеретін болғандыктан, олар уакыттык сипатта
өздеріне текпе-тең қасиеттерге ие. Физика параметрлер мұндай
уакыттык сипаттар ретінде алынбайды. Мысал үшін, бірдей күнпарактык
жастағы (туған күндері бірдей) адамдар әдетте әp түpлі биологиялык
калыпта өмip сүреді. Мұнда физикалык уакыт енді биологиялык
npoцecтep үшін тенпе-тең сипатқа ие бола алмайды. Әлеуметтік
уакыттан да осыны байкауға болады. Қоғамдык даму козғалысы
жылдамдаған сайын күнпарактык уакыттык өлшем бipлiriнe сәйкес
келетін әлеуметтік уакыттык «бөлшектері» ұлғая беретіні белгілі.
Кеіңстік пен уакыттын қасиеттері сан алуан жаңа заман
ғылымының деректері кеністік пен уакыттык о6ъективтік жағдайдын,
олардың козғалыстағы материямен үздіксіз байланыста болатының
ешқашан жоққа шығармайды.
Кеңістік пен уакыт өлшемді ауқымдар болғандыктан, өлшем бірлігін
пайдалану аркылы оларды сан жағынан аныктауға болады. Осы
абстракция денгейінде кеністік пен уакыт сандардан ерекшеленбейді,
сондыктан оларды сандык немесе арифметика ғылымының о6ъектісі
ретінде зерттеу мүмкіндік бар.
Бізді қоршаған әлем өзінің накты құбылыстары жағынан сапалы
тұрғыда сан алуан. Материя мәңгілік, ол жасалмайды да, жоғалып та
кетпейді және тұракты даму үстінде болады. Материяның даму
процесінде оның неғұрлым күрделі түрлері туындай береді.
«Адам - Дүние» катынасы болмыс құрамындағы іргелі қатынас
ретінде. Философияның орталық проблемасы адам болып табылады.
Адам туралы ілімді «адам философиясы» нeмece «философиялык
антропология» деп атайды.
Адам проблемасы философия тарихында. Бұл мәселе
философияның пайда болуынан қарастырылып келеді. Бұдан 25 ғасыр
бұрын Кун фу цзы өз философиясында адамгершілік (жэнь)
проблемаларын қарастырды. Онын iлiмiнiн нeriзri этикалық кағидасы:
“өзiнe тiлемейтін нәрсені өзгеге жасама!» болды.
Буддизмде өмip кайғы-қасіретке толы, Алайда оларға соқпай өтуге
болады, ce6e6i бәрі де адамның өзіне байланысты дәл түсіндірілді.
Аристотель адамды «ажалды құдайдай» деп түсініп, адамнын биік
максаты — бакыт дел тұжырымдады. Бакыт пен жоғары игілік адамға тән,
ол оған толык жетілуге ұмтылган жағдайда, яғни белсенділіктің
арқасында жетеді. Демек, жай ғана өмip сүрумен тынбау кepeк, себебі
өсімдіктер де тіршілік етеді, ал сана белсенділгі — адамға тән максат.
Материалдык игіліктердің жолдығы өз-өзінен бакыт жасай алмайды, ал
олардын жоқтығы бакыттын беделін ә6ден түcipyi де ықтимал.
Ортағасырлык томизм ілімінде игілікті кез келген адамның өз
табиғаты тұрғысынан іздеуі дұрыстығы айтылды: еркек пен әйелдін одағы,
бала өсіріп-тәр6иелеу — игілік, өйткені табиғат заңдылығын солай.
Рационалды тіршілік иесі ретінде адам мандайына кауымдастыкта өмip
cүpin, акикатка ұмтылу жазыған.
Ренессанс дәyipiнiн (XV—XVI ғғ.) гуманистік козғалысында ізгіліктің
тағдырдан биік туратыны тұжырымдалады.
«Адам өліп, шіріп кету үшін eмec, өндіру үшін туады. Адам
далактап бос жүру үшін eмec, өзі қуана алатындай ұлы және данкты

icтepre ұмтылу үшін, сондай-ақ жетілген қайырымдылығын
пайдаланып, бакыт табу үшін туады. Жеңілгісі келмейтін адам жеңіске тез
жетеді. Тағдыр тәлкегіне тек бағынуға дағдыланғандар ғана төзеді».
(Гуманист, философ, математик, сәулетші Л. Альберти).
Ренессанс дәуірінде адамды «табиғат кереметі» дел есептеді. Ф. Бэкон, Р.
Декарт, Б. Спиноза адам бакыты оның өз колында деп санады (XVII Т.).
Адам (Б. Франклинше) еңбек құралын жасайтын хайуан. «Адамдык
касиет оған тек туғанда берілген ерекшеліктермен емес, онын өзі жасаған
құндылыктары арқылы өлшенеді» деп жазды Гете адам туралы. Маркс
6ойынша: «Адам барлық қоғамдық қатынастардын жиынтығы».
Энгельстін пікірінше антропосоциогенезде шешуші ролды еңбектену
қызметі атқарған. Адамды ең6ек жасаған. XX ғасырда экзистенциалист
Сартр адам — еркіндік иесі және тұрақты түрде өз
аясына болғандыктан фактуальдылық пен трансцендентальдықтын
бipлiri, тек заттар ғана шектеулі болуы деп түйді. Адам шектеулі eмec.
Тағы бір экзистенциалист А. Kaмю адам өз маңдайына жазылған тағдырға
мойынсұнбайды. Осыдан келіп метафизикалык бүлік туады деп
пайымдады. Биологиялық және әлеуметтік жақтардың бірлігі. Адамдар
коғамының хайуанаттардың табиғи тобырынан айырмашылығы оның
биологиялыктан биік тұтастықта болатынында. өндіріс — ойлы
тіршіліктін

жүктеу/скачать 0,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: