2007ж. Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы
Пәннің оқу-әдістемелік қамтылу картасы
жүктеу/скачать 1,36 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Түркі халықтарының әдебиетінің тарихы
- Әдебиет атауы Барлығы Ескерту
- Түркі халықтары әдебиетінің тарихы пәні бойынша глоссарий 5. Дәрістік кешен (дәріс тезистері, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті әдебиет тізімі).
- 2 дәріс сабақ . Тақырыбы
- 4 дәріс сабақ. Тақырыбы
- 5 дәріс сабақ. Тақырыбы
- 6 дәріс сабақ. Тақырыбы
- 7 дәріс сабақ. Тақырыбы
- 8 дәріс сабақ. Тақырыбы
| 4. Пәннің оқу-әдістемелік қамтылу картасы
Кафедра Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы тьютор Мусина Жансая Ғалымжанқызы қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасының оқытушысы. Пән Түркі халықтарының әдебиетінің тарихы Кредит саны 2
Түркі халықтары әдебиетінің тарихы пәні бойынша глоссарий 5. Дәрістік кешен (дәріс тезистері, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті әдебиет тізімі). № 1 Дәріс . Тақырып: Түркі халықтарының әдебиеті пәні туралы түсінік. Бүгінгі таңдағы тәуелсіз еліміздің рухани өміріне тың және көптеген игі жаңалықтар әкелгені мәлім. Солардың бірі – ежелден тарихы тағдырлас, тілі туыс, әдет-ғұрпы мен салт-санасы өзара ұқсас болып келетін түркі тектес халықтар әдебиетін дербес пән ретінде танып білу болып отыр. Түркі тілдес немесе түркі тектес халықтар тобына: азербайжан, башқұрт, қазақ, қырғыз, қарақалпақ, құмық, қарашай, ноғай, татар, түрікмен, өзбек, ұйғыр, хакас, алтай, саха, үрім, чуваш, салар, шор, гагауыз, халықтары енетіні мәлім. Біз бұл пән барысында азербайжан, башқұрт, қырғыз, қарақалпақ, татар, түрікмен, өзбек, ұйғыр халықтары әдебиетінің тарихына ерекше тоқталамыз. «Түркі халықтары әдебиеті тарихы» курсын дербес пән ретінде оқытудағы негізгі мақсат – тарихи тағдырлас, түркі тілді халықтар әдебиетінің өзара байланысын, сан ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан дәстүр жалғастығын, олардың бір-біріне әсерін шығармалардың идеялық, көркемдік ерекшелігін, жалпы даму заңдылығын студенттерге таныту болып табылады. Ежелгі түркі әдебиеті – қазіргі түркі тілдес халықтардың бәріне бірдей ортақ рухани мұра саналады. Түркі тілді халықтарға ортақ әдебиеттің көп ғасырлық тарихын негізінен үш кезеңге бөліп қарастыру қажет. Бірінші, ІҮ-ІХ ғасырлардағы көне түрік әдебиет ескерткіштері («Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» жырлары, «Қорқыт ата кітабы», «Оғызнаме», Әбу Насыр Әл-Фарабидің әдеби мұралары). Екінші, Х-ХІІ ғасырлардағы әдебиет (Махмұд Қашғари «Диуани лұғат ат-түрік», Жүсіп Баласағұн «Құтадғу біліг», Ахмед Иүгінеки «Хисатул-хақайық», Ахмет Яссауи «Диуани хикмат», Сүлеймен Бақырғани «Бақырғани кітабы»). Үшінші, ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы , яғни Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет (Нассреддин Рабғузи «Рабғузи қиссалары», «Кодекс Куманикус», Хорезми «Мұхаббатнаме», Құтб «Хұсрау – Шырын», Сайф Сарай «Гүлистан бит-турки», Дүрбек «Жүсіп-Зылиха», Әбілғазы «Шежіре-и-түрік», Қадырғали Жалайыри «Жамиғат тауарих», Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди», Бабыр «Бабыр наме»). №2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әзербайжан халқының ағартушы, көрнекті өкілі Мырза Фатали Ахундов Азербайжан әдебиеті – түркі халықтары әдебиеті ішіндегі сан ғасырлық бай тарихы мен өзіндік көркем сөз дәстүрі бар әдебиеттердің бірі. Азербайжан әдебиеті бай тарихы бар көне әдебиеттің бірі. Ол б.з.б. 7-6 ғ-да туған. Таяу және Орта шығыс халықтарының ежелгі ескерткіші «Авеста» (ескі қолжазбалар кітабы) – Азербайжан әдебиеті көне шығармаларының бірі. Басқа да түркі халықтары сияқты А-да ауыз әдебиеті кең дамыған. Ертегілердің басты кейіпкері – тазша бала (тазша Ахмед) болып келуі және Молла Насреддин атынан айтылатын сатиралық – юмористік аңыздардың көптігі көне А әд-ін Орта Азия жерін мекендеген халықтар әдебиетімен туыстастырады. А. әд-ң көне тарихы туралы мәліметтер аз сақталған. Б.з-дың Ү-ғасырында А-ның солтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүрген Албан мемлекетінің өз алфавиті болып, соның негізінде діни кітаптар мен әдеби шығармалар жазылған. Бірақ арабтардың шабуылы (ҮІІ ғ.) Албан мемлекетін құлатып, азербайжандардың мәдениетіне көп тежеу жасады. ҮІІ-ХІ ғ-да А. мәден-ң көрнекті қайраткерлері – философ Бахманер (1066 ж.ө.), ақындар Қатран Тебризи (1010-80), Хатиб Тебризи (1030-1108) т.б-лар шығармаларын араб-парсы тілдерінде жазған. Бұл дәуірде туған Шығыс халықтарының ортақ мұрасы «Китаби Дәде Қорқұд» эпосының А. халықтық әдебиетіне едәуір қатысы бар. Бұл Х-ХІ ғ-да Кавказға өткен оғыз руларының туындысы. Оғыздар кейін азербайжан және түркі тұқымдас халықтарға сіңіскен. ХІ ғ-дан бастап А ақындары парсы тілінде қасида, ғазол үлгілерін жазған. ХІІІ ғ-да азербайжан тілінде әдебиет пайда бола бастайды (ақын Изаддин Гасан оғлының өлеңдері). Шығармаларында халық өмірін арқау еткен осы тұстағы ақындардың көрнектілері: Әбу-л-Аьла Гәнжауи («ақындар патшасы» атанған), Фелеки Шируани (1118-1181), Эфзелиддин Хагани (1120-1119). ХІІ ғасырлардағы Азербайжан әдеб-ң биік шыңы – Низами Тәнжауидің (1141-1209) шығармашылығы. ХІІІ ғас-дан бастап А-да софизм ықпалымен туған поэзия өрістеді. ХІҮ ғасырларда А-да діни-саяси ағым- хуруфизм кеңінен тарай бастады. Хуруфизмді жақтаушылар ислам дініне, Темір үстемдігіне қарсы наразылық білдірді. Осы ағымның көрнекті ақыны Имадеддин Несими хуруфизмге қарсылар қолынан қаза тапқан. Несими азербайжан тілінде лирикалық өлеңдер жанрын (диуан) қалдырған ірі ақын. ХҮ ғ-да А-да махаббат тақырыбына жазылған лирика кең өріс ала бастады. ХҮІ ғ-дың белгілі ақындары Хатам (Исмаил шаһтың лақап аты), Хабиби, Мұхаммед Физули (1494-1556) А әд-не елеулі үлес қосқан. Әсіресе Физули лирикасы мен ғазолдары Шығыс халықтарына кең тараған. Ол да «Ләйлі – Мәжнүн» атты романтикалық поэма жазған. ХҮІІ ғ-да түріктер шабуылының ықпалымен А-ның жазба әдебиеті біраз тежеліп, халықтық дастандар кең жайылған. «Ашиг-Гариб», «Шаһ-Исмаил», «Аслимен Керім», «Көроғлы», «Аббас пен Гюльгаз» дастандары – дәуірдің тарихи шындығын танытатын едәуір маңызды туындылар. Әсіресе «Көроғлы» сыртқы жауға қарсы тәуелсіздік идеясын кең бейнелейді. ХҮІІІ ғ-да екі үлкен ақын Видади (1709-1809) мен Вагиф (1717-1797) халық поэзиясы әсерімен әдебиеттегі демократиялық бағытты дамытты. Феод. құрылысқа қарсы күресе отырып, реалистік поэзияға жол ашты. А-ның Россияға қосылуы әд-те жаңа кезең туғызды. Аса көрнекті жазушы, философ-материалист, драматург Мирза Фатоли Ахундов (1812-1878) дәуірдің жаңа идеясының басы болды. ХІХ ғасырлардың сатирик ақындары Касумбек Закир (1784-1857) Селд Азим Шируани (1835-1888) патша шенеуніктері мен жергілікті озбырларды сынады. Сатира дәстүрін дамытуда Ж. Мамедкулизаде (1856-1932) шығарған «Молла Насреддин» журналының (1906-30) үлкен мәні болды. Онда А.Сабирдің (1862-1911) сатиралық туындылары басылды. Төңкеріс алдындағы А әд-ті негізінен реалистік бағытта дамыды. Аббас Сиххат (1874-1918) Крылов, Пушкин, Лермонтов, Горький шығ-рын аударды. А-да кеңес Үкіметінің орнауына байланысты аға буын жазушылар Ж. Момедкулизаде, Н.Нариманов (1871-1925), А. Ахвердов (1870-1933), С. Ахундов (1875-1939), М. Ордубады (1872-1950), Абдолла Шомк (1881-1959) жаңа әдебиет жасауға белсене ат салысты. Олар рев-қ шығ-р туғызды. Поэзияның көрнекті өкілдерінен Самед Вургунді (1906-1956) ерекше атауға болады. Расул Рзаның (1910 ж.т.) Мамед Рагимнің (1907 ж.т.), О. Сарывелли (1905 ж.т.), А. Джамиль (1913 ж.т.), З. Холиль (1914 ж.т.), М. Дильбози (1913 ж.т.), М. Сеитзиде (1907 ж.т.) т.б. ақындардың әр тақырыпқа жазған патриоттық лирикалық туындылары – А әдебиеттің елеулі табысы. Соғыстан соңғы дәуірде де Н. Бабаев, Г. Гусейзаде, К. Касумзаде, И. Сафарли, З. Джабарзаде, А. Керимов т.б. талантты ақындар тобы өсті. А. проза-ң табыстары М. Ордубадының «Тұманды Тавриз» (1933-48), «Бакудегі астыртын жұмыс» (1940), С. Регимнің (1900 ж.т.), «Шомо» (1-3, 1931-64), «Сачлы» (1940-48), М. Гусейннің (1909 ж.т.), «Таңертең», «Аплирон», А. Абульгасонның (1906 ж.т.) «Достық қаламы», М. Ибрагимовтың (1911 ж.т.) «Туады күн», «Тоғысқан су» тәрізді романдарымен өлшенеді. А. кеңес драматургиясының негізін қалаған аса көрнекті драматург Джафар Джабарлы (1899-1934 ж) болды. А. драмат-ң табыстарына М. Ибрагимовтың, С. Вургунның, Сабит Рахманның туындылары қосылды. А. әдебиеттің басқа жанрлары да кең өркендеді. 3 томдық «А. әдебиеттің тарихы» (1957-60), А. классиктері (Низами, Физули т.б.) туралы туындылар жарық көрді. №3 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әзербайжан халқының ағартушы, көрнекті өкілі Мырза Фатали Ахундов Мырза Фатали Ахундов ХІХ ғасырдағы Азербайжанды қоғ-қ – саяси және философиялық ой-пікірлер айтқан аса үлкен қайраткері болды. Оның шығармашылығы Азербайжан мәдениетінің тарихында жаңа дәуірді бастады. Мырза Фатали өз елінде драматургия мен театрдың, реалистік прозаның негізін салды. Ол өз замандастарының ішінде бірінші болып орыс мәдениетіне қол созды, азербайжан жазуын араб алфавитінен европалық жазу жүйесіне көшіруді көздеді. Оның бұл және т.б. салалардағы қызметі бүкіл Шығыс елдеріне, ондағы қоғамдық ой-пікірдің қалыптасуына елеулі ықпал жасады. Мырза Фатали (дұрысы Фатих - Али) Ахундов 1812 жылы Азербайжан жерінде Нух қаласында туған. Жас кезінде шығыс тілдерін көбірек үйреніп, шығыс ғылымын зерттеді. Әкесінің ақылы бойынша, ол араб ғылымын үйренуге ден қойды. Бірақ әзірбайжан халқының ұлы ағартушысы, ақыны Мырза Шафи Возихпен кездесу оның бұл жоспарын мүлде басқа арнаға бұрады да, ол орыс мектебіне оқуға түседі. 1834 жылы Ахундов Тифлиске көшіп барып, Кавказдағы азаматтық бөлімнің бас басқармасы мекемесінде тілмаш болып істеді. Сонымен бірге 1836 жылдан бастап Тифилистің уездік училищесінде азербайжан тілінен сабақ береді. Бұл жылдары ол Кавказға жер аударылып келген орыс декабристері А.А. Бестужев Марлинский, А.И. Одоевский, поляк революционері Тодеуш Ладо-Заблецкиймен кездеседі. Орыс ақыны Е.П. Полонскиймен, шығысты зерттеуші – ғалымдар Н.Б. Ханыков, А. Бернс, журналистер Н.Т. Бердзенов, Ф.А. Вердеревскиймен достық қарым-қатынаста болады. Тифлисте Ахундов дос болған алдыңғы қатарлы адамдардың ішінде армянның ұлы ағартушы ақыны Хачатур Абовян, грузин драматургиясы мен театрының көрнекті қайраткері Георгий Эристави, азербайжан ақыны, тарихшы, ғалым Аббас-Кули Аға Бакиханов, т.б. бар еді. Осы тәрізді алдыңғы қатарлы ой-пікірдің адамдары Ахундовтың қоғамдық көзқарасының жаңаша қалыптасуына шешуші әсер етті. Мәселен, Бестужев – Марлинский одан азербайжан, парсы тілдерін үйрене жүріп, оған орыс халқының әдебиеті туралы көп әңгімелеген. Ахундовтың «Мирза – Ағидың пьесаларына сын», «Проза мен поэзия туралы», т.б. әдеби-сын еңбектері бар. Оның еңбектерінен ғалымның әдебиет пен ғылымның дүниежүзіне мәлім қайраткерлерінің еңбектерімен жақсы таныс болғанын көруге болады. Оның философиялық пікірлерінің толысуына Низами, Фирдауси, Хафиз шығармаларының да әсер еткені байқалады. Ақын, дарынды драматург, үлкен прозаик және асқан әдебиетші ретінде оның шығармашылық қызметі ХІХ ғ-ң 30-шы жылдарынан басталды.Кавказ дәуірі оны тек саяси жағынан ғана емес, эстетикалық жағынан да тәрбиеледі. Ол реализм дәстүрін қабылдады. Көркем шығар-қ арқылы патша үкіметі тудырып отырған әділетсіздік пен әлеуметтік теңсіздікті әшкере ету қажеттігін түсінеді. Халық өмірі, оның арманы мен тілегі жазушының қаламына жол берді. А.С. Пушкин жас ақынның бірінші ұстазы болды. М.Ф. Ахундовтың бұл саладағы көзқарасы оның «А.С. Пушкиннің өліміне» атты өлеңінен анық көрінеді. Бұл өлеңін атты өлеңінен анық көрінеді. Бұл өлеңін ол 1837 жылы А.С.Пушкиннің патша жендеттерінің қолынан мезгілсіз қаза тапқанына күйініп жазған еді. Ол 1837 жылы «Московский наблюдатель» журналының ХІ номерінде жарияланды. №4 дәріс сабақ. Тақырыбы: Башқұр әдебиеті. Башқұрт жазба әдебиеті Қазан революциясынан кейін қалыптасты. Одан бұрынғысы – негізінен халық поэзиясы, фольклор. Ауыз әдебиетінде форма жағынан ерекше жетілген жанр-қобайыр. Ол қазақ поэзиясындағы толғауға жақын. Қобайырдың өзегі әлеуметтік сарын, яғни Орал тауын, Ақ Еділді, туған жерді, халқын мадақтау. Ал «Ақбозат», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Күсәк бей» секілді эпикалық поэмалар башқұрт тарихының түрлі кезеңдерін бейнелеген кесек туындылар. 18-19ғ-да әуезді сырлы, шерлі әнмен айтылатын «Салауат», «Азамат», «Орал» сияқты тарихи жырлар «Зұлхаза», «Шаруа» секілді аңыздар туды. Тәң керіске дейін Башқұрт поэзиясының кейбір нұсқалары қолжазба түрінде тараған. Башқұрт әдебиетінің тарихында Салават Юлаевтың есімі әйгілі. Жауынгер ақынның ел аузында қалған кезінде орыс тіліне аударылған жырларына тән сипат-ереуіл рухы, әлеуметтік идея, азаматтық пафос. Діни уағызға арнап шығарма жазған Т.Ялсыгул (1787-1838), Ә.Қырғалы (1784-1825), Г.Салихов (1794-1867), Ш.Заки (1825-1865), Ғ.Сокрый (1826-1889) секілді ақындар софизм бағытын ұстады. 19ғ-дың 2-жартысында башқұрт әдебиетінде ағартушылық бағыт өрлей бастады. Бұл кездің көрнекті өкілі көп қырлы, талантты ақын, тілші, фольклорист, этнограф, тарихшы, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері. М.Үмітбаев (1841-1907) болды. Оның 1897ж. шыққан. «Жәдігер» жинағында ғылыми еңбектері, өлеңдері тоталған. Қазақ –татар поэзиясында елеулі із қалдырған Ақмола ақын-башқұрт демократтық әдебиетіндегі ірі тұлға. Башқұрт кең. әдебиетінің ірге тасын қалауда Мәжит Ғафурдың «Қызыл ту», «Ант», «Еңбекші», «Татар жігітіне», Д.Юлтыйдың «Октябрь», «Аттан жігіт», «Майсара», Ш. Бабичтің «Халыққа арнау», С.Құдаштың «Қызыл әскер», «Айтшы» секілді рев.жырлары аса зор рөл атқарды. 30 жылдарда халық өмірінің әр түрлі кезеңін бейнелейтін реалистік проза туды. Олар –С.Құдоли «Қос қаыйң», С.Агшитің «Жағдайға орай» повестреі, Д.Юлтыйдың «Қан», А.Тагировтың «Қызыл әскерлер», «Солдаттар», «Қызыл гвардияшылар», И.Насыридың «Кедей» романдары, Х.Ибрагимовтың «Башмақшы», К.Даянның «Таңшолпан», Н.Кариптің «Алма» пъесалары, С.Құдаштың «Бақыт таңы»(1935), «Республика жырлайды» (1938), Б.Ишемғұлдың «Отан» (1936), Х.Каримнің «Салтанат», Р.Ниматидің «Ақ Еділдің әсем айдыны» (1940) өлең жырлары. Отан соғысының қаһарлы шындағы әдебиетте жан-жақты бейнеленді. А.Бикчертаевтің «Аққулар Оралда қаладысы» (1956), «Үлкен оркестрі», Х.Даулетшананың «Верғызы» - прозадан, Р.Нигматидің «Большевигі», Х.Каримнің «Алтын масағы», С.ҚҰдолиттың «Отаным менің» -поэзиядағы елеулі шығармалар. Ежелден іргесі бір, тілінде, тұрғысында, сай-санасында ұқсастық көп, қазақ пен башқұрт туысқан халықтар. Башқұрт жазушыларының шығармалары қазақ тіліне көп аударылады. Үлкен ақын әрі драматург Мұстай КАримнің «Ай тұтылған түн» пьесасы қазақ сахынасынан көп жыл бойы түскен жоқ. М.Әуезовтің «Абай» т.б. көптеген қазақ шығармалары башқұрт тілінде жарық көрді. С.Құдаш пен Б.Майлиннің, С.Мұқановтың шығармашылық достығы үзілген емес. Қ.с.энцик. 2 топ 217 бет. № 5 дәріс сабақ. Тақырыбы: Қарақалпақ әдебиетіне жалпы шолу. Қарақалпақ – ауыз әдебиетіне бай халық. оның «Қырық қыз», «Ашық Ғаріп», «Шадьяр» т.б. батырлық және лиро-эпостық жырлары ертеден мәлім. Жазба әдебиеті 18ғ-дан басталады. Ол кезде әдебиет әлеміне Жиен жырау Тоғайұлы (18ғ)ғ Күнқожа Ибраимұлы (1799-1880), әжінияз Қасыбайұлы (1824-78), Бердақ Қорғабайұлы (1827-1900), Омар Өтеш (1828-1902), Омар Сүйірбабатұлы (1879-1922), Құлмұрат (1838-1917), Сыдық Шамр (1857-1917) сияқты ақындар шығып, өздерінің тамаша өлеңдері мен жыр-дастандарын ел ішіне кең таратты. Жиен жыраудың «Босқан ел» толғауы мен Бердақтың «Ақимақ патша» атты дастаны-қарақалпақ әдебиетіне елеулі із қалдырған аса маңызды шығармалары. әжінияздың «Боз отауы», Бердақтың «Ерназар би», «Айдос би» деген шығармалары19ғ-ды тарихи шындыққа құрылды. Қарақалпақ әдебиетінде кеңес үкімітінің алғашқы кезеңдерінен бастап, басқа да жанрлар дамыды. Жаңадан проза, драматургия жанрлары тып, әдеби сын, әдебиеттану ғылымы дамыды. А.Мусаев (1880-1936), С.Мәжитов(1869-1938), А.Өтепов (1904-34), А.Дабылов (1898-1970), С.Нұрымбетов (1900-71) сияқты ақын-жыраулар сол кездегі жаңа заман кеңес өкіметін, оның көсемдерін мадақтаған өлеңдер жазды. А.Бегімов (1907-58), Ж.Аймырзаев (1910ж.т.), М.Дәрібаев (1909-42), Ә.Шамұратов (1912-53), Б.Қайыпназаров (1916ж.т.) т.б. елеулі еңбек етті. Бұлардан кейін келіп қосылған Х.Сейтов (1917ж.т.), Х.Тұрынбетов (1926-68), Т.Жұмамұратов (1915ж.т.), И.Юсупов (1929ж.т.)т.б. ақындар өздерімен бірге қарақалпақ поэзиясына сыршылдық лирика, сатира, юмор, мысал т.б. жанрларды аса келді. Қарақалпақ әдебиетінде 20жылд-ң 2 жартысынан көріне бастады. М.Дәрібаевтың «Мыңдардың бірі», Ә.Шамұратовтың «Ескі мектепте» атты көлемді прозалық шығармалары 30 жылдары жарық көрді. 50 жылдары жазылған А.Бегімовтың «Балықшының қызы» (1958), Ж.Аймырзаевтың «Амудария жағасында» (1958), Т.Қайырбеговтың (1929ж.т.)»Қарақалпақ қызы» (1-2кітап,1953-65) романдары қарақалпақ прозасын биік белеске көтерді. Қарақалпақ әдебиетінде драматургия 20 жылдардың ортасында пайда болды. Қарақалпақ драматургтары С.Мажитовтың «Ерназар – Алакөз», «Бағдагүл», «Тазагүл», Қ.Әуезовтың «Жиек жолында», А.Өтеповтың (1904-34), «Теңін тапқан қыз» пьесалары – сол кездегі үздік туындылар. Кейінгі жылдарда жазылған Ж.Аймырзаевтың «Айгүл - абат», «Раушан», «Бердақ», А.Бегімбаевтың «Боз отау», «Ашық Ғаріп», М.Дәрібаевтың «Көклан батыр», «Жаңа адамдар», Н.Дәуқараевтың (1905-53) «Алпамыс» С.Хожаниязовтың «Сүлейменге сүйкенбе», «Жас жүректер» пьесалары республика таетрларының репетуралрын байыта түсті. әдеби сын мен әдебиеттану ғылымы да дами түсті. Қарақалпақтың тұңғыш ғалымы Қ.Дәуқараев, Өзбекстан ҒА-ның корр.мүшесі проф.И.Сағитов,М.Нұмұхамедов, филол.ғыл. докторлары Қ.Айымбетов, Н.Жапақов, С.Ахметов т.б. бұл салада жемісті еңбек етіп келеді. Қарақалпақ, қазақ әдебиеті ежелден туыстас. Екі ел әдебиетінің озық туындылары қос халыққа ортақ. Қарақалпақ дастаны «Қырық қыз» (1959), қазіргі қарақалпақ ақындарының шығармаларынан құрастырылған «Қарақалпақ жырлары» (1962) қазақ тілінде жеке кітап болып шықты. №6 дәріс сабақ. Тақырыбы: Бердақ – шайыр өмірі, шығармашылығы. Бердақ (лақап аты, шын аты-жөні – Бердімұрат Қорғыбайұлы)(1827,қазіргі Қарқалпақ жәренде, Мойнақ ауд.Құлыкөл,1900) – қарақалпақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі, ақын. Кедей отбасында туған. Діни мектептерде оқыған. Туысқан көрші халықтар әдебиетін (қазақ, өзбек,түркімен) жетік білген. Шығыс классиктерін өзіне үлгі тұтқан, олардан үйренген. Басты шығармалары: қазақ, қарақалпақ, өзбек халықтарының шығу тегін баяндайтын «Шежіре» өз халқының Қоқан хандығына қарсы ерлік күресін суреттеген «Амангелді», тарихи тақырыпқа жазылған «Ерназар би» гуманизмді, халықтар достығы мен бостандығын жырлаған «айдос би», «Ақымақ патша» поэмалары т.б. Бердақ-шайыр шығармалары қарақалпақ поэзиясынан ерекше орын алады. Бердақ-шайыр шығармаларын жинау, зерттеу кеңес дәуірінде ғана (1935-38) қолға алынып, қазақ, орыс, өзбек түркімен т.б. тілдерге аударылды. Қ.с.энцикл.2т.230-291 бет №7 дәріс сабақ. Тақырыбы: Қырғыз әдебиетіне жалпы шолу. Қырғыз фольклорының шырқау биігі – «Манас» эпосы «Манас» туралы алғашқы дерек шығыс оқымыстысы Молла-ад-Диннің «Маджмуат - тауарих» атты еңбегінде (16ғ) ұшырасады. Қырғыз халқының ежелгі ауыз әдебиетінің нұсқаларынан «Манас» эпосынан басқа «Кедейхан», «Қожаш», «Жаңыл-Мырза», «Ер Төстік» т.б.жыр-дастандары сақталған. Түркі тектес өзге халықтардың ауыз әдебиетіндегі сияқты қырғыз халқының фольклорында да аңыз, ертегі, мақал-мәтел, тұрмыс-салт жырлары т.б. мол дамыған. Қырғыз ауыз әдебиетінің әр алуан жанрдағы үлгілері көп. олардың дені әуел бастағы шығармалардың аты-жөні сақталмағандықтан халық шығармалары болып саналады. 19ғ-дың ортасында жасаған Қолығұл, Арыстанбек секілді ақындардың «Тар заман», «Ақыр заман»атыы өлеңдері мәлім. 19ғ-дың 2-ші жартысында ақын Молдо Қылыш шашырқановтың (1866-1977) шығармалары Мәшһүр болған. Оның «Жынды су», «Алдамшы», «Керме тау», «Қыз бен жігіт», «Қара Қошқар», «Бүркіт тойы», «Зар-заман» т.б. жырлары халық арасына кең тараған. Халық мүддесін көздеген көптеген жыр шығармаларымен қатар оның кейбір шығармаларында идеялық қайшылықтар кездеседі. Бұл кезеңде қырғыз халқының нағыз рухани жаршысы, демократ ақыны Тоқтағұл Сатылғановтың (1864-1933) шығармаларындағы үлкен рөл атқарды. Ол шығармаларында езілген топ мүддесін жоқтап, бай, манаптарды шенеді. Ақынның кеңес дәуіріндегі шығармаларының негізгі тақырыбы –халық, партия, Ленин, жаңа өмір, жасампаз еңбек болды. Суырып салма ақын Борпы Алықұлов ты (1884-1949) төңкеріске дейінгі жылдарында («Қатал хан», «Бақташы жыры», «Жетім»т.б.) әлеуметтік теңсіздікке, қанаушылыққа қарсылық білдіреді. Кеңес дәуірінде жаңа өмір жетістіктерін жырға қосты. Тоғалақ Молда Абдрахманов (1860-1942) суырып салма ақын болуымен қатар, шығармаларын жазып та тартты. Оның өлеңдері, дастандары мен сатиралық шығармалары халық арасына кеңінен белгілі. Ол кеңес тұсында да көптеген жырлар, поэмалар жазды. Қырғыз халық поэзиясының классигі Тоқтағұл Сатылғанов салған ақындық дәстүр Қалық Ақиев (1883-1953) Алынқұл Үсенбаев (1894-1963), Осмақұл Бөлебалаев (1888-1967) т.б. ақын-жыршылардың шығармаларында одан әрі өріс тапты. 1924 жылы қырғыз халқы алғаш жазбасына ие болды. Қырғыз тілінде тұңғыш «Эрикон ТОО » газеті шықты. Оның алғашқы санында Аалы Тоқамбаевтың (1904ж.т.) «Октябрь дәуірі» атты өлеңі жарияланды. Бұл шығарма қырғыз кеңес жазба әдебиеттерінің іргесін қалауға негіз салды. 20 жылдардың аяқ кезінен бастап жаңа қырғыз әдебиеті барлық жанрда даму жолына түсті. Поэзиялық жаңа туындылармен бірге алғашқы прозалық, драмалық шығармалар дүниеге келді.Қ. Боялиновтың (1902ж.т.) «Ажар» атты әңгімесі (1928ж.) қырғыз кеңес әдебиетіндегі тұңғыш прозалық шығарма болды. М.Тоқабаевтың (1905ж.т.) «Қайғылы Көкей» атты пьесасы 1927 сахнаға қойылды. 30-40 жылдарды қырғыз жазушылар соц.реализм әдісін меңгеруге күш салды. Бұл жылдары А.Тоқамбаев, Ж.Бәкенбаев (1910-44), Ж.Тұрысбеков (1910-44), М.Элебаев (1905-43), А.Османов (1915-50), Т.Уметалиев (1908ж.т.), Т.Сыдықбеков (1912ж.т.), Қ.Жанташев (1904-68), Қ.Момеков (1911ж.т.)т.б. ақын, жазушылар жемісті еңбек етті. Жүсіп Тұрысбековтың «Өлім елек,өмір керек» (1935), Жомарт Бөкенбаевтың «Алтын қыз» (1937) пъесалалары қырғыз драматургиясын жаңа белеске көтерген айтулы шығармалар болды. Түгелбай Сыдықбековтың «Кең су» (1937-38) «Темір»(1939-40), Қасымалы Жантошевтың «Қаныбек» (1-2кітап,1939-48, қазақ тілінде 1-2 кітап,1962-64) атты романдары сияқты көлемді прозалық туындылар жарық көрді. Ұлы Отан соғысы кезінде жазылған қырғыз жазушыларының шығармалары нағыз патриоттық рухта болды. А.Тоқамбаевтың «Алға», «Москва туралы толғау», Ж.БӨкенбаевтың «Жүрегім менің», «Қызыл ту», «Туған жер», М.Элебаевтың «Ұлы марш» т.б. шығармалары туды.Соғыстан кейінгі кезеңде қырғыз әдебиеті барлық жанрда дамып үлкен белеске көтерілді. А.Османов «Махаббат» (1945) «Отаным жер бесігі»(1948), Т.Үметалиев «Туған ел әуені»(1949) атты поэзиялық кітаптарын бастырды. А.Тоқамбаев «Өз көзімен» поэмасын (1952), «Таң алдында» атты өлеңмен жазылған романын (1962) жарыққа шығарды. Прозалық шығармалар көптеп туды. Қ.Баялинов «Бақыт» (1947), Т.Сыдықбеков «Біздің заманның адамдары» (1948, қазақ тілінде 1950) «Тау арасында» (1955-58, қазақ тілінде 61-62), Н.Байтеміров (1916ж.т.) «Соңғы оқ»(1955), Т.Қасымбеков (1931ж.т.) «қақ бөлінген қанжар»(1966-71) романдарын жазды. Қ.Маликовтың «Мәртебелі жерде»(1956), Б.Жәкиетің (1936ж.т.) «Әке тағдыры»(1961),Т.Абдумомыновтың (1922ж.т.) «Ар кешірмейді»(1964) пьесалары сахнаға шықты. Өмірдің алуан түрлі шындығын зор шеберлікпен бейнеленген Ш.Айтманов (1928ж.т.) шығармаларындағы дүниежүзінің көптеген елдеріне мәшһүр болды. Оның «Жәмила» (1958қазақ тілінде 1959) «Алғашқы ұстаз» (1961, қзақ тіліне 1964) «Ақ кеме»(1970,қазақ тілінде 1972) т.б. прозалық шығармалары барынша оқырман қауымынан жоғары баға алды. С.Эралиев (1921ж.т.)), М.Жанғазиев (1921ж.т.), К.Бобулов (1936ж.т.) т.б. ақын-жазушылардың шығармалары да көпке таныс. Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сыны да өркендеп өсті. Бұл салада Б.Керімжанова (1920ж.т.), К.Асаналиев (1918ж.т.), М.Борбугулов (1930ж.т.) т.б. жемісті еңбек етіп келеді. Қырғыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті ертеден туыстас. Өткен ғасырда қазақтың ұлы оқымысты Ш.Уәлиханов қырғыз фольклорын жан-жақты зертеп, «Манас» эпосының даңқын шығарды. Ол осы жырды 1856 ж. қырғыз өлкенсіне барған сапарында жазып алып, алғашқы бөлімін орыс тіліне аударып бастырды. Кеңес дәуірінде қырғыз әдебиетін, оның ішінде «Манас» эпосының арғы-бергі тарихын жете зерттеп көлемді еңбек жазған М.Әуезов болды. Академик Ә.Марғұланның «Шоқан » және «Манас» атты монографиясын айтулы еңбек. Қазақ пен қырғыз әдебиетінің жақсы үлгілерін бір-біріне аудару ісі де дамыды. «Манас» жыры , қырғыз ертегілер мен мақал-мәтелдері, Т.Сатылғанов,А.Тоқамбаев, Т,Сыдықбеков, Т.Үметалиев, Қ.Жанталиев, К.Момеков, Қ.Баялинов, Ш.Айтматов т.б. шығармалары қазақ тілінде басылды. Абай, Жамьыл, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мүстафин, Ә.Тәжібаев т.б. қазақ ақын-жырауларының көптеген мшығармалары қырғыз тілінде жарық көрді. №8 дәріс сабақ. Тақырыбы: Қырғыз халық ақындары – Тоғалақ молда, Тоқтағұл Сатылғановтардың шығармашылық мұралары. №9 дәріс сабақ. Тақырыбы: ХХ ғасырдағы қырғыз әдебиетінің өкілдері. Аалы Тоқамбаев, Т.Сыдықбеков шығырмашылықтары. Аалы Токомбаев (1904-1988) Сонымен қатар алаштың ардағы Әокей Марғұланмен түйдей құрдас, туысқан қырғыз халықының үлкен ақыны, жазушы, қоғам қайраткері Аалы Токомбаев биылғы жылы 100 жасқа толады екен. Ол Шоңкелін ауылында, Қырғызстанда 1904 жылы кедей әулетінде туды. Ташекеттегі В.И.Ленин атындағы Отраазиялық коммунистік университетін бітірген.(1922). Қырғыз тіліндегі алғашқы газет 1924 жылы шыққан, мұнда негізінен Қырғыз совет поэзиясының бастауында тұрған Тоқтағұл Сталығанов, Аалы Токомбаев сынды ақындардың өлңдері жарияланды. Токомбаевтың есімімен қырғыздың жазу әдебиетінің туып, дамуы байланысты. Оның алғашқы шығармаларының тақырып аясы кең, революциялық пафос тын. Алғашқы өлеңдер жинағы «Ленин хақында» (1927) – ақын халықтың жоқтау жырларының үлгісін пайдаланып, көсемнің ажалына қайғырып, жоқтау айтады. «Әйел афнасы» атты кітапта (1929) қырғыз әйелдерін социалистік құрылысқа белсене араласуға шақырады. Оның 30ж. туындылары осы заманғы тақырыптарға арналған: «Еңбек гүлі»(1932), «Шабуыл»(1933), «Алғашқы жырлар» (1934), «Тұтқын Марат»(1932) және басқалары. Аалы Токомбаев 1934-49 жылға дейін Қырғыз Жазушылар одағының басқармасының төрағасы қызметін атқарды. Қырғыз Ғылым Академиясының академигі болды. Жоғары кеңестің депутаттығына сайланып, қоғамдық өмірге етене араласты. 30ж. аяғы мен 40ж.басында ол «Днестр терең теңізге құяды»(1939), «Жараланған жүрек»(1940), «Әуен сыры», «Дат»(1940) шығармаларын жариялайды. Ұлы Отан соғысының отты жылдарында ақынның дауысы ерекше қуатпен естілген еді. «Мен жауынгер», «Алға», «Кек аламыз» атты өлеңдері мен дастандары «манастың жерлесі»(1941), «Жиырма сегіз туралы», «Алғыс» атты өлеңдер жинағы (1944) жарық көрді. Сондай-ақ қырғыз театрларының сахналарында бірнеше пьесасы табыспен жүрді. Соғыстан соңғы жылдарда Аалы Токомбаев ірі реализм шебері ретінде қалам сермейді. Бұл кезеңнің туындылары: «Өз көзіңмен», «Майлыбай»(1953), «Менің метрикам»(1955), «Қобыз күйі»(1960) деп аталады. Аалы Токомбаев өлеңмен роман жазған адам. «Таң алдында» - сюжеттік негізінде қырғыз халқының патша өкіметіне қарсы азаттық күресінің оқчиғалары алынған. Бірінші бөлімі –«Қанды жылдар», екінші бөлім «Таң алдында» деп аталатын бұл өлеңмен жазылған роман 1967 жылы Тоқтағұл Сатылғанов атындағы республикалық Мемлекеттік сйылықты алды. Аалы Токомбаев шығармалары СССР халықтарының көп тілдеріне аударынлған. Аалы Токомбаев ана тіліне Низами, Гете, Пушкин, Шиллер,Лермонтов, Абай, Жамбыл, Маяковский, Маршак жырларын аударды. Оның есімі қырғыздың жаңа заманғы әдебиетінде әдеби сын мен публисцитиканың басында тұр. жүктеу/скачать 1,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||