2013 Мазмұны 1 Глоссарий 2 Дәрістер 3 Тәжірибелік сабақтар 4 Студенттердің өздік жұмысы 5 Пайдаланатын әдебиеттер тізімі 1 глоссарий

1. Украин майданының органы “Сталин туы” газетінің материалдары.

2. “Суворовшы”– 2-Прибалтика майданының органдық газеті.

3. Майдандық қазақ газеттерде қандай материалдар жарияланды.

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
21-22 - дәрістер. Халық шаруашылығын қалпына келтіру, «ұлтшылдық» сарынға қарсы күрес және тың игеру жылдарындағы баспасөз.

(1946 – 1960 жылдар)

11.1 Соғыстан кейінгі жылдырда республикалық және облыстық газеттердің мазмұны.

11.2 Республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанская правда” және облыстық газеттер.

11.3 Соғыстан кейінгі жылдар- очерк жанрының едәуір алға басқан кезеңі.

Соғыс жеңіспен аяқталғаннан кейін халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту проблемелары күн тәртібіне қойылды. Баспасөз 1945 жылы Қазақ КСР-інің 25 жылдығы құрметіне арналған социалистік жарысты кең насихаттай отырып, өзінің жұмысын бейбітшілік жағдайда да соғыс кезіндегідей қарқынмен жүргізуге тырысты. Ол кезде үкімет тарапынан газеттердің жұмысын жақсартуға жағдай жасайтын елеулі шаралар жасалды.

ВКП(б) Орталық Комитеті 1945 жылы 29 шілдеде “Республикалық, өлкелік және облыстық газеттердің сапасын арттыру және көлемін кеңейту туралы” арнаулы шешім қабылдады. Сол жылдың 15 шілдесінен республикалық және облыстық газеттер төрт бет болып шығатын болды. Сонымен бірге олардың штаты және қаламақы қоры көбейтілді.

Соғыстан кейінгі жылдырда республикалық және облыстық газеттердің мазмұны өзгерді, жергілікті өмірді жан-жақты жақсы жазатын мәселелеріне баса көңіл аударылды. Газет беттерінде очерк, фельетон, баспасөзге шолу жанрлары жиі көрінді. Сөйтіп, республикамыздың газеттері өзінің жұмысын бейбітшілік дәуірге бейімдеп қайта құра бастады.

Төртінші бесжылдық жоспарды орындауға еліміз 1945 жылы кірісті. Сол жылы наурызда КСР Одағы Жоғарғы Кеңесі қабылдаған заң, Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің XI сессиясы бекіткен Қазақ КСР Халық Шаруашылығын қалпына келтірудің және өркендетудің 1946-1950 жылдарға арналған бесжылдық жоспары туралы заң республика еңбекшілерінің ең таяу уақыттың ішінде жүзеге асыруға тиісті игілікті жұмыстарының бағдарламасы болып табылады.

Еліміздің озат кәсіпорындары ұжымдарының жоспарды орындау және асыра орындау жолындағы Бүкілодақтық социалистік жарыс басталды. Бұл жарысты Қазақстан еңбекшілері белсенді түрде қолдады. Қазақстан баспасөзі социалистік жарысты ұйымдастырып, өрістету жөнінде көп тәжірибе жинақтады.

Республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанская правда” және барлық облыстық газеттер Қазақстанда көп станокшылар қозғлысын бастаушылардың бірі болған Петропавл вагон жөндеу депосінің токарі, коммунист Иван Печорин бесжылдық тапсырманы бір жылды орындау туралы міндеттеме алып, тамаша үлгі көрсеткенін жазды. Оның және басқа да озаттардың іс-тәжірибесі, жұмыс әдісі туралы бас мақала, очерк, кореспонденция республикамыздың барлық газеттерінде жарияланды.

Қазақстанның баспасөз беттерінде “Жаңа бесжылдық жоспарды мерзімнен бұрын орындау және асыра орындау жолындағы Бүкілодақтық социалистік жарыс”, “Бесжылдықты- төрт жылда!”, “Озаттар тәжірибесі- көпке ортақ” деген айдарлар арқылы топтастырылып берілген материалдар жиі көрінді.

Мысалы, “Социалистік Қазақстан” газеті осындай айдарлармен 1946 жылғы 3 наурызда “Қорғасыншылардың табысы”, “Қарағанды көміршілері жоспарын орындауда” деген сияқты тақырыптармен берген материалдарында Лениногор қорғасын заводының ұжымы социалистік жарыста елеулі табыстарға жетіп отырғандығын, ол Қарағанды көміршілерінің еңбек өнімділігін арттырғанын хабарлады. Сондай-ақ, жұмысты шапшаңдатылған әдіспен жүргізетін Қарағанды көміршілерінің еңбек өнімділігін арттырғанын хабарлады. Сондай-ақ, жұмысты шапшаңдатылған әдіспен жүргізетін Қарағанды көмір бассейніндегі проходчиктер бригадирі Петр Акуловтың, Теміртаудың жас металлургі Алтынбек Дәрібаевтың даңқы баспасөз беттері арқылы бүкіл елімізге жайылды.

“Қазақ металлургия заводының ұжымы агрегаттардың қуатын күннен-күнге жақсы меңгеріп келеді, болат балқытудың және прокат шығарудың қарқынын мейлінше күшейту жолында”- деп жазды “Казахстанская правда” газеті.

Сондай-ақ, баспасөз арқылы аул шаруашылығын жаппай электрлендіру жөнінде социалистік жарысты ұйымдастырудың үлкен маңызы болды. Газеттер 1948 жылы республикамызда ауыл-селолық 400 электростанциясын салу туралы ұран көтерді. Осындай айдармен аға басылым бір материалында “Талдықорған облысында үстіміздегі жылы 32 электр станциясын салынбақ, олардың жалпы қуаты 6995 киловатт” – деп жазса, екінші бір хабарында “Жамбыл облысының Мерке ауданының орталығынан электр станцися салынып, тез арада пайдалануға берілгенін” айтты.

“Социалистік Қазақстан” газеті 1949 жылғы 29 сәуірдегі нөмірінде “Соғыстан кейінгі бесжылдықты мерзімнен бұрын орындау жолындағы социалистік жарысты кең өрістетейік!” деген ұранмен арнаулы бет берді. Мұнда Алматы қаласы еңбекшілерінің, Қарағанды шахтерлерінің, Гурьев мұнайшыларының және бірнеше облыс еңбекшілерінің социалистік жарыста алған міндеттемелерін қалай орындап отырғаны сөз болды. Беттің төменгі жағынан “Социалистік Еңбек Ерлерінің тәжірибелерінен” деген айдармен талдықорған обылсы, Сарқант ауданы “Красное знамя” колхозының звено жетекшісі Социалистік Еңбек Ері М.Г.Леснаяның “Бидайдың гектарынан жүз пұт өнімді қалай алдық” деген әңгімесін берді.

Республикалық және облыстық газеттер Социалистік Еңбек Ерлері Ыбырай Жақаевтың, Ким Ман Санның тәжірибелерін насихаттауды, озат шопан Естемісовтың, Махатова мен Әлімбаеваның өнегелі, жемісті еңбектерін көрсетті.

Соғыстан кейінгі бесжылдықтың ақырғы жылында республиканың колхоздары жоспарды мерзімнен бұрын орындады, мал басы 1940мжылға қарағанда едәуір артты, халықтың материалдық жағдайы жақсарды, әл-ауқаты өсті.

Партияның Орталық Комитетінің идеология мәселелері жөніндегі қаулыларына байланысты республика баспасөзі 1946-1948 жылдары мәдениет пен ғылымның көптеген салаларының жайына назар аударды.

1946 жылғы 27 наурыздағы ВКП(б) Орталық Комитетінің 1946-1950 жылдардағы КСРО халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту жөніндегі заңының қаулысына сәйкес Қазақстан партия ұйымдары көп жұмыстар жүргізді. Насихат, үгіт және мәдени-ағарту жұмыстары мәселелері жөнінде республикалық кеңес өткізілді. Бұл кеңесте республикалық, облыстық және аудандық газеттердің редакторлары да қатысты. Олар газеттің идеологиялық-саяси мазмұны мен мәдени дәрежесін жақсарту жөнінде сөйледі.

Соғыстан кейінгі төртінші бесжылдықта республикамыздың мәдени өмірінде елеулі оқиғалар болды. “Социалистік Қазақстан” газеті 1946 жылғы 20 ақпандағы нөмірінде “Евгений Онегин қазақ сахнасында” деген тақырыпта арнаулы бет берді. Бұл бетте операны қоюшы Қазақ КСР халық әртісі Қанабек Байсейітовтың, Татьянаның ролін ойнаушы КСР Одағы халық артисі Күләш Байсейітованың және басқаларының сөздері басылды. Сонымен бірге Төлеген Тәжібаевтың, Ахмет Жұбановтың мақалалары да сол беттен орын алды.

Қорыта айтқанда республикалық газет осы мақала және басқа да материалдары арқылы өнер қайраткерлерінің соғыстан кейінгі төртінші бесжылдық жоспарды жүзеге асыру жолындағы күресте халқымыздың қандай ерлік істер жасап жатқанын бейнелейтін пьесалар беруге шақырды.

Соғыстан кейінгі бесжылдықта Қазақ КСР Ғылым академисының құрылуы республикамыздың өңіріндегі аса ірі оқиға болды. Осыны науқан қарасанында баспасөз Қазақ КСР Ғылым академиясының мүшелігіне астанамыздың ғылыми-зерттеу мекемелері мен жоғары дәрежелі оқу орындарынан ұсынылып жатқан көптеген ғылымдардың өмірбраянымен таныстырып, олардың ғылыми еңбектерін кеңінен насихаттады. Мысалы, Социалистік Қазақстан” газеті Әлкей Хақанұлы Марғұланның Ғылым академиясының мүшелігіне ұсынылуы өте орынды деп жазды. “Өйткені Әлкей қазақ халқының Кеңес өкіметі тұсында оқып шыққан, шамалы уақыт ішінде ғылымның бірсыпыра саласын оқып, зерттеп жетілген, көптеген бағалы еңбектері бар дарынды ғалым”. Сондай-ақ, “Казахстанская правда” газеті Қаныш Сәтпаев туралы КСРО Ғылым академиясының вице-президенті И.Бардиннің “Қазақ халқының талантты ғалымы” деген мақаласын жариялады. Онда былай делінді: “Белгілі геолог, КСРО Ғылым академиясының мүше-корреспонденті Қаныш Имантайұлы Сатпаев кеңес заманында қазақ халқынан шыққан ең талантты ғалымдардың бірі. Жер қойнауының байлықтарын ашқан, теориялық еңбектердің авторы Сәтпаев тек ғалымдылығымен ғана емес, сонымен бірге КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалының ұйымдастырушысы және жетекші ретінде, КСРО Жоғарғы Кеңесіне халық сайлап қойған депутат, мемлекеттік қайраткер ретінде де қадірлі адам”.

1946 жылдың 1 маусымы. Бұл күн қазақ халқының тарихы бетіне алтын әріппен жазылды. Тап сол күні Қазақ КСР Ғылым академиясы құрылды. Республикалық газеттер сол күнгі нөмірлерінде Қазақ КСР Министрлер Советінің төрағасы Н.Оңдасыновтың “Қазақ халқы өзінің академиясын құруда” деген көлемді мақаласын жариялады. Мақалада Қазақстан революцияға дейін Россияның ең артта қалған аймақтарының бірі болғаны, патша өкімет қазақ халқының экономика және мәдениет жөнінен дамуына қасақана кедергі жасап келгені, қазақ халқының тек совет заманында дамудың даңғыл жолына түскендігі, ал жаңадан құрылған Ғылым академиясы республикамыздың мәдениеті мен ғылымын одан әрі өркендететін және басқаратын орталық болатындығы айтылған.

Республикалық газеттер 1946 жылдың қыркүйегінде Алматыда өткен әдебиет пен өнер қызметкерлерінің жиналасы туралы есеп жариялады. Бұл жиналыста ВКП(б) Орталық Комитетінің “Звезда” мен “Ленинград” журналдары туралы, “Драма театрының репертуары және оны жақсартудың шаралары туралы” қаулыларына байланысты Алматы қаласындағы әдебиет пен өнер қызметкерлерінің міндеттері туралы мәселе талқылағандығы айтылды.

Республикалық газеттер Қазақстанда шығарылатын журналдарда және кейбір жазушылардың шығармаларында жіберілген елеулу кемшіліктерді тауып алып, орынды-орынсыз сынаудың объектісіне айналдырды. Мысалы, қазақ әдебиеті мен қазақ тілі мәселелерін зерттеуге арналған монографиялық, дессертациялық еңбектерде қателіктер мен бұрмалаушылықтар кеткен. Оның себебі, зерттеушілердің маркстік-лениндік методологиясы жете меңгере алмағандығынан делінеді сол кездегі баспасөзде. “Тарих ғылымы өрлеу жолында” деген мақалада “Қазақ КСР тарихының” бірінші басылымында ұлтшылдық бұрмалаушылық жіберілді деген айып тағылып, бұл басылымда Қазақстан тарихының реалистік түрде, объективті түрде жазылғаны сол кездегі цензуралық комитетке ұнамайды. “Қазақ ССР тарихы” дәуірлерге дұрыс бөлінбегендігі ескеріліп, тарих ғылымының дәрежесін жоғары көтерудің шаралары белгіленуі тиіс”, - деген сияқты жансақ пікірлер айтылады.

Соғыстан кейінгі жылдар- очерк жанрының едәуір алға басқан кезеңі. Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін публицистеріміз бен очерктеріміз республика еңбекшілерінің бейбіт еңбек әуенін, төртінші бесжылдық жоспарды орындау жолындағы күресін көрсетуге шұғыл деп бұрды. Республикалық облыстық газеттердің, “Әдебиет және искусство” журналының бетінде бейбіт күндердің еңбек ардагерлері туралы портреттік очерктер жиі көріне бастады. Мәселен, 1946-1950 жылдары бір ғана “әдебиет және исскусство” журналында 40 шамалы очерк жарық көріпті.

Газет, журналдарда Түсіп Күзембаев, Картабай Атшабаров, Ольга Гоноженко, Қашақбай Пірімов, Нұрмолда Алдабергенов, Ыбырай Жақаев, Мұхтар Қаптағаев, Бәшір Нұрмұғамбетов, Ләйлә Базанова сияқты соғыстан кейінгі жылдарда еңбегімен ел құрметіне бөленген елеулі жандарды мадақтады. Амал не, сөз болып отырған жылдарды республика баспасөзі беттерінде әдебиет пен өнер тақырыбына жазылған кейбір мақалаларда, шығармаларда салиқалы және объективті түрде талдаудың орнына үркіту және негізсіз кінәлау сияқты әуендерге жол берілді.

Соғыстан кейінгі төртінші бесжылдықта республикамыздың мәдени өмірінде елеулі оқиғалар болды.»Социалистік Қазақстан » газетң 1946 жылғы 20 ақпандағы нөмірінде «Евгений Онегин қазақ сахнасында » деген тақырыпта арнаулы бет берді. Бұл бетте операны қоюшы Қазақ КСР халық әртісі Қанабек Байсейтовтің , Татьянаның ролін ойнаушы КСР одағы халық әртісі Күләш Байсейітованың және басқаларының сөздері басылды. Сонымен бірге Төлеген әжібаевтің, Ахмет Жұбановтың мақалалары да сол беттен орын алды.

Қорыта айтқанда республикалық газет осы мақала және де басқа материалдары арқылы өнер қайраткерлерінің соғыстан кейіңгі төртінші бесжылдық жоспарды орындаандары мадақталды.
Бақылау сұрақтары:

1.Соғыстан кейінгі жылдырда республикалық және облыстық газеттердің мазмұны.

2.Республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанская правда” және облыстық газеттер.

3. Соғыстан кейінгі жылдар- очерк жанрының едәуір алға басқан кезеңі.

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
23-24 - дәрістер. Бұрынғы кеңес мемлекетінде «Коммунистік құрылысты өрістету» немесе тоқырау жылдарындағы баспасөз.

(1960 – 1980 жылдар)

12.1 «Коммунистік құрылысты өрістету» немесе тоқырау жылдарындағы басылымдардың көтерген мәселелері.

12.2 «Қазақстан мұғалімі» («Учитель Казахстана») газеті.

12.3 «Ара» және «Білім және еңбек» журналдарының тарихы, тақырыптары.

Қазақстан тарихында өз ізін қалдырған қайшылықты кезеңдердің бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары. Бұл кеңес өкіметінің екі қоянды бір оқпен атуды көздеген, астарлы мол жымысқа саясаттарының бірі еді. Тың көтеру идеясы өкімет басына Н.С.Хрущев келгеннен кейін көп ұзамай-ақ туған-ды. Бұл кездегі ең басты мақсаттардың бірі соғыстан жадап-жүдеп шыққан елдің қарнын тойдыру сылтауы болатын.

Сол кезде Н.С.Хрущевтың көзі Ресейдің қара топырақты аймақтары мен Қазақстанға түсті. Орыс патшалары мен өкіметін қазақтың кең-байтақ даласы ежелден-ақ қатты қызықтыратын.

Баспасөз тың игерудің барлық проблемаларына араласып отырды. Мысалы, «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері ауыл шаруашылығын техникамен жабдықтайтын өнеркәсіп орындарынан үзбей мақалалар беріп отырды. Социалистік жарысқа арнап мақалалар, очерктер мен арнаулы беттер ұйымдастырды. Жаңа қоныстанушылардың мәдени-тұрмыстық жағдайы (үй-жайы, сауда-саттық, дәрігерлік жәрдем, т.б.) үнемі баспасөздің назарынан түскен жоқ. «Правда», «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері облыстық газеттерге шолу жасап, оларға бағыт беріп отырды.

Тың игеру жылдары республикамызда басқа ұлт өкілдерінің үлес салмағының құрт артуына байланысты ұлттық тіліміз бен дініміздің, ұлттық болмысымыздың шеккен зардабы өз алдына бөлек әңгіме. Бұл туралы баспасөз беттерінде кейінгі кездері аз жазылып жүрген жоқ.

Қалай дегенмен де, тың игеру қозғалысы Қазақстандықтардың, оның ішінде қазақ халқының да тағдырымен терең байланысып кеткен, қайшылығы мол, күрделі оқиғалардың қатарына жататыны ақиқат. Ел баспасөз болса, тың ақиқатын енді ғана айта бастады. Сондықтан, тың туралы шынайы баға уақыт еншісінде деп білеміз.

«ҚАЗАҚСТАН МҰҒАЛІМІ» газеті және «ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕБІ» журналы

1952 жылдан бастап екі тілде қазақша және орысша «Қазақстан мұғалімі» («Учитель Казахстана») газеті шығарыла бастады. Алғашқы редакторы О.Құдышев. Бұл басылым оқу министрлігінің басқармасы мен бастауыш және орта мектеп қызметкерлеріне яғни, мұғалімдерге, педагогикалық жоғары оқу орындарындағы студенттерге көмекші әрі нұсқаушы құрал ретінде есептелді.

«Қазақстан мұғалімінің» бірінші нөмерінде жарияланған «Совет мектебінің жаңа табыстарына жетейік» деген бас мақаласында «Педагогикалық қызметін үнемі оқумен қоса идеялық саяси дәрежесін үздіксіз арттырумен ұштастырған күнде ғана мұғалімнің еңбегі анағұрлым жемісті болады», - деп тұжырым жасай отырып, әр ұстаздың ізденімпаздығын, адал еңбек етуін талап етеді.

Сондай-ақ, газеттің бұл алғашқы нөмерінен халық ағарту қызметкерлеріне арналған басылымның жарыққа шығуына байланысты көптеген құттықтау хаттар мен телеграммаларды оқуға болады. Бұлардың барлығы да жоғарыда тоқталған бас мақаланың мазмұнымен сарындас. Яғни, «бұл газеттің басты мақсаты социализм дәуіріндегі өмір сүріп жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу, тәрбиелеу ісіндегі мұғалімдердің өзінің көзін ашып, оларға әдіс-тәсілдер жайлы нұсқаулар беріп отыруы», - болды.

Қазақ баспасөзінің тарихында өзіндік орны бар «Қазақстан мектебі» «Жаңа мектеп» аталып, жарыққа шыққан алғашқы сандарынан-ақ бұл баслым бір ғана мақсатқа – қазақ мектебіне, қазақ мұғалімдері мен оқытушыларына жәрдемші болу ісіне қызмет етіп келеді.

Журнал өзінің тұңғыш санында жарияланған «Жаңа мектеп» шығару неге керек болды? Деген бас мақаласында қазақ халқы үшін ауыр сын кезең туғанын, осындай аласапран уақытта оқу-білім жұмысы жесірлік күй кешіп, қазақ қауымы сауатсыздық құрсауында қалу қауіпі төнгенін көрсетіп, «бұл күйде қалу жарамайды». Бұл күйде қалуды тарих кешірмейді», - дей отырып одан әрі қазақтың «ыңыранған сары даласын көркейту, гүлдену» мақсатымен республикалық оқу коммисариаты ашылғанын, оның оқу-білім жұмысына, майданына арналған бір журналды шығаруды қолға алғанын оқырман қауымға қуана хабарлайды. Қорытысында бұл журнал – «Жаңа мектептің» мақсаты «қысыр пәлсапа сату емес, қазақ мектебіне араласу, қазақ оқытушыларының күнбе-күндік жұмысына жәрдемші болу», - деп түйеді.

Жаңа басылым жұмысына қазақтың осы кезеңдегі қайраткерлері, ақын-жазушылары, ағартушылары мен оқытушылары тегіс қолқабыс тигізуге ұмтылды. «Жаңа мектептің» редакторы Молдағали Жолдыбайұлы, алқа мүшелері: Байтұрсынұлы, Шонаұлы, Сүлейұлы, Сейфоллаұлы, іс жүргізетін басқарушысы – Нұрымұлы болды. Ал, жазушылары: Байтұрсынұлы, Жолдыбайұлы, Омарұлы Елдос, Сәдуақасұлы Смағұл, Дулатұлы, Сейфоллаұлы, Шонаұлы, Майлыұлы, Сүлейұлы, Аймауытұлы, Мұқанұлы Есқали, Малдыбайұлы Біләл, Ермекұлы Әзімхан, Сматұлы Мұхтар, Әуезұлы Мұхтар, Мырзаұлы Мұхтар, Бөкейханұлы, Тоқай Темір, Жүсіпбекұлы Қамзалар болды.

«Жаңа мектеп» 1961 жылдан бастап «Қазақстан мектебі» деп атын өзгертті. Даму жолы бұралаң, тағдыр тауқыметі мол қазақ мектебі бұл күнде кәсіби көмекке айрықша зәру. Қазақ баспасөзі тарихынан тұңғыш педагогикалық журнал ретінде ғана емес, педагогикалық жұмыстың әр саласы бойынша шығып тұрған бірнеше кәсіби журналдардың үлкен шаңырағы да осы журнал. «Қазақстан мектебінің» әр жылдардағы қосымшалары болып ашылған «Руский язык и литература в казахской школе» журналы 1978 жылдан, «Бастауыш мектеп», «Отбасы және балабақша» журналдары 1994 жылдың шілде айынан бөлініп шығып, жеке-жеке шаңырақ көтерді. 1990 жылы «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының қайта құрылуына да «Қазақстан мектебі» журналы тікелей ат салысты.

Саяси – сатиралық «Ара» («Шмель») журналы 1956 жылдың наурыз айынан бастап, екі тілде (қазақша-орысша) 20.050 дана тиражбен, 0,70 бет баспа табақ көлемінде айлық басылым ретінде шыға бастады. Бас редакторылығына Д.Снегин тағайындалды.

«Ара» журналының сол кездегі басты міндеттерінің бірі – ұрлық, зорлық, өтірік-өсек, алдау-арбау, төрешілдік, мансапқорлық, алыпсатарлық, қалың мал сияқты ескіліктің қалдықтарымен күресу және оларды сатиралық өткір тілмен түйреп, әшкерелеу болып табылады.

«БІЛІМ ЖӘНЕ ЕҢБЕК» («Зерде») журналы

1960 жылдан бастап «Білім және еңбек» деген атпен шығып келген бұл ғылыми көпшілік басылым 1987 жылдан бері «Зерде» деп аталды. Тұңғыш редакторы Әбділхамит Мархабаев.

Журнал мектеп оқушылары мен көпшілік қауымды ғылым мен жаңалықтарымен таныстыру, жұмбақ дүниедегі адамға бұрын-соңды мәлім болған ғажайыптар туралы айтып беру, сол арқылы жасөспірім оқырманының өмірге көзқарасын қалыптастыру жоланда табыссыз еместігін айта кеткен жөн. Журнал, әсіресе, редакторлары Б.Қойшыбаевтың, А.Сейісбековтың тұсында жақсы материалдарымен көзге түсті.

Журналдың бас айдарлары: «Асыл мұра», «Ғылым көкжиегі», «Сауал қойған екенсіз», «Жас ғылым мінбері», «Дүние жатқан жұмбақ», «Дөңгелек – жас шеберлер клубы», «Оқып туған», «Жас ғалым зерттеу жүргізеді», «Жақсыдан ғибрат» деп аталады.

Мәселен, «Зерденің» 1995 жылғы 1-санында Хасен Қожа-Ахметтің «Біз демократияны білеміз бе?», Б.Шланованың «Шешендік тәлім-тәрбие», Ә.Оразалиеваның «П.М.Мелиоранскийдің қазақ тілін зерттеуі», Б.Тлепиннің «Шопан ата», «Сексек ата» тағылымдары деген танымдық материалдары жарияланған.
Бақылау сұрақтары:

1. «Коммунистік құрылысты өрістету» немесе тоқырау жылдарындағы басылымдардың көтерген мәселелері.

2. «Қазақстан мұғалімі» («Учитель Казахстана») газеті.

3. «Ара» және «Білім және еңбек» журналдарының тарихы, тақырыптары.

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
25-26 - дәрістер. Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзі. (1985 – 1991 жылдар)

13.1 Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзі.

13.2 Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзіндегі негізгі айдарлар.

13.3 “Өркен”- сенбі күндері шығып тұратын апталық газет.

КОКП XXIYII съезінен соң Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары партия бағытының мемлекеттегі қоғамдық-саяси, экономикалық және басқа салаларды қайта құру жұмысына белсене қатысты.

Қайта құру кезеңінде халықтың мүддесі мен тілегіне қажетті әрі оқырмандарын қызықтыратын көптеген материалдар республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Лениншіл жас”, облыстық “Орталық Қазақстан”, “Ақ жол”, “Жетісу”, “Оңтүстік Қазақстан” газеттерінде молынан басылды. Бұл басылымдарда көкейкесті тақырыптарды қозғап, жұрттың көкейінде жүрген ой-пікірлер ашық жарияланды. Тұрғын пәтерлер бөлу, азық-түлік мәселелерін көтеріп, пара алушылық пен тамыр-таныстық сияқты әрекеттерге жол бермеу проблемалары қозғалды. Осы кезеңде газет беттерінде жаңа айдарлардың пайда болуы назар аудартады. Ол айдарлар: “Партия комитеті және қайта құру”, “Қайта құру және біз”, “Депутат және өмір”, “Еңбек эстафетасын жалғастыра берейік” және т.б. деп аталды.

КОКП Орталық Комитеті 1987 жылдың қаңтар және қазан Пленумдарының шешімдері бойынша Қазан төңкерісінің 70 жылдығына жан-жақты дайындық жұмыстарын жүргізу туралы қаулы қабылдаған болатын. Бұл істі жүзеге асырып, халыққа жеткізу сол тұста республика журналистерінің басты міндетіне айналды.

Сонымен қатар газет беттерінде халықтардың тарихи түп-тамыр достығы, мектептердегі тіл үйрету, отбасылардың әртүрлі тағдыры жайлы очерктер беріліп отырды. Сондай-ақ, республика көлемінде журналист кадрларының сапасын жақсартуға бағытталған көптеген игі жұмыстар жасалды.

1988 жылғы есеп бойынша Қазақстан көлемінде 500 республикалық, республика аралық, облыстық, қалалық, аудандық және көп тиражды газеттер, жиырма миллион данамен журналдар және тектес басылымдар шығып тұрды.

Енді, 1988-1991 жылдар аралығында жоғарыда аталған газет-журналдардың қатарына тағы да қазақ тілінде шығатын бірнеше жаңа басылымдар келіп қосылды. Оларға жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ, оның алғашқысы “Алматы ақшамы” газеті.

Бұл газет 1988 жылдың 1 шілдесінен бастап шыға бастады. Ол Қазақстан компартиясы Алматы қалалық комитеті мен Халық депутаттары қалалық кеңесінің газеті болып есептелді. Тиражы – 36000. Бөлімдері: партия тұрмысы және коммунистік тәрбие, кеңестер және әлеуметтік мәселелер, спорт хабарлары, әскери-патриоттық тәрбие және жедел хабар, экономика және социалистік жарыс, хаттарды тіркеу. Негізгі айдарлары: “Елімізде”, “Жаңалықтар”, “Шетел телетайпынан”, “Партия тұрмысы”, “Кеңестер және қайта құру”, “Қайта құру және біз”, “Театр, кино, жарнама” деп аталды.

Мәселен, “Баспасөз баршаға” айдармен бұл газет өз оқырмандарын болып жатқан оқиғаларға көзқарастарын, оқырмандар мен баспасөз арасындағы қарым-қатынастарын, байланыстарын үнемі қадағалап, жазып отыруды дәстүрге айналдырған.

Сондай-ақ, “Алматы ақшамында” КОКП Орталық Комитеті Пленумдары мен съездерінің қаулы-қарарлары, М.С.Горбачевтің осында сөйлеген сөздерінің текстері, елде қайта құру қалай жүріп жатқаны жайлы көптеген материалдар жарияланды.

Бұдан басқа астана кәсіпорындарының жұмыстарына шолу, белсенді, белгілі адамдардың фотосуреттері беріліп отырды. Ал газеттің соңғы беттерінде көбіне мәдени жаңалықтармен қатар әңгіме, өлең, дастандарды қамтитын әдебиет мәселелері басылды.

Келесі басылым – “Өркен” деп аталды. Ол кезінде сенбі күндері шығып тұратын апталық газет болды. 1988 жылдың қаңтар айынан бастап шыққан. Құрылтайшылары: баспасөз министрлігі мен редакция ұжымы. А3 форматымен 12 бет көлемінде. Екі тілде (Орысшасы “Горизонт”).

1989 жылдың мамыр айында Қазақстан кәсіподақтарының “Әділет” деп аталатын апталық газеті жарық көрді. Бұл басылым қазақ және орыс тілдерінде шығады. Тиражы 14342 дана. Редакторы – Сағыныш Сариев. Газеттің басты міндеті – ақпарат, жаңалықтарды тарату.

1990 жылдың 22 наурызынан жарық көре бастаған үшінші бір басылым “Ана тілі” газеті. Құрылтайшысы: “Қазақ тілі” қоғамы мен “Қазақстан” баспасы. Газет 16 бет көлеммен аптасына бір рет шығады. Бұл біздің егеменді еліміздің тарихында қазақ тілін Қазақстан территориясын мекендейтін барлық халық өкілдеріне бірдей оқыту проблемасын алғаш көтерген және ұлттық әдет-ғұрып, дәстүр, тарихтың “ақтандықтары” жайлы мазмұнды да салиқалы материалдар жариялайтын бірден-бір басылым болып саналады.

Келесі бір осындай басылым “Халық кеңесі” деп аталады. Бұл газет 1990 жылдың 24 сәуірінен бастап шығып келеді. Құрылтайшысы: Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы болған. Оның алғашқы редакторы Сарбас Ақтаев.

1991 жылдың желтоқсан айынан бастап “Азия” газеті шыға бастады. Құрылтайшысы: Министрлер кабинеті мен редакция ұжымы. Редакторы Нұрмахан Оразбеков. “Азия” халықаралық газет.

1991 жылдың 7 ақпанынан бастап, Қазақстан мұсылмандар әйелдер Одағы өздерінің “Ақ босаға” деп аталатын газетін шығара бастады. 4 бет көлемінен айына бір реет жарық көреді. Редакторы – Шолпан Ұғыбайқызы. Бұл қазақ әйелдері мен қыз-келіншектерінің жағдайына көп көңіл бөлетін басылым.

1991 жылы Невада-Семей антиядролық қозғалысының “Аманат” газеті жарық көрді. Бас редакторы – С.Айнақұлов. Бұл басылым Семей полигоны, оның зардаптары төңірегіндегі проблемаларды көтерді. Көлемі 8 бет. Оның “Полигон”, “Эпицентр”, “Жаралы жер”, “Редакцияға хат”, “Алтынарқау”, т.б. айдарлары бар.

Қазақстан ауылшаруашылығы министрлігінің органы “Дала дидары” газеті 1991 жылдан шығады. Апталық басылым. Бас редакторы – Бекболат Әдетов. Негізгі айдарлары: “Агроөнеркәсіп жаңа жағдайда”, “Ата дәстүр”, “Техника жөндеу”, “Бүгінгі қам – ертеңгі нан” деп аталады. Қәзір бұл газеттің аты – “Ауыл” деп өзгертілген.

“Қазақ батырлары” газеті 1991 жылдың мамыр айынан бастап шығады. Айына бір рет жарық көретін тарихи-этнографиялық басылым. “Қазақ батырлары” қазақ халқының тарихы, әдет-ғұрып, дәстүр мәселесін қозғайды. Газеттің жауапты хатшысы – Жолдасхан Бозымбеков.

Қайта құру жылдары газеттермен қатар жаңа журналдар да шығарылады. “Денсаулық” журналы 1990 жылы дүниеге келді. Басылымның “Қайта құру көкжиегі”, “Маманнан мағлұмат”, “Ел ішіндегі емшілер”, “Сырқаттан сауығу сырлары” сияқты айдарлары бар. Басты бөлімдері: “Әлеуметтік мәселелер”, “Емдеу-профилактика”, “Халыққа дәрігерлік қызмет көрсету”, “Ана мен бала” деп аталады.

“Қазақ тілі мен әдебиеті” журналы 1991 жылдан бастап шыға бастады. Қазақстан халыққа білім беру министрлігінің ай сайын шығатын ғылыми педагогикалық басылымы. “Қазақ тілі мен әдебиетінің” негізгі тақырыптары: “Қызықты грамматика”, “Қазақ тілі орыс аудиториясында”, “Шежіре тарих”, т.б. аталады. Сондай-ақ мұнда қызықты әңгімелер мен өлеңдер де жарияланады. Журналдың редакторы Зернебек Шілдебаев.