Лекция Жасөспірімдік кезеңдегі темперамент типтері мен нерв жүйесінің ерекшеліктері

1. 
   И.П. Павлов пен Гиппократ бойынша темперамент және нерв жүйесінің типтері.
   
2. 
   Н.И. Красногорский бойынша темперамент сипаттамалары. Меланхолиг, сангвиник, флегматик, холерик типтерінің сипаттамалары.
   
3. 
   Бала темпераментін іс-әрекеті мен мінез-құлқына қарап анықтау. Жасөспірім кезеңдегі мінездің акцентуациясы.
   

А.Валлон бала дамуының патопсихологиялық әдістің көмегімен нормаларды, әртүрлі ауытқуларды және дамудың тежелуін бақылауға негізделге заңдылықтарды көрсетті. А.Валлон қалыпты бала патологиялық баладан шығады деп мойындады.

Тұлға даму стадиясының анализі жарты ғасырға созылған жаңа сұрақтарды туғызады: неге бір стадияда жақсы бейнеленген ағза, келесіге өтеді? Қандай жолмен дамушы ағза өз бірегейлігін сақтап, сапалы түрде өзгереді? Осы сұрақтарға теориялық негіздегі жауап Х.Вернердің ортогенетикалық концепциясынан табуға болады. Сөздік анықтамасы бойынша. Онтогенез – тірі ағзалардың эволюциясы қатаң анықталған бағытпен жүреді деп сендіретін, тірі табиғат дамуының теориясы. Ортогенетикалық концепция психологияда психикалық өмір мен оның дамуын қамтиды. Х.Вернер әр түрлі бағыттағы - филогенез, онтогенез, микрогенез. Отногенез, потогенез эволюцияларының салыстырмалы анализін жүзеге асырады. Қай жерде тіршілік болса, ол жерде өсу мен даму жүреді, сондықтан жеке тұдғаның және адам нәсілінің психологиясын, баламен жануардың психологиясы психапотология және психология генетикалық негізге ие деп өрсетті. Х.Вернердің пікірінше, зерттеудің әр түрлі аумағынан алынған фактілер саналы өмір үшін қолданылатын дамудың жалпы заңдылықтарын ашуға болады.

Онтогенездің, патогенездің, микрогенздің салыстырмалы анализі Х.Вернергепсихика дамуы жалпы және формальді задылықтарға бағынады деген қорытындыжасауға мүмкіндік берді. Бірақ та жалпы қырлардан басқа феномендерді субстратпен салыстыра әртүрлі спецификалық айырмашылықтар бар. Оның пікірінше, Ст.Холдың қатесі онто және социогенез стадиялары параллель болса да, олрдан ұқсастықты іздеуі. Х.Вернер салыстырмалы генетикалық психологияның ғылым ретіндегі мүмкіндігін толығымен жоққа шығаратындықтан рекапитуляция сыншыларын дұрыс деп санамады. Х.Вернер көрсеткендей, параллель салыстыратын психикалық құрылымды жалпы формальдық мәнде ұқсастығын ғана айтады. Олардың қатарына мысалы, бала өседі және оның психикалық өмірі өзгеріс үстінде, ал ересек адамдар қарапайым қоғамда толық дамыған. Осыдан басқа бала, бала әлемінен бөлек ересектер әлемінде дамиды. Бірақ осы іргелі айырмашылықтар ұқсас мүмкіндермен генетикалық параллелді жоққа шығармайды.

Тәжірибені ынаталандыру мақсатында барлық ағзлардың функционалды құрылымының минималды деңгейіне сәйкес пайда болатындығын салыстырмалы анализ тұжырымдады. Олардың басқа жағдайда дамуы мүмкін емес. Ағза ортаның қасиеттерін зерттейді және осының әсерінен физиологиялық және психологиялық даму пайда болады. Физиологиялық құрылымдар физиологиялық мүшеге ие болатын ортаның қасиеттеріне ғана ықпал ете алады. Осындай жолмен психологиялық құрылым психикалық жүйеге сәйкес келетін тәжірибе мен ақпаратты ынпалдандырады.Осылай, ағза құрылуы оның өзара әрекеттестігімен оның тәжірибе нәтижесін анықтады. Бұл тәжірибе өз кезегінде өзара әрекеттестіктің қайнар көзі болған функционалдық құрылымда анықталады. Осындай кері байланыс бір стадиядан екінші стадияға прогрессивті, сапалы түрде ауысуға әкеледі. Х.Вернер бойынша, дамудың обьективті себебі нақтыланады: өткен стадиядағы ұйым жобаланады, бірақ ол енді болатын стадиядағы ұйымды қамтамасыз етпейді. Ұйым дамудың әр сатысында бір-бірінен ерекшеленетін болса, онда ағзаның ортамен өзара әрекеттестігі өмір барысында өзгереді: егер ағза үшін осы өзара әрекеттестік қолайлы болса, онда ұйым стабильді қалпында қалады.

Х.Вернердің концепциясында даму процесіне, тұрақтылық пен өзгерісті түсінуге «әртіс – сахна » бейнелерін пайдаланады. Орта – бұл сахна немесе ағза дамуымен іс-әрекеті үшін обьект, ал ағза – бұл әртіс немесе осы сахнадағы субьект. Демек, ағза ортаға әсер етеп қана қоймай, ол - өз сахнасының операторы. Прогрессивті немесе регресивті эволюция процесінде туындайтын «әртіс - сахна» байланысындағы немесе «субьект - обьект» өзара қарым – қатынасында даму анализі өзгерістердің зерттеу заңдылықтарын талап етеді.

Х. Вернер және оның Американдық ізбасары Б.Каплан дамуда «сахна - әртіс» өзара әрекеттестігінде өзгеріс пайда болады. «Сахна» қарапайым даму стадиясында немесе психологиялық ортада, - бірінші инициатор өзара әрекеттестік. Ағзаның функционалдық құрылымы оның мінез-құлқының формасын анықтаса да бәрібі сыртқы ынталандыруға салыстырмалы пассивтік реакция. Дамудың жоғарғы стадиясында ағза өзара әрекеттестіктің бірінші иницаторы болып табылады. Бұл мағынада « әртістің» мінез-құлқы ортаға спентанды белсенді ықпал етеді. Ағза өз әрекеттерінің мінезін анықтағанда және таңдау жасағанда дербестікке ие және ол өз қажеттіліктері мен мақсаттарын қанағаттандыру үшін өз-өзін қамтамасыз етеді.

Онтогенезде көрсетілген «әртіс» және «сахна» ортасындағы қарым-қатынаста генетикалық өзгеріс нышаны,- жай қабылдаудан оқиғаны критикалық бағалауға өту. Эгоцентрлік өзара байланыс өте ауқымды, ағза өзімен орта арасынан айырмашылықты көрсетпейді. Баланың түсті ішкі құбылыс ретінде қабылдауы мысал бола алады. Түсте және өңде көрген құбылыстардың арасында айырмашылықтардың болмауы психозда, қарапайым қозғалуда, деперсонализм жағдайында көрініс табады.

Дамуда қарапайым өзара әрекеттестіктің дифференциясы әртістің сахнамен интеграциясымен қолдау табады. Субьект пен обьектің арасында

Дифференциацияның нығаюы ағза нақты ситуацияға бағынышты емес екенін көрсетеді. Осындай еркіндіктің салдарын өз мақсаттарын нақты анқтай алады. Субьектігі жақсы таңдау жасап және ситуацияны өзінше өңдеуге мүмкіндік туады. Ол өз сөзімен ортаға манипуляция жасайды. Х.Вернерге сәйкес, дамудың жоғарғы сатысында әлемді өз қажеттіліктер позициясымен түсіндіру тенденциясы аз бақыланады.

Х.Вернер ақыл-ой дамуының жалпы бағыттарына сипаттама бере келе, ол осы процестің функционалдық және құрылымдық өзгерістерінің келесі көрсеткіштерін бөліп көрсетті. Бұл синкретикалықтан дискретикалыққа, диффузиялықтан есеп беруге, ригидалықтан икемділікке, тұрақсыздықтан тұрақтылыққа өту. Синкретикалық, мысалы, Х.Вернер ақыл-ой өмірінің бастапқы қарапайым жүйесінен көреді және сәби кезеңінде эмоционалдық процес аумағында, қабылдау облысында және қиял процесінде, фунционалды дифференцияланбаған субьект-обьект қарым-қатынасында көреді. Х.Вернер бойынша даму немесе ортогенез икемділік және тұрақтылықтың, функционалды дискреттіктің, есеп берудің ішкі жүйедегі сенімді жүйелер арасында өсумен құралады.

Осы айтылған дамудың жалпы бағытының формальді қырлары, Х.Вернер даму деңгейіне салыстырмалы баға беруге тырысады. Мұндай баға 3 факторға байланысты беріледі: даму процесінің көрсеткішіне анықтама; анализдік құбылысты құратын іс-әрекеттер жүйесінің анықтамасы; жеке ақыл-ой операциясының анализі Х.Вернер айтқандай, диапозды ағзаның диапозон қабілетінде көрінетін жеке бақылаулар негізінде қоюға болмайды. Кез келген психологиялық құбылыс ғылыми тұрғыдан қарастырғанда ағза дамуының тұтас перспективалық негізінде классикациялануы керек. Оның орны мүлдем өзгермеген. Егер дамуда жаңа перспектива пайда болса, онда бір ақыл-ой құбылысы әр түрлі деңгейде болады. Бұл баланың оқымаған ересек пен ақылынан айырылған ауру адамның іс-әрекетін қарапайым даму стадиядағы іс-әрекетпен салыстыруға болмайды; ересек адамның (білімді, оқыған адамның) іс-әрекетін даму стадиясының жоғары деңгейіне сәйкес келеді деп айтуға болмайды.

Ақыл-ой дамуының салыстырмалы анализі Х.Вернерге биопсихологиялық эволюцияда ақыл-ой дамудың 3 стадиясын бөліп көрсетуге мүмкіндік берді. Бұл – сенсомоторлық, перцептивтік және ақыл-ой дамуы.

12 Дәріс. Ерте жастық шақ психологиясы (2 сағат).

Жоспары:

1. 
   Жасөспірім кезеңнен ерте жастық шаққа өту, оны шетел және кеңес психологиясында зерттеу.
   
2. 
   Жетекші іс-әрекет мәселесі. Акселерация мәселесі.
   
3. 
   Кәсіби бағдарлану ерте жастық шақтың жетекші жаңа құрылымдары ретінде.
   
4. 
   Мамандық таңдаудың психологиялық ерекшеліктері.
   

Қазіргі ақпаратты қоғамда жеткіншектің өзіне үлкен азаматтық статусын алуы – орындала бермейтін арман. Сондықтанда жеткіншек өзіне үлкен адам сезімін емес, жастық – пісіп жетілушілік сезіміне ие болады. Жеткіншек адамдық тұрмыстың құндылықтарына заттызқ әлемінен бірдестен тәуелділікке кетеді. Заттық әлемде өмір сүре тұрып бала сол заттарға табыну обектісі ретінде қарай бастайды. Жеткіншек белгілі бір қауымдастық құрамына кіргендіктен сол ортаның мінез – құлқына сай әрекет жасап, белгілі заттарды тұтынып сол заттарды тұтыну оларға өмірінің мазмұны бола бастайды. Өзіне жаңа зат ала ала отырып ол өзі және достарының алдында құндылыққа ие болады. Жеткіншек үшін белгілі бір заттарға иелік ету, ол үшін өзінің тұлғалық қасиетін ұстап тұруға әсер етеді.

Қазіргі таңда, Ресейде дамыған елдердегідей тұтынушылық қоғамға аяқ алу, жастардың арасында тұтынушылық тәбеттері айтарлықтай өсуде. Әрине, заттар – ол өмір сүру ортасы, рухани және физикалық даму жағдайы, қажет және аңсаған меншік болып табылады. Бірақта тұтыну қоғамы жеткіншекке таңдау және міндетті түрде жие ауыстырып тұру деп қабылдайды.

Қазіргі өмірде заттар жеткіншектерді мынадай мінез – құлықтарға бейімдеуі мүмкін: 1. негізгі құндылық болу үшін, өмірінің толықтығына деген мотивация тудырады; 2) табыну обектісі болу арқылы, заттардың құлы болуға, айналуы мүмкін. 3). Сыйлайтын адамдарды тәуелділікке қойып, қызғаныш пен агрессияға алып соқтырады.

Жеткіншектік бизнесі – “ жеткіншек заттар әлемінде “ атты мәселені ғана шешіпқойып қана қоймай өзінше жеткіншекті олып жүру қиын болатын.

Жеткіншектік шақ – ол жеткіншектің барлығын жаңадан өзінің отбасымен қарым – қатынасын түсіне бастайтын кезең. Үлкен тұлға деңгейіне ие болмасам мен қайтер едім деген сұрақ туындайды.

Жасөспірім бойындағы тұлғалық қасиетін сезінуге отбасындағы “ біз деген ұғым және дәстүрдің оны қолдауы көп әсер етеді. Осыған орай жасөспірім әлі де болса өзінің “ мен “ дегенімен жалғыз қала алмайды. Өйткені ол әлі өзін - өзі терең және обьективті түрде бағалай алмайды, және жалғыз өзі бүкіл әлем алдына ерекше “ тұлға ретінде тұра алмайды. Оның жоғалған “ мені “, “Біз” деген ұғымға ұмтылады. Бірақ бұл жолы (“Біз” – топ.У. Г. Самнер.) оның қатарластары құрайды.

Жеткіншек шақта – жасөспірім өзінің құрдастарымен қарым – қатынас пен, байланыстарын бағалай бастайды. Өзі сияқты тәжірибесі бар құрдастарымен араласу жасөспірімге өзіне жаңаша көз – қараспен қарауға мүмкіндік береді. Өзін - өзі дамытуда досқа деген мұқтаждық қатты байқалады. Досты және оған қызмет ету жасөспірім үшін үлкен орын алады. Достық арқылы жасөспірім адамдар арасындағы байланыс, әріптестік, бірін – бірі құтқару, екінші біреу үшін тәуекелге бару. Достық сонымен қатар сенім арқылы басқаны және өзіңді тереңірек тануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар әсіресе өскелең шақта жасөспірім достар арасындағы сатқындық, сырларын жария ету, ұрыс керіс барлығын түсіне бастайды. Қорыта келе, достық тек қана жақсылықтарға ғана емес ол сонымен қоса екінші бір адамға достық қатынаста қандай мінез – құлық таныту керектігін көрсетеді.

Достық балалық шақта да, топпен жұмыстада жасөспірімнің тұлғалық қатынаста өзімшілдік қасиет тудыруға ықпал етеді.

Көп жасөспірімдер өздерінің қабылдау, есте сақтау қабілеті, сөйлеуі, ойлау қабілеті және оларға жаңа нәр беруге тырысады. Интенсивті түрде жұмыс істеу арқылы жасөспірім өзін тиімді санайды.

Жеткіншек шақ – жасөспірімді әрдайым өзін тануға деген құштарлықтарын, өз бойынан жаңа қырын ашудың өзі баланы тыныш өмір сүруге бейімдейді. Жасөспірім алып – ұшушылық мінезінде болғандықтан шекті сезімдер көп па? Көздері махаббат оты жанып тұрған кезде өз мақсатынан басқа бүкіл әлем оған ештеңе емес. Бірақ бұл уақытта өтеді, оның жанарында ұшқын оты да біртіндеп сөнеді. Азғана уақыттан соң ол жаңа мақсат отымен айналыса бастайды. Бірақта осы кезеңде жасөспірімдер өзіне және басқаларға жаңа қырларын ашып – психологиялық кризиске түсіп кету қаупі бар. Субьективті түрде бұл ауыр күйзеліс, уайымдау, бірақ өскіншектік кезеңнің күйзелісі жасөспірімді бала күнінде ойламаған біліммен байытады. Жасөспірім өзінің қиналысынан өзінің ойлары мен достары және өзі үлкен мектеп тәрбиесінен өтеді. Бұның барлығы оған тұлға ретінде құқықтарын қорғауға мүмкіндік береді.

1. Жеткіншектің өміріндегі әлеуметтік жағдай.

Жеткіншектің әлеуметтік жағдайы мен күнделікті дамуы балалыұқ шақтағы әлеуметтік жағдайдан сыртқы және ішкі себептерден айырмашылығы жоқ. Жасөспірім отбасында өмір сүреді, мектепте оқиды, айналасында сол достарымен қоршалған. Бірақ та әлеуметтік жағдай жасөспірімнің жаңа құндылықтар мен бағыттарға, өзіне, басқаға рефлексті түрде мінез көрсете бастайды. Енді басымдықтары басқаша қойыла бастайды: отбасы, мектеп, құрдастар жаңа мән мағана алады. Барлығы ең жақын деген: үй, отбасы түсініктерімен анықталады.

Отбасы жағдайында: Жасөспірім өзінің отбасымен бірге тұрады. Ол отбасына өзі туылу арқылы енеді және оған қалай жанұя мүшелері үйренсе өзі де солай бауыр басып қалған. Енді оларда жақын адамдарды бағалау басталады.

Балаға “Біз” деген оның отбасы атты бірінші топ пайда болады. Баланың туыстары, ата- анасы барлығы тұрмыстың өзгермейтін жағдайы деп қарастырады. Бірақ бала өсе келе отбасынан бөлек түрлі отбасылық байланыстарды танып біледі. Ол өзіндік “Мен” ұғымын “Біз” деген ұғымнан бөліп алу жолында жұмыс жасайды. Сондықтан да жасөспірім отбасының табыну обьектісі мен дәстүрлеріне көп мән береді.

Бірақ отбасы жасөспірімге қатысты сол баяғы қатынасын жоғалтпайды.

Отбасы жасөспірімнің өсіп келе жатқанын сезініп оған қатысты қарым – қатынасты өзгертуі қажет. Жасөспірімге оның бойында пайда болған ересектік сезіміне сәйкес қарым – қатынас жасауға тырысады. “ Қалың қалай? ”, “ Сені тыңдауға дайынмын ” “ Көмек беруге дайынмын ”. Мұндай отбасында баланың өзін - өзі сыйлау сезіміне байланысты жағдайлар өте көп.

Өте сезімтал отбасылардың баласы да осындай жақсы жолдармен дамуы болады. Ол өзінің байланыстарын үлкен адамдармен құруға тырысады. Баланың құндылықтық бағыттары жақсы жаққа өзгереді. Бала өз жолдастары арасында авторитарлы мінез – құлық иесі ретінде орын алатын болады. Бір жағынан мұндай ережелер баланың дамуына кедергі келтіреді.

Немқұрайлы отбасында. Мұндай отбасыларда барлығын жасауға рұқсат етілген, бала өз ата- анеларына қалай айтқан нәрсені орындату ережелерін әбден біліп алған. Бұл балаға жеке басты ойлаушылық, ұрыс – керіс көп тән болады.

Немқұрайлы отбасының балаларына қарым – қатынас жасау әрдайым жақсы болуы мүмкін емес олар: адекватты лояльды болып келеді. Отбасында өз айтқанын істеу үшін қандай іс – шара қолданса осы әрекетті жолдастарына да қолданғысы келеді. ( Мен айттым, менің солай жасағым келеді ) деген позицияны ұстанады. Бұндай отбасында тәрбие алған балалар қоғамның заңдылықтары мен шынайы басқалармен қатынасқа түсуді білмей өтеді.

Аса қамқорлық көрсетуші отбасы. Бұндай отбасында өскен бала ата – анасының үздіксіз назарында және өзінің әртүрлі жеке ішкі проблемалары бар, жеке қайғылар мен комплекстер негізінде пайда болады. Баланы есейгенше өз қамқорлығынан жібергісі келмейтін ата – аналар оның ішкі уайымдарына да қол жеткізгісі келеді. Мұнда бала балалық шағындағыдай өзіне деген сенімі өте төмен болады. Керек кезде қарсылықта көрсете алмайтын болады, өздігінен жақсы қарым – қатынасты да құра алмайды.

Жасөспірім үшін жағдайы жақсы отбасында тұру қиынға соғады, өйткені бала енді барлық қатынастарын өзі жасай бастайды, отбасын игеру, кейде ата – аналардың көңіліне келетін мына сөздер ( Сен маған қалай сөйлеп тұрсың ?. Аузынан сүті кетпей тұрып, т. с. с). Сондада ата – аналар өздерінің есейген балаларымен ақылдасып, олардың жақсы өмір сүріп өздерін дамытуға жағдай жасауға тырысады.

Ата – аналары жаман тәрбиелі отбасыларда тұратын жасөспірімдер.Ата –аналар ішімдік ішетін, наркотик қабылдайтындар олар бұнымен балалық шақтан бейімделеді. Жасөспірім алкогольдік және наркотик тұтынушы топқа, жатуы мүмкін. Бірақ осы жаман әрекетке барға бола қоғамдық ережелерден айтады және бұл жолдан кетуіне сенім азаяды. Кей жағдайларда мұндай отбасыларда балалар өзіне күш жинап қашып кетуі мүмкін және өзіне жаңа жол таңдау бақыты бұйырады.

Толық емес отбасыларда ( көбінесе әкесі жоқ болады ). Жасөспірім өзін толыққанды сезіне алмайды. Осы кезеңде бала өзін ата – аналарының жыныстық сәйкестендіру арқылы жыныстық даму процесінен өтеді. Отбасының толық болуы жасөспірімнің достары арасында беделінің биік болуына септігін тигізеді. Әкенің жоқ болуы оның әлеуметтік позийиясын әлсіретеді.

Балалық шақтағы достық, топ арасында қарым – қатынас, жасөспірімдердің өзара араласулары қарым – қатынастың үдеуіне әкеліп соғады. Отбасында қарама – қайшылықтар көп болатын балалар, топта әрдайым жайдары болуы мүмкін емес.

Балалық шақ басқа адамдармен қанша қиын да психологиялық жағынан үлкен адамдармен қатынасқа түсу өзінің әсерлігімен белгілі бағытқа бағытталады. Дәл осы балалық шақта жасөспірім жаңа таныстықтар мен өздері жақсы көретін адамдар мен араласуға бағытталып жүреді.

Балалықшақтың иннерциясына дейін жасөспірім өзінің қабылдауына, есте сақтауына, сөйлеу мәнеріне мән беріп оны дамытуға тырысады және өмірлік құндылықтар айқындалып өзін - өзі тәрбиелеудің негізіне айналады. Көп жұмыс істеп те және көп уақытын бос өткізу арқылы да жасөспірім өзін тұлға сезіне алады. Жасөспірім өзінің бойындағы жасырын қабілеттерін ашып отыру арқылы тынымсыз өзін - өзі тану процесі мен қатты айналысып кетеді.

Жасөспірім бойында жалындап тұрған сезім оны көптеген бағыттарға итермелейді, көбінесе олар өзі таңдаған мақсатқа жетпей қоймайды. Оның мақсатынан басқа әлемде маңызды ешнәрсе жоқ сияқты кей жағдайларда өзіне және басқа адамдарға деген рефлексия жасөспірімде өзіне - өзі түңілу мен психологиялық күйзеліске алып келуі мүмкін.
13 Дәріс (2 сағат). Тұлғааралық қарым-қатынастың жастық ерекшеліктері.

Жоспары:

1. 
   Нәрестелік шақ пен ерте балалық шақтағы балалардың айналадағы адамдармен қарым-қатынасы.
   
2. 
   Балалар мен ересектердің алғашқы эмоциялық қарым-қатынастары, оның механизмдері.
   
3. 
   Топтық тәрбиелеудің қарым-қатынасты дамыту үшін дұрыс жақтары.
   

Мұндай білім қарым-қатынас үшін өөте маңызды және сәбидің табиғи негізіне үлкендердің мінез-құлқын ұқсатып иеленуі арқылы қалыптастырады. Сәби 1-аптада оған көрсететін мимикалық іс-әрекеттерге еліктеуге қабілетті болады. Бұл жайында анасы өзі сәбиінің бет-әлпетіне үңіле қарайды,сәбиінен өзіне ұқсайтын мүмкіндіктерін табуға тырысады, кейін айқын іс-әрекет пен эмоционалды түрде мадақтау мүмкіндігін қайталап, жүзеге аспаған мимикалық және ішкі сезім потенциясын ары қарай жалғастырады.

Сәбидің паралингвистикалық белгілер жүйесі элементтеріне тек анасын емес, сонымен бірге ересектерді де елжіретеді. Мұндай сәбилік мимиканың ерекшелігі ересек адамдарды, әсіресе әйелдерді жігерлендіруге әсер етеді. Олар мұндай уақыттарда сәбиге сый беруге талпынады және күлімсіреп жауап беруін күтеді. Сәби өмірге келе салысымен, 1-аптадан бастап басқа адамдармен эмоционалды ұқсасуды үйренеді.

Өз кезегінде, сәбидің меңгерген қарапайым белгілер жүйесі анасындағы белгілі бір реакцияларға ынталандырады. Анасы үнемі сәбиімен қарым-қатынас үшін балалық мимика мен жестті қолдануды бастайды. Бұл деңгейде олар қарым-қатынас тәсілін теңдестіреді және идентификацияның белгілі бір дәрежесіне жетеді. Сәби анасының күлімсіреуіне түрткі болуын және жесттерін еске түсіруін өзі бастайды. Анамен қарым-қатынаста сәбидің күлімсіреуі анасына қуанышты көңіл-күй сыйлайды және осындай сүйіспеншілік үшін барлығын үйіп-төгіп бере салады. Біз мұнда идентификацияның дамыған өзара қарым-қатынасын байқадық. Бұл қарым-қатынас сәбидің ата-анасына, уақыт өте келе барлық адамдарға деген сенімділік сезімінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Ересектердің идентификациялық қарым-қатынасы 2 түрде болады: тікелей және арнайы пайдаланатын- балалармен қарым-қатынаста тәрбиелеу мақсатымен ықпал ету техникасы ретінде қарастырады және сәбидің ересектермен, ересектердің сәбимен идентификациялық қарым-қатынасы сәбидің адамзаттық текке эмоционалды қатыстылығына мүмкіндік туғызады. Сонымен, идентификацияның нақты механизмі әлеуметтік деңгейде сәби басқа адамның ұқсатқан мінез-құлқын еліктеу жолымен иелену арқылы әдетке айналдыруды бастайды.

Жеткеншектің ер жеткендермен қарым-қатнасы. Жеткеншек шақтағы жастардың ата-анасымен, мұғаліммен және үлкендермен қарым-қатнасы ержеткеннін сезіну арқасында құралады. Есейгендікті өз ойынша түсіне , жеткеншек үлкендермен қарым-қатнаста үлкендердің талабына алғашқы қарсылығын білдіріп белсенді өзінің құқығы мен тәуелсіздігін талап етеді. Жеткеншек көбіне өз құқығын тапталған деп сезінеді, үлкендердің оны елемейтінін көтере алмайды, орталықта болғысы келеді.

Жеткіншек сыртқы дүниесінде үлкендерге тікелей қарсы әрекеттерді жасағанымен шын мәнінде олардың қолдауын қажетсінеді. Көбіне ситуацияларда үлкендер еткіншектің досы ретінде болғаны пайдалы. Осы жағдайда үлкендер жеткіншекке жаңа өмірде өз орнын табуға , жаңа қатнастарды түзеле өз қабілетін бағалай білуге және өзін-өзі таный білуге көмек беруі мүмкін . Бірігіп жүргізілген іс-әрекет, біріге өткізген уақыт жеткіншекке үлкендердің онымен санасуы жайы жаңа түсінік қалыптасуына мүмкіндік береді. Осындай қарым-қатнас нәтижесінде терең рухани және эмоционалдық түйісу , бірігісу жеткіншектің өмірге қызығушылығын артырады.

Жеткіншек шақтағы балалар өте сезімтал болғаны себепті ,үлкендер жеткіншекке қолдау жасай , онымен ыңғайлы формадағы қатынаста ұстануы керек. Жеткіншек өзінің қыйындықтарымен , уайымдарымен , қызық оқиғаларымен бөлісуді қалайды, бірақ жеткіншек үшін тығыз жатқан қатнастарды бастау қиынға соғады .

Осы кезеңде жеткеншек үшін отбасының біркелкі талабы үлкен мәнге ие. Ол бұл кезде өзіне жауап кершілікті алу орны, өзінің құқығы жайлы көп орнайды. Егер жеткеншек оннан көп нәрсені күтіп жатқанын сезсе, ол жауапкершіліктен қашу мақсатында “ жақсы” көленкесіне тығылады, сондықтан жеткінше жаңа жүйені меңгеруі бейімденуі үшін үлкендер тарапынан талаптардың болуы қажет. Онай талаптар ереже бойынша жасалмайды.

Үлкендер жеткіншектерге кішкентай бала ретінде қараса олар мұндайда көбіне әр түрлі формада қарсылық, бағынбаушылықты көрсетіп, ертеде қалыптасқан қатнастарды озгіртуге тырысады. Сонда қарсылықтын әсерінен үлкендер жай саттылап жеткіншектермен жаңа формадағы қатнасты түзеуге міндетті болады. Бұл процесс барлық кезде де аурытпалықсыз отпейді, себебі үлкендерге бағынышты және тәуелді болған жеткіншектерге үлкендер тарапынан бірнеше факторлар әсеретеді. Олардың ішінде бөлік көрсететініміз экономикалық фактор (жеткіншек материалдық жағынан ата-анасына тәуелді) және әлеуметтіқ фактор (жеткіншек оқушының әлеуметтіқ орның сақтайды) осы факторлардың нәтіжесінде үлкендер және жеткіншектер арасында кикілжіңдер тууы мүмкін.

Жеткіншектің қарым-қатынасы оның көніл-күйне тікелей байланыста. Бір неше ауқыт аралығында ол түзуден қарама-қарсы өзгеру мүмкін. Қөніл-күйнің тез өзгеруі жеткіншекті қалпсыз реакцияға әкеледі. Сөйтіп бұл реакциялардың жүзеге асуы, үлкендердің қамқорлығының мақсатында болады. Бұл реакцияны шектелтіс формада үйден қашумен көрсетеді.

Жеткіншектің төзімсіздігі үлкендер тарапынан қысымды көтере алмауы, көбіне ситуациядан жәй “кете” салуға әкеледі. Жеткіншек әрекетін кейбір деңгейлері балалық кездің реакцияларымен сипатталады. Үлкендердің жеткіншектің қолынан келмейтін нәтіжені немесе жеткіншекке үлкендер тарапынан аз көніл бөлінуі, жеткіншекті оппазиция жасауна себеп болады. Ол мынадай сипатта болады: жеткіншек әртүрлі амалмен барлығының көнілін өзіне аударғысы келуі, басқа береуден көнілдерін өзіне аударуы.

Жеткіншек жасты сипаттауды олардың белгілі біреудің әрекетіне еліктеунен көруінізге болады. Жеткіншек көбіне, әлеуметтік өз орның тапқан. Мамандығын жақсы меңгерген, сыртқы бейнесі не көніл бөле еліктейді. Жеткіншектергі кейбір үлгідегі еліктеулер негативті әсерлер тігізеді. Мысалы: үлгідегі адамның тәуелсізх болмауы. Салыстырмалы түрде жеткіншектерге қарама-қатысы еліктеулер жиі кездеседі. Көбіне мүндай еліктеулер жеткіншекке қиыншылық пен қасиет әкеген әке-шешесіне еліктеу болады.

Жеткіншектін белгілі бір бағыттағы жұмысының әлсіз болуы екінші бағытта жұмысының женісті болуына тырысуын тоғызады. Өзін дамытуда іс әрекет тандалынғанда өте көп қыйыншыктар кездеседі.

Үлкендердің позициясының ұстануы, жеткіншектін дамыуна кері әсер тигізуі мүмкін. Авторитарлық позициядағы жеткіншекпен қатынас, оның психикалық және әлеуметтік дамыуына шектеу жасау мүмкін.

Авторитарлық тәрбие стилінің қыйындығы – бұл ата-ананың баламен байланысының кикілжендері ғана емес, осы себепті жеткіншектердің адамдармен достарымен қатнасуының стилі қалыптасады. Авторитарлы стилде тәрбилеуге балалар көбіне достарымен қатал, сүйіспеншіліксіз қатнаста болады: өзінің тәуелсіз екенің көрсетеді, үлкендерді сыйламау, өзін әлеуметтік ортада дүрыс ұстамау байқалады. Мүндай балалар өзі танымайтын ортаға түскенде өз ойы толық айталмайтың, көп сөйлейтің, өзін дүрыс ұстамайтың болады. Ал қалыпты дүрыс отбасындағы жеткіншек бұл уақытта қоғам талабына сай өзін ұстайтың, әрекетін алдын-ала болжауға болатың қарым-қатынасқа бейімді бала болады.