Т і р к е с е к п і н і
Сөйлеуде мәтінді дауыстап оқығанда сөйлемдегі сөздер іркес-тіркес айтыла бермей, белгілі сөз тіркесі немесе сөз шумағы бір ғана кепінге ие болып келуі мүскін. Екінші сөзбен айтқанда акцентуациялық комплекс жасалады. Мұндай екпінді фразалық (ритмикалық) немесе тіркес екпіні деп атайды. Мысалы:
1. Мамамның аты – Күлшекен,
Ашуланбай күлсе екен.
Сонда жақсы көремін,
Тақпақ айтып беремін.
(Ж.Смақов)
2. Қарашы, балақай!
Уылжып бақтарда.
Жемістер пісіп тұр.
Бұтағын қақ бар да
Үзіліп түсіп тұр
(Ә.Сқабаев)
3. Өнер-білім үйреткен, 4. Біздің тентек Қиялбек,
Өзіңізді қимаймыз!.. Отыр еді қияр жеп.
Мектепке ертең барамыз, Көрді-дағы лағын
Мектепте сауық құрамыз… Тұра қашты «сұрар» деп
(Ә.Табылдиев) (Б.Ихсанов)
Келтірілген мысалдардағы асты сызылған тізбектер бір-біріне ілесе келіп, бір тіркес екпінімен айтылады. Тіркес екпініне ие сөз тізбектері бір сөз сияқты айтылатындықтан, естілуінде дыбыстық өзгерістер болады. Мәтіндегі тіркестердің:
Орфографиясы Орфоэпиясы
күлсе екен күлсекен (элизия заңы)
айтып беремін айтыб беремін (кейінді ықпал)
жақсы көремін жақсы гөремін (ілгерінді ықпал)
ақ лақ ағлақ (кейінді ықпал)
отыр еді отыр ед (элизия заңы)
көрді-дағы көрд-дағы (элизия)
лағын ылағын (протеза құбылысы)
Қазақ тілінде мына төмендегі сөз топтары екпін жағынан айрықша комплекс болып келеді:
Қос сөздер (бала-шаға, ит-құс, жол-жөнекей, шай-пай т.б.);
Негізгі мағыналы сөз бен шылаулар (мен үшін, сен ғана, жүз қаралы, күн сайын, таңертеңге дейін т.б.);
Достарыңызбен бөлісу: |
