3 І. Балаларды қоршаған ортамен таныстыру әдістемесінің теориялық негіздері

• 
  табиғатқа (саябаққа, орманға, өзенге, шалғынға)
  
• 
  ауылшаруашылығына (мал фермасына, далаға, құс фермасына)
  

Табиғи нысанды қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала бақылауды жақсы көңіл-күймен бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс.

Бақылау барысында баланың зейінін шоғырландырып, назарын аудару. Топсаяхат кезінде әр түрлі ойындар арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдердін қолдану қажет. Топсаяхат барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын қатар жүргізіп отыру керек. Топсаяхатта ағаштарды,гүлдер мен шөптерді ажыратуға,оларға қамқорлықпен қарауға көңіл аудару керек.

К.Д. Ушинский – баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін көрсеткен. Ал табиғатпен таныстыру – балалардың танымын дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда балалардың қоршаған орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер алуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында «Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені» екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. Табиғаттағы әдемілікті сезініп, қабылдау дағдысы өзінен-өзі келе қоймайды, оны дамыту, жағымды іс-әрекет түріне айналдыру ата-аналардың және тәрбиеші-ұстаздардың көмегімен жүзеге асырылады.

Демек, оларды өз бетінше әрекет жасауын бақылау, оның мазмұнын талдау балалардың жеке басы ерекшеліктерінің экологиялық тәрбиелілігінің деңгейін анықтауғы мүмкіндік береді. [2]

Балалар мекемелерінен тысқары жерге топпен саяхаттау балалар туризмінің ең қарапайым түрі болып табылады. Бұл балалар үшін қызықты және пайдалы, белгілі бір мақсаты бар шағын саяхат. Олар балалардың денсаулығын күшейтуге, дене күшін дамытуға эстетикалық қалыптастыруға, табиғатпен қатынаста болуға, қимыл дағдылары мен дене қасиетін жетілдіруге көмектеседі. Топсаяхат мақсатты және қызықты болуы үшін тәрбиеші күнтізбелік жоспарды ерте бастан белгілейді және оларды өткізуге мұқият болады. Топсаяхат үшін ең жақсы уақыт – жаз. Балалардың бойында туризмге деген қызығушылық, рух сергектігін, төзімділікті, ұжымдық сезімді туғызатын мұндай серуендердің сауықтыру және тәрбие – білім беру маңызын тәжірибе дәлелдеп отыр. [3. 162б]

Балалар өздеріне таныс балабақшаның бөлмелерінде немесе алаңда әр түрлі жаттығуларды орындай жүріп, жаңа жағдайлар жиі абыржып қалады. Ұзақ топсаяхатқа шыққан кезде балалар душар болатын табиғи жағдайдың өзгерістері сол жерде қажетті тіршілік бағдарын белгілеуді, табандылықты, батылдықты, жалпы төзімділікті қалыптастырады, өзара достық қатынасты нығайтуға көмектеседі. Сондықтан мұндай топсаяхатпен пен серуен белгілі бір топтың балаларының жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін, денсаулық жағдайын, жеке бастарының көрсеткішьерімен дәрігердің ұсыныстарын ескере отырып екінші кішкентайлар тобынан басталып жүйелі түрде жүзеге асырылуы керек. [3.162б]

Топсаяхаттың міндеттері мен жосапырын сәйкес балаларды топсаяхат алдында ол туралы ескерту, алдағы рақат сезімнен қуанышты көңіл күй туғызу, топсаяхаттың мақсаты туралы хабарлау керек. Естиярлар және ересектер топтарының балалары топсаяхат жиынына қатысулары керек. Олар тәрбиешімен бірге дене шынықтыру құралдарын іріктеп алады, оларды алып жүру бәріне де қолайлы болуы үшін өзара бөлісіп алады.

Топсаяхат және ұйымдастырылған оқу ісәрекеті баланың жалаңаш тәніне таза ауаның тікелей әсер етуі арқасында қимыл кезіндегі табиғи ауа ваннасы болып табылады.

Қыс айларында да топсаяхат жоспарланады: ол туралы балаларға алдын ала ескертіледі және тәрбиеші мен топсаяхатқа қажет нәрселерді дайындайды.

Жүйелі түрде серуендеу балалардың қимыл дағдыларын жетілдіреді, ағзаны шынықтырады, төзімділікті қалыптастырады, өмірлік сезімді жақсартады, айналадағыны танып білуге көмектеседі, саяхатқа деген қызығушылықты туғызады. [3.163-164б]

Топсаяхатты серуенмен шатыстыруға болмайды. өйткені, жолда кездескен объектілерге көңіл бөлгенімен, серуенге алдын – ала тақырыптық жүйелі мақсат қойылмайды. Көптеген авторлар топсаяхаттың атын атап, оның өтілу ретін, ұйымдастырылу шартын айтқанмен, мұны білім берудің түрінен гөрі оқыту әдісіне жатқызса, енді бірі – сыныптан тыс ұйымдастырылатын оқу – тәрбиелік жұмысқа жатқызады. Осындай пікірдің бірінде «......... экскурсия как форма обучения решает целый комплекс образовательно – развивающих и воспитывающих задач», - дей келіп, білім беру мақсатына қарай кіріспе, ағымдағы және қорытынды түрлерінің болатыны айтылады.[1.91,150,152б] Осы сияқты бастауыш сыныптағы білім берудің түрін сөз еткен әдістемелік әдебиетте «Экскурсия содействует развитию позновательных сил и способностей учеников – внимания, восприятия, наблюдательности, мышления, творческого воображения моторики. Они во многом способствуют овладению учащимися методом работы, в частности методом наблюдения» - десе[1.112] енді бірінде «Экскурсия – это форма организации учебно – воспитательного процесса, которая позваляет провадить наблюдения, а также непосредственно изучать различные предметы, явления и процессы в естественных или искусственно созданных условиях», - дейді. Топсаяхатта білім берудің формасы ретінде мойындайтын әдіскерлер де баршылық, әсіресе, бастауыш сыныптардағы оқу процесін өздерінің түбегейлі зерттеуіне айналдырған Р.А.Мавланова мен Г.Д.Клепенина топсаяхаттың білімдік және тәрбиелік жағын баса көрсетеді. Осы пікірлердің бәрінде де топсаяхаттың білімділік, тәрбиелік мазмұнын жоққа шығарылмайды, қайта оның табиғи жағдайда, әр объектіні өз ортасында көретіні айқын айтылған. Бірақ, олар топсаяхатты сабақтың жеке түрі ретінде бөлмейді.

В.М.Пакулова мен В.И.Кузнецовалар табиғаттан білім беруде топсаяхаттың алатын орнының жоғарылығын және оның білім мен тәрбие берудегі маңызын айқын көрсетеді. Л.Ф.Мельчаков табиғатты танытатын көпетеген тақырыптарды табиғатқа ұйымдастырылатын топсаяхатсыз оқыту мүмкін емес деп айтып, айрықша атап көрсетеді, яғни топсаяхаттың дүниетану бойынша білім беру түрі екенін мойындайды. Алайда автор топсаяхаттың мәнін біліп берудің түрі ретінде көтергенмен, оны сабаққа материал жинап әкелу үшін ұйымдастырылатын жұмыс түрі есебінде ғана қарайды.

Біздің пікірімізше, сабақ үстінде, немесе топсаяхат кезінде алған білімді келесі сабақтарда қолдануға болады. Сол сияқты топсаяхаттың нәтижесінде, барысында меңгерілген білімді, жиналған деректер мен табиғи материалдарды келесі сабақтарға қолдануға мүмкіндік мол. Бірақ, топсаяхат тек деректі материалдарды жинаудың құралы ғана болып қоймай, білім беру түріне айналуға тиіс.

Топсаяхат бағдарлама белгілеген тақырып пен мазмұнды қамтып, өткен сабақпен де, келесі тақырыптармен де байланысын жүзеге асыра отырып, әр уақытта жаңа ұғым береді. Топсаяхат белгілі бір тақырыпқа айналып, жаңа ұғым беру бағытында мақсатымен өткізілуі мүмкін. Табиғат аясында өтуіне байланысты топсаяхаттың білім беруде бірнеше ерекшеліктері бар. Топсаяхат кезінде алатын білім нақты объектілер мен құбылыстарға негізделеді. Табиғи ортаның да бүкіл басқа объектілермен бір тұтастыққа бақылау арқылы олардың бір – бірімен байланысы анықталды. Соның нәтижесінде балалардың білімі нақтылана түседі, бақылап көру арқылы теориялық ұғымдарын іс жүзінде тексеріп, бақылау дағдылары қалыптасады. Сөйтіп, көріп, бақылап, сезіп меңгеру кезінде алған білімнің саналылығы жүзеге асады.

Топсаяхат кезінде бақылап көрген заттары мен құбылыстарының негізінде оқушылардың бүкіл ойлау операциясын жетілдіруге, дамытуға мүмкіндік туады.

Атақты ғалым – педагог В.А.Сухомлинский балаларға арналған ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттердің көпшілігін табиғат аясында өткізгендегі әсерін айта келіп, былай дейді: «....... зор эмоциялық өрлеу кезеңдерінде бала ойы ерекше айқын, ал есте сақтауы неғұрлым интенсивті түрде болатынына көз жеткіздім».

Балалардың шығармашылық дағдысын күшейтуге табиғат ортасы бірден – бір құрал. Ретті жерінде оқып берген өлең, айтып берген ертегі, мақал – мәтелдер балалар эмоциясына үлкен әсер етеді. Ал, эмоция бала қиялын шарықтатып, оның шығармашылығын дамытады. Ең ұстамды, тұйық баланың өзі мұндайда көңіл – күйін сыртқа шығаруға тырысады.

Көптеген авторлар қорытынды топсаяхатқа үлкен мән береді. Бірақ, балалардың дағдысы мен білімін тиянақтауда, біздің пікірімізше, кіріспе топсаяхаттың мәні зор. Себебі, ең алғаш жаңа берілетін ұғымды бүкіл сезім мүшелеріне әсер ете отырып, табиғи ортада өткізу тиімді.

Топсаяхаттың психологиялық тұрғыдан алғанда қиын жақтары да жеткілікті. Ең бастысы кезедесетін кедергі бала зейінін тұрақтандыру.

Сонымен топсаяхат ұйымдастырылу жүйесі дидактикалық талаптарды орындауы, білім беру, тәрбиелеу, дамыту мақсаттары тұрғысынан дүниетанудан білім беру формасына жатады.

Топсаяхаттың сынып – сабақтан ең басты айырмасы сабақтағыдай нақты мөлшері (45 мин) уақытпен шектелмейтіндігі. Бірақ ол топсаяхаттың білім берудің формасы ретіндегі құнын төмендетпейді, керісінше, балаларға ғылыми ұғым беру, ойлау қабілетін дамыту, сөз қорын молайтып, ойын тұжырымдап қорыту, түрлі оқу әрекеттеріне жаттықтыру мақсаттарын түбегейлі қамтамасыз ету. [1.199-202б.].

Балабақшада балаларды табиғат ұғымының мәнін ашып, түсіндіру, табиғатты аялап, сүюге тәрбиелеу, оған үнемі қамқорлық жасауды насихаттау, жерге деген мейірімі мен ықыласын ояту, экологиялық білім беру, елінің байлығы мен әсем табиғатын қорғай білуге үйрету мақсатында «Табиғат – тіршілік иесі » атты ашық тәрбие сағаты өткізілді. Сусылдап аққан судың, сайраған құстың, шуылдаған орманның дыбыстары оқушылардың табиғат сұлулығын сезінуіне әсер етті.
Ойшыл ғалым Гиппократтың айтуынша «Адамға өмірінде бір-ақ рет беріліп, өмір бойында шығындалатыны бұл – денсаулық.» Бұл бағытта мектебімізде күнделікті сабақ басталар алдында ертеңгілік дене шынықтыру жаттығуларын жасау әдетке айналған.[2.]